Jelšava
48°37′42″N 20°14′24″E/48,628333 20,240000 W tle Slovenska skala | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Kraj | |||||
| Powiat | |||||
| Burmistrz |
Milan Kolesár[1] | ||||
| Powierzchnia |
46,80[2] km² | ||||
| Wysokość |
259 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
|||||
| Nr kierunkowy |
058 | ||||
| Kod pocztowy |
049 16 (pošta Jelšava) | ||||
| Tablice rejestracyjne |
RA | ||||
Położenie na mapie kraju bańskobystrzyckiego  | |||||
Położenie na mapie Słowacji  | |||||
| 48°37′42″N 20°14′24″E/48,628333 20,240000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Jelšava (niem. Eltsch, węg. Jolsva) – miasto w południowej Słowacji, w powiecie Revúca, w kraju bańskobystrzyckim, w zachodniej części historycznej krainy Gemer.
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Miasto położone jest na średniej wysokości 259 m n.p.m. w dolinie rzeki Muráň, pomiędzy wzniesieniami Pogórza Rewuckiego (Revucká vrchovina) i Krasu Słowackiego (Slovenský kras). Znajduje się na skrzyżowaniu dróg z Revúcy do Tornali oraz z Hnúšty do Rożniawy[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze wzmianki o Jelšavie pochodzą z 1243 r. W tym roku król Bela IV darował Filipowi i Dietrichowi Bubekom (Bebekom), przedstawicielom możnego rodu Ákosów, za ich zasługi w walkach z najazdem tatarskim darował m.in. część doliny rzeki Muráň „...aż po zamek Jelšava”[6]. Wkrótce koło zamku wyrosła osada, otoczona wałem, wzmiankowana w 1271 r. Utworzyli ją głównie przybyli z krain niemieckich górnicy, poszukujący złóż cennych metali[7]. Kopano tu złoto, rudy miedzi, ale przede wszystkim rudy żelaza, przetapiane w miejscowych piecach. Z końcem XIV w. Jelšava, która w międzyczasie uzyskała już częściowe prawa miejskie, stała się jednym z największych ośrodków produkcji żelaza i handlu nim w całym średniowiecznym królestwie węgierskim. W 1556 r. Jelšavę napadli Turcy: 452 osoby zginęły podczas obrony miasta, ok. 400 poszło w jasyr, a samo miasto zostało spalone[6].
Odbudowa nie trwała długo, bo już w roku 1573 w okolicach Jelšavy pracowało znów 5 hut i 4 hamry (kuźnice, przekuwające surowe żelazo na zdatne do dalszej obróbki prefabrykaty). W XVII w. jednak wyczerpały się okoliczne złoża wydobywanych dotąd metali. Dopiero od początku XVIII w. miejscowość zaczęła się znów rozwijać jako ośrodek rzemiosła. Wkrótce w mieście działało (w różnych okresach) od 36 do 42 cechów. Dominowały tradycyjne specjalności związane z obróbką metali (m.in. słynni byli tutejsi wytwórcy dzwonków), ale pracowali też garbarze, kożusznicy, szewcy, powroźnicy, sukiennicy i in.[6] Z końcem XVIII w. Jelšava była, obok Rymawskiej Soboty i Rożniawy, jednym z trzech największych ośrodków rzemieślniczych w całym Malohoncie i Gemerze. W tym czasie powstała tu pierwsza apteka w całym Gemerze, a w 1796 r. pierwsze na Słowacji (i jedno z pierwszych na Węgrzech) towarzystwo sadownicze (Čerešnícky spolok)[8].
W tym czasie miasto było centrum wielkiego majątku ziemskiego (tzw. Państwo Jelšavskie), należącego do węgierskiego rodu książąt Kohárych. W całej dzisiejszej Słowacji posiadali oni włości obejmujące setki hektarów ziemi uprawnej, dziesiątki tysięcy hektarów lasów, szereg zamków (m.in. Čabraď, Sitno, Muráň czy Fiľakovo) i wielki kompleks hutniczy w rejonie Podbrezovej na Horehroniu. W wyniku braku męskiego potomka u Franciszka Józefa Koháry'ego (1767–1826) majątek ten wraz z węgierskimi tytułami przeszedł po jego śmierci na Ferdynanda J. Koburga (1785-1851), który w 1815 r. poślubił córkę Franciszka, Marię Antoninę (1797-1862). Jelšava stała się ośrodkiem zarządzania tym majątkiem, zwanym odtąd "państwem Koburgów".
Duży impuls do znacznego rozwoju miasta dało odkrycie w 1880 r. w jego okolicy złóż magnezytu, a następnie i talku. W roku 1893 przez miasto przeszła linia kolejowa Plešivec – Muráň, a w następnym roku w miejscowości Teplá Voda (ok. 3 km na północny zachód od Jelšavy) rozpoczął pracę pierwszy na Słowacji piec do wyprażania magnezytu. W 1897 postawiono w innym miejscu kolejne dwa piece.
Po zakończeniu I wojny światowej 28 października 1918 r. Jelšava formalnie znalazła się w granicach Czechosłowacji. Stała się znaczącym miastem garnizonowym: w 1934 r. zostały wybudowane tzw. nowe koszary "na Gombiarke" oraz budynki mieszkalne dla kadry oficerskiej.
W 1923 r. w Teplej Vode został uruchomiony nowoczesny zakład przeróbki magnezytu z 8 piecami i całym niezbędnym zapleczem technologicznym, magazynowym i administracyjnym. Zakład uzyskał też własną bocznicę kolejową od stacji w Lubeníku. Miejscowość stała się ważnym ośrodkiem ruchu robotniczego: wobec stale pogarszającej się sytuacji ekonomiczno-społecznej 10 lutego 1932 r. odbył się "marsz głodowy" z Jelšavy do Revúcej. W wyniku tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego 2 listopada 1938 r. Jelšava znalazła się w granicach Węgier[6].
Znaczący rozwój przemysłu magnezytowego nastąpił po II wojnie światowej. Jego wynikiem było m.in. powstanie nowego, dużego osiedla mieszkaniowego[9], ale także ogromne zanieczyszczenie środowiska pyłami powstającymi przy przeróbce tego surowca.
Obecnie przemysł magnezytowy nieco podupadł, ale Jelšava jest nadal głównym jego ośrodkiem na Słowacji.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- tzw. kasztel Koburgów, pierwotnie renesansowy z XVII wieku, przebudowany ze starszych pozostałości renesansowego klasztoru, w latach 1796-1801 przebudowany przez Kohárych w stylu klasycystycznym[9]; obecnie czworoboczny z prostokątnym dziedzińcem pośrodku, o bokach dwu- lub trójkondygnacyjnych, krytych dachami dwuspadowymi, z dwoma narożnymi alkierzami w najniższej części i ryzalitową basztą w połowie długości jednego z dłuższych boków, od 2015 r. w trakcie generalnej renowacji. m.in. w latach 1828-1874 mieszkał w nim i pracował Ludwig Greiner, zarządca leśnych majątków Koburgów[8];
- klasycystyczny kościół ewangelicki z 1784 r. z wieżą z roku 1834;
- klasycystyczny kościół rzymskokatolicki p.w. św. Piotra i Pawła z 1838 r.;
- rokokowy budynek dawnego ratusza z 1781 r.[9];
- rokokowa budowla dawnego przytułku miejskiego z klasycystycznie przebudowaną fasadą[9];
- klasycystyczny budynek miejskiej "Reduty"[9];
- domy mieszczańskie z drugiej połowy XVIII w., pierwotnie z wystrojem rokokowym, w większości przebudowane w XIX w. w stylu klasycystycznym[9].
Wspominany (zapewne XIII-wieczny) zamek zanikł przed połową XV w. Drugi, niewielki zameczek, wzniesiony w XIII w. w odległości ok. 3 km od miasta, spalił się również w XV w. i nie został odbudowany. Pozostałości obu budowli widoczne są do dziś[9].
-
Kasztel Coburgów -
Kościół ewangelicki -
Kościół rzymskokatolicki
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-09-24]. (słow.).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 46,80S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Turystyczna i satelitarna mapa Słowacji. [dostęp 2017-09-13].
- ↑ a b c d Oficjalna strona miasta. Historia [1]
- ↑ Jiří Hosnedl, Vladimír Adamec i in.: Československo A-Z. Průvodce na cesty, wyd. Olympia, Praha 1978, s. 528
- ↑ a b História kaštieľa Coburgovcov. akt. 2022. [dostęp 2023-08-07]. (słow.).
- ↑ a b c d e f g Vladimír Adamec, Nora Jedličková: Slovensko. Turistický lexikon, Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava, 1991, ISBN 80-7096-152-X, s. 97-98
- ↑ HISTÓRIA [online], jelsava.sk (słow.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Jelszawa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 561.