Hekate
| bogini ciemności, czarów i magii, widm, zemsty i pokuty | |
| |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty |
pochodnia, miecz, wąż, bicz, klucz |
| Teren kultu | |
| Rodzina | |
| Ojciec | |
| Matka | |
Hekate (stgr. Ἑκάτη Hekátē, łac. Hecate) – w mitologii greckiej i rzymskiej przede wszystkim bogini ciemności, czarów, magii oraz świata istot i zjawisk nadprzyrodzonych.
Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Była chtonicznym bóstwem bardzo starym, niejasnego pochodzenia i o stosunkowo zróżnicowanej roli w wierzeniach. Kult jej wywodzony jest z małoazjatyckiej Karii[1][2], gdzie jej świątynię zlokalizowano m.in. w pobliżu Stratonikei[a]. U Greków nie miała własnego mitu[3]. Po raz pierwszy została wymieniona przez Hezjoda w Narodzinach bogów jako córka Persesa i Asterii[4][2]. Nie była zaliczana do bóstw olimpijskich, chociaż Zeus zachował jej dawne moce i dodał nowe, udzielając władzy nad losem ziemi i morza[3].
Utożsamiano ją z innymi bóstwami: Artemidą[b] i Selene jako bóstwami księżyca[4], z władczynią świata podziemnego Persefoną[2], a nawet z Demeter[c]. Powiązania z Demeter i Artemidą wskazywałyby, że była czczona jako bóstwo przyrody[1], związek z Persefoną odnosiłby się do jej roli w świecie ciemności i praktyk magicznych. Imię jej dosłownie oznaczało „sto” i mogło być pochodną eufemizmu (lub metonimu), którym zastępczo ją określano w obawie przed groźną mocą. Pozwala to przypuszczać, iż zapewne stanowiła relikt przedgreckiej czarnej magii[5].
Znana bardziej poprzez swe cechy szczególne i spełniane funkcje, nie odgrywała większej roli w greckich mitach. Ubocznie włączona została do mitologicznego wątku króla Ajetesa i Medei, a według późniejszej tradycji miała być nawet matką Kirke[3].
Kult
[edytuj | edytuj kod]Mimo to była boginią bardzo popularną, najpewniej ze względu na rozległą moc wpływów i stosunkowo szeroki zakres działania. W wierzeniach Greków występowała w dwóch całkiem odmiennych aspektach (później rozdzielonych na jej działalność dzienną i nocną)[6].
Początkowo uważana była za bóstwo życzliwe, pomocne ludziom w życiu codziennym i mające swój wpływ w sprawach sądowych, politycznych i wojennych[4]. Moc jej rozciągała się bez ograniczeń na wszystkie dziedziny życia: wysłuchiwała próśb, udzielając nie tylko dóbr materialnych, lecz także daru wymowy na zgromadzeniach publicznych, zwycięstwa w walce i w zawodach sportowych (igrzyskach). Rybakom zapewniała połowy, rolnikom – rozmnażanie bydła i plony. Wzywano jej jako „bogini żywicielki” potomstwa, podobnie jak Apollina i Artemidy[3].
W odmiennym charakterze występowała później, gdy uchodziła za przypisaną do Hadesu boginię czarów i praktyk magicznych, a także ciemności i świata podziemnego, pokuty i zemsty, wzywaną podczas ofiar przebłagalnych[4]. Jako pani upiorów, patronce czarownic i nekromantów, objawianej pod postacią klaczy lub suki czy wilczycy, przypisywano jej cechy okrutne, choć możliwe do przebłagania, uważając ją również za boginię pokuty i mścicielkę przelanej krwi[1][3].
Posągi Hekate stawiano zwykle na rozstaju dróg jako miejscu wyjątkowo sprzyjającym czarom[4]. Dlatego Rzymianom lepiej znana była z przydomkiem Hecate Trivia (Hekate Rozdroży), czyli „trójpostaciowa” (Hecate triformis)[2]. Każdego ostatniego dnia miesiąca składano jej tam w ofierze placki, jaja, ryby, cebulę, niekiedy czarne jagnięta lub szczenięta i miód[4][7], umownie nazywane „kolacją Hekate”[5]. Największą czcią otaczano ją na Eginie, gdzie corocznie obchodzono jej misteria wprowadzone podobno przez Orfeusza (stąd szczególną cześć odbierała u orfików). Wiadomo, że miała też świątynię w Argos[4].
Ikonografia
[edytuj | edytuj kod]W sztuce starogreckiej wyobrażano ją najczęściej jako postać kobiecą o trzech twarzach, trzymającą pochodnie i otoczoną przez psy. Do jej atrybutów należały także miecze, węże, bicze. Około połowy V wieku p.n.e. uczeń Fidiasza Alkamenes pierwszy przedstawił ją trójfiguralnie – jako trzy postacie połączone plecami, trzymające w rękach pochodnie i dzbany[7][8]. Jej statua znajdowała się przy świątyni Ateny Zwycięskiej na ateńskim Akropolu[7] i zwłaszcza Ateńczycy składali jej ofiary czcząc jako „opiekunkę rozdroży”[6]. Na gemmach często wyobrażana była jako sześcioramienna, otoczona wężami, bardziej przypominająca bóstwa indyjskie niż greckie[8]. Nierzadkie są przedstawienia z psem (lub pod jego postacią), ogólnie typowe dla bóstw sfer wieloznacznych, ciemnych i nocnych[d].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W Laginie, zniszczona przez Rzymian w 40 p.n.e. (G.E. Bean: «Lagina». W The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton: Princeton University Press, 1979).
- ↑ W Atenach, Epidauros i na Delos noszącą właśnie przydomek Hekate, czyli „w dal godząca” (Jan Parandowski: Mitologia, dz. cyt., s. 58).
- ↑ Z Demeter łączył ją aspekt płodności i śmierci jako mocy ziemi połączonych w cykl życia (Podręczna miniencyklopedia mitologii, dz. cyt., s. 71).
- ↑ W wielu kulturach to zwierzę mające związki ze śmiercią i uważane za pośrednika między światem żywych i umarłych (Leksykon symboli Herdera. Warszawa: TCHU, 2009, s. 222).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Pietrzykowski 1979 ↓, s. 64.
- ↑ a b c d Stankiewicz 2008 ↓, s. 157.
- ↑ a b c d e Grimal 1987 ↓, s. 121.
- ↑ a b c d e f g Bogowie, demony, herosi 1996 ↓, s. 168.
- ↑ a b Sacks 2001 ↓, s. 163.
- ↑ a b Miniencyklopedia 2001 ↓, s. 71.
- ↑ a b c Stankiewicz 2008 ↓, s. 158.
- ↑ a b Parandowski 1989 ↓, s. 58.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1987. ISBN 83-040-1069-0.
- Lucyna Stankiewicz: Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 2008. ISBN 978-83-04-04768-6.
- Bogowie, demony, herosi. Leksykon. Kraków: Znak, 1996. ISBN 83-7006-597-X.
- Podręczna miniencyklopedia mitologii. Grecy, Rzymianie, Celtowie. Warszawa: RTW, 2001. ISBN 83-7294-019-3.
- Michał Pietrzykowski: Mitologia starożytnej Grecji. Warszawa: WAiF, 1979. ISBN 83-221-0111-2.
- Jan Parandowski: Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989. ISBN 83-210-0677-9.
- David Sacks: Encyklopedia świata starożytnych Greków. Warszawa: Książka i Wiedza, 2001. ISBN 83-05-13169-6.