Gospodarczym i turystycznym centrum regionu są Kielce. Do ważniejszych ośrodków turystycznych należą Święta Katarzyna, Nowa Słupia i Bieliny (Huta Szklana i Kakonin).
Po raz pierwszy określenie Góry Świętokrzyskie pojawia się w wierszu z 1674 roku wieszcza Wespazjana Kochowskiego (nazwa szczytu Święty Krzyż – Mons S. Crucis, Mons Calvus lub Mons Lysecius używana była już wcześniej – od średniowiecza). Przez następne 200 lat nazwa Góry Świętokrzyskie nie występowała praktycznie w literaturze naukowej i na mapach. Stosowano częściej pojęcie Łysogóry[7].
Stanisław Staszic stosował określenie Łysogóry dla pasma, które według niego rozciąga się od Pilicy aż po ujście Nidy. „Na długość od Gór Tarnawskich przechodzi w Polesie, i tam zupełnie zniżone ginie”[1]
Jerzy Bogumił Pusch w 1833 roku pisał: „W części kraju, położonej między Wisłą a Pilicą, wznosi się, jak wyspa pośród płaskiej lub pagórkowatej przestrzeni, mały łańcuch gór, nie noszący u swoich żadnego miana, a który ja, ze względu na jego położenie, nazywam Sandomierskim lub Środkowopolskim łańcuchem górskim [Sandomirer oder polnische Mittelgebirge]”[8]
Przez cały XIX i początek XX wieku nazywano Góry Świętokrzyskie również: Góry Sandomierskie, Góry Kielecko-Sandomierskie, Góry Sandomiersko-Kieleckie, Góry Kieleckie, Góry Środkowopolskie.
W 1922 roku Zjazd Geografów w Krakowie uchwalił terminologię regionalną ziem polskich. Ustalono, że tereny pomiędzy Wisłą, a Pilicą to Średniogórze Polskie. Geolodzy Jan Czarnocki (1889-1951) i Jan Samsonowicz (1888-1959), konsekwentnie używali jednak określenia aktualnego – Góry Świętokrzyskie i to dzięki ich zabiegom, zostało ono upowszechnione i uznane za właściwe[9].
Góry Świętokrzyskie, z geologicznego punktu widzenia stanowią jeden z najważniejszych obszarów w Europie, w którym na powierzchni Ziemi występują skały osadowe reprezentujące wszystkie okresy geologiczne od prekambru do czwartorzędu. Obszar świętokrzyski jest jedną z najlepiej odsłoniętych jednostek geologicznych położoną w strefie potężnego rozłamu tektonicznego – tzw. szwu transeuropejskiego[10].
Z początku kambru pochodzą najstarsze skały osadowe znalezione na powierzchni w Górach Świętokrzyskich, tzw. „łupki kotuszowskie”. Kambryjskie piaskowce kwarcytowe należą do najtwardszych i najbardziej zwięzłych skał, które biorą udział w budowie najwyższych pasm w Górach Świętokrzyskich: łysogórskiego i jeleniowskiego, tworząc m.in. gołoborza i skalne granie na Łysicy i Łysej Górze[12].
Z ordowiku oraz syluru pochodzą osady (m.in. łupki szarogłazowe), z których zbudowane jest m.in. dno Doliny Wilkowskiej. Profil skalny ordowiku w Górach Świętokrzyskich zawiera zapis pogłębienia, a następnie spłycenia morza w wyniku globalnego zlodowacenia, które miało miejsce pod koniec tego okresu geologicznego. W profilu skalnym ordowiku w Górach Świętokrzyskich zapisała się aktywność wulkaniczna, w postaci skał piroklastycznych. Globalne ochłodzenie i masowe wymieranie u schyłku ordowiku zapisały się również w świętokrzyskich profilach (m.in. w Mójczy – odciski ramienionogów, wapienie ordowiku górnego)[13].
Sylur w Górach Świętokrzyskich składa się niemal wyłącznie ze skał pochodzenia morskiego mało odpornych na procesy wietrzenia i erozji, co sprawia, że nie jest zbyt dobrze odsłonięty na powierzchni terenu. Ciemno zabarwione iłowce syluru występują w Górach Świętokrzyskich pod grubym nadkładem młodszych skał osadowych – miejscami zawierają one złoża gazu łupkowego. Pod koniec syluru skały z południowej części Gór Świętokrzyskich zostały wydźwignięte w pasmo górskie.
Łysa Góra w Górach Świętokrzyskich, widok z BoleszynaZamek w Chęcinach
Ślady z okresu ordowiku i syluru widoczne są m.in. w miejscowościach takich jak: Biesak-Białogon (profil piaskowców, mułowców i bentonitów w ścianie nieczynnego kamieniołomu), Mójcza (nieczynny łomik), Bukówka, Bardo-Wąwóz Prągowiec (wychodnia iłowców, mułowców i szarogłazów syluru dolnego w dolinie potoku Kierdonka), Rzepin (tzw. warstwy rzepińskie)[1]
Zapis dewonu świętokrzyskiego rozpoczyna się osadami lądowymi i płytkomorskimi (tzw. old red), w którym widoczne są odciski skamieniałościbezszczękowców, ryb oraz ramienionogów. W dolomitach dewonu środkowego z Zachełmia k/Kielc znaleziono najstarszy na świeciezapis wyjścia czworonogów z morza na ląd. Grube pokłady wapieni z liczną fauną gąbek, koralowców i innych bezkręgowców morskich, budujące m.in. Pasmo Kadzielniańskie, Zelejowskie i Chęcińskie, to pamiątki tropikalnego morza sprzed 375 milionów lat, w którym tworzyły się budowle zbliżone do współczesnych raf tropikalnych[10].
W okresie karbonu rozpoczyna się nasilenie ruchów górotwórczych, morze ustępuje i powstają pasma górskie Gór Świętokrzyskich. Zapisami tego wydarzenia w profilach geologicznych Gór Świętokrzyskich są luki stratygraficzne oraz deformacje skał w postaci uskoków i fałdów (m.in. fałd ślichowicki). W czasie ruchów górotwórczych tworzyły się mniejsze i większe uskoki i dyslokacje, a także związane z nimi złoża minerałów (m.in. uskok łysogórski i związane z nim złoże pirytu w Rudkach k/Nowej Słupi) czy uskoki przecinające wapienie dewońskie i związane z nimi żyły kalcytu „różanki”. W tym samym czasie, gdy na obszarze dzisiejszych Gór Świętokrzyskich odbywało się wypiętrzanie i tworzył się ląd, na Górnym Śląsku w zapadliskach śródgórskich rozciągały się rozległe, zabagnione puszcze, których dzisiejszą pamiątką są pokłady węgla kamiennego[10].
We wczesnym permie obszar ten pokrywał ląd, którego powierzchnię kształtowały procesy geologiczne (erozja, wietrzenie, procesy krasowe). Po wspomnianym lądzie nie zachowały się żadne pozostałości, poza osadami pochodzącymi z jego niszczenia, które gromadziły się u podnóży zboczy – geologicznymi zapisami tych osadów są brekcje i zlepieńce permskie (m.in. słynny zlepieniec zygmuntowski). Wapienie i margle odsłonięte w rejonie Gałęzic, Niewachlowa i Kajetanowa są geologiczną pamiątką morza, które w późnym permie wkroczyło na ląd rozciągający się na obszarze dzisiejszych Gór Świętokrzyskich. Pod koniec permu, kiedy klimat stawał się bardziej gorący i suchy, a morze intensywnie odparowywało, powstały wielkie złoża gipsów, anhydrytów i soli (skały te rozpoznano również wierceniami na obrzeżu Gór Świętokrzyskich). Geologiczną pamiątką są piaskowce i mułowce z tropami kręgowców, określane jako tzw. facja pstrego piaskowca.
Na lądzie i w strefie przybrzeżnej w warunkach gorącego i suchego klimatu gromadziły się czerwone osady, które dały początek czerwonym piaskowcom i mułowcom znanym z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Słynne „piaskowce tumlińskie” to pamiątka wydm i okresowych rzek. Z piaskowców Gór Świętokrzyskich znane są najstarsze na świecie tropy pierwszych dinozaurów. Morze, które wkroczyło w środkowym triasie na obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich zostawiło po sobie geologiczną pamiątkę w postaci wapieni przepełnionych skamieniałymi muszlami (m.in. ramienionogów, małży i ślimaków) – stąd wzięło się określenie „wapień muszlowy”. Z końcem triasu na obszarze ponownie zagościł ląd, którego geologicznymi pamiątkami są iły, mułowce i piaski odsłonięte w nielicznych profilach w północno-zachodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich.
Obszary lądowe z rzekami i bagniskami porośnięte przez roślinność tropikalną to typowy krajobraz Gór Świętokrzyskich we wczesnej jurze, około 200 mln lat temu (zapisami tych środowisk są piaskowce i mułowce ze szczątki flory i tropami dinozaurów oraz ciemne iły). W czasie środkowej jury następuje wkroczenie (transgresja) morza na obszar lądowy tzw. „potop” jurajski. W późnej jurze obszar świętokrzyski w dalszym ciągu stanowi fragment zbiornika morskiego, który stale ulega pogłębianiu (zapis w postaci śladów amonitów i belemnitów), następnie spłyceniu (zapis w postaci wapieni koralowcowych i oolitowych) i ponownemu pogłębieniu (muszlowce ostrygowe i osady ilasto-marlgiste). Przykłady: Rezerwat Gagaty Sołtykowskie (tropy dinozaura drapieżnego, profil piaskowców i iłów), Gnieździska, Małogoszcz (muszle ostryg)[17].
Święty Krzyż (Łysa Góra), widok ze wschodu
Wapienie, margle i opokikredy górnej odsłaniające się na obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich zawierają bogatą faunę bezkręgowców morskich w postaci skamieniałych szczątków małży, amonitów czy jeżowców, oraz unikatowe szczątki ryb i dużych gadów morskich (rekinów, płaszczek, ichtiozaurów, pliozaurów). Na przełomie kredy i paleogenu obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich ulega wydźwignięciu, a powstałe pasma górskie podlegają wietrzeniu i erozji[10].
W czasie paleogenu na obszarze świętokrzyskim dominowały procesy erozji i denudacji, które doprowadziły do usunięcia grubej pokrywy osadów mezozoicznych (trias, jura, kreda) i odsłonięcia tzw. trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich, zbudowanego ze skał od kambru do permu. W warunkach klimatu gorącego skały budujące Góry Świętokrzyskie podlegają intensywnemu wietrzeniu chemicznemu (w tym krasowieniu), czego pamiątką są leje krasowe wypełnione osadami ilasto-piaszczystymi[13].
Na obszarze Gór Świętokrzyskich brak jest wzorcowych profili dokumentujących paleogen. Z tym okresem niewątpliwie związane są: jasne piaski i iły piaszczyste wypełniające niektóre leje krasowe np. w kieleckich dzielnicach Kadzielnia czy Czarnów.
Widok na BodzentynPasmo Łysogórskie widziane spod Góry Sieradowskiej
Ocean Tetyda przekształcił się w Morze Śródziemne. Na obszarze Polski w miejscu występowania bagien i lasów wytworzyły się złoża węgla brunatnego, a w miejscach płytkich, parujących mórz duże złoża gipsów, siarki i soli; wypiętrzaniu ulegają Alpy i Karpaty. Morze, które na początku neogenu (w miocenie) wkroczyło na obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich od południa zostawia liczne skalne pamiątki w postaci wapieni detrytycznych, iłów, gipsów oraz soli np. w Borkowie. Jedną z geologicznych pamiątek mioceńskiego morza są tzw. „iły korytnickie” przepełnione skamieniałymi muszlami bezkręgowców morskich[10]. W wapieniach z Pińczowa znaleziono unikatowe szczątki wieloryba, który od miejsca znalezienia zyskał nazwę gatunkową Pinocetus polonius[18].
Zlodowacenia południowopolskie, które wkraczają na obszar Gór Świętokrzyskich powodują w wielu miejscach zmiany w rzeźbie terenu; po ich ustąpieniu kształtuje się współczesny rys rzeźby Gór Świętokrzyskich. Na przedpolu lądolodu w tzw. strefie peryglacjalnej tworzą się charakterystyczne formy – gołoborza i osady – lessy. W jaskiniach gromadzą się namuliska, jak również tworzą się nacieki.
Ślady widoczne w: Kadzielni (leje krasowe i jaskinie), Jaskini Raj, Gołoborze im. R. Kobendzy (rozległe rumowisko skalne złożone z bloków kambryjskich piaskowców kwarcytowych, które tworzyło się na przedpolu lądolodu), Wąwóz Królowej Jadwigi (odsłonięcie lessów związanych z okresami zlodowaceń w środkowym i późnym plejstocenie)[10].
Klimat Gór Świętokrzyskich znacznie różni się od otaczających regionów. Średnia temperatura roczna jest o około 1–2 °C niższa od temperatury w Warszawie i wynosi 6–7 °C. Średnia suma opadów waha się od 650 do 900 mm rocznie. Najwyższe szczyty pokryte są śniegiem od listopada do kwietnia. Pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio 50–90 dni w ciągu roku. Okres wegetacyjny w najwyższych partiach gór jest o dwa tygodnie krótszy niż w Warszawie i wynosi około 200 dni. Podobnie jak w wyższych górach można zaobserwować zjawisko inwersji temperatur – temperatura na nagrzanych stokach górskich może być nawet o 5 °C wyższa niż na dnie dolin, położonych kilkadziesiąt metrów niżej.
Celem ochrony unikatowych walorów Gór Świętokrzyskich utworzono na ich terenie park narodowy, 5 parków krajobrazowych, liczne rezerwaty, obszary chronionego krajobrazu i obszary Natura 2000[19].
Świętokrzyski Park Narodowy powołany 1 maja 1950 roku (jako trzeci w Polsce po Pienińskim i Białowieskim), zwany „Sanktuarium Jodły”. Pierwotnie w jego granicach znalazło się całe Pasmo Łysogór – z najwyższymi szczytami Łysicą i Łysą Górą – Chełmowa Góra, Miejska Góra, Psarska Góra oraz zalesione tereny szerokiej doliny, ciągnącej się między Łysicą, a wschodnim krańcem Pasma Klonowskiego. W latach 50. na terenie ŚPN powstały dwa rezerwaty ścisłe: Czarny Las i Mokry Bór, by chronić tereny wilgotnego boru trzcinnikowego oraz bagiennego. W 1996 roku znacznie powiększono teren parku, włączając w jego obręb dużą część Pasma Klonowskiego, Skarpę Zapusty (okolice Rudek) oraz duże kompleksy leśne w Dolinie Wilkowskiej i Dolinie Dębińskiej. Dzięki temu Świętokrzyski Park Narodowy obejmuje obecnie obszar 7626 ha oraz 20 786 ha otuliny.
Rezerwat przyrody Góra Miedzianka Parki Krajobrazowe Gór Świętokrzyskich:
Obszary Natura 2000 Gór Świętokrzyskich to m.in.: Ostoja Jeleniowska, Łysogóry, Lasy Cisowsko-Orłowińskie, Wzgórza Kunowskie, Ostoja Sieradowicka, Dolina Warkocza, Przełom Lubrzanki, Ostoja Wierzejska, Dolina Bobrzy, Ostoja Barcza[19]
Święty Krzyż od dawna przyciągał rzesze ludzi. Sława przechowywanych tu relikwii Drzewa Krzyża Świętego spowodowała, że od XIV w. na górze powstał ośrodek pątniczy o zasięgu ogólnokrajowym. Wielkie znaczenie dla propagowania i wielowiekowego utrzymywania się pielgrzymowania na Święty Krzyż miała pobożna postawa polskich władców (Władysław Jagiełło), oddziałująca przez wieki na ich rodzinę, otoczenie, duchowieństwo oraz zyskująca naśladowców w innych warstwach społecznych[20]. Sława cudownej mocy Drzewa Krzyża Świętego i masowe pielgrzymki spowodowały, że peregrynacje religijne trwały nawet po kasacie opactwa Benedyktynów w 1819 r. W rozbudzaniu zainteresowania Górami Świętokrzyskimi przed 1795 r. niebagatelną rolę odgrywała także twórczość literacka. Już Jan Długosz w XV w., przypatrując się tutejszym krajobrazom, pozostawał pod urokiem Świętego Krzyża. W następnym stuleciu urodę okolic we fraszce „Do gór i lasów” opiewał Jan Kochanowski. Prawdziwie poetycką wizję Świętego Krzyża stworzył XVII-wieczny poeta – regionalista Wespazjan Kochowski[21].
Od połowy XIX w. publikowano również pierwsze prace naukowe dotyczące świętokrzyskich ssaków, ptaków, ryb i mięczaków. Stopniowo zbierano i porządkowano również informacje o tutejszej florze[22].
w 1900 roku został wydany pierwszy przewodnik po Górach Świętokrzyskich pt. „Wycieczki po kraju” autorstwa Aleksandra Janowskiego.
Podejście pod Łysą Górę
Nagromadzenie różnorodnych walorów w jednym, osobliwym miejscu, spowodowało, że Góry Świętokrzyskie stały się idealnym celem podróży krajoznawczych dla zorganizowanego ruchu turystycznego, który na ziemiach Królestwa Polskiego powstawał od końca XIX w. Na przykładzie Łysogór prezentowano wszystko to, czym w dobie niewoli narodowej żyli Polacy: wspomnienia o wspaniałej przeszłości kraju, jednoczącą rolę wspólnej religii, problemy i tajemnice oczekujące na wyjaśnienie, zachwyt nad ojczystą przyrodą i krajobrazem. Wyraził to najlepiej Aleksander Janowski, jeden ze współtwórców utworzonego w 1906 r. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego:
„Odcięci kordonem granicznym od Karpat i Tatr z Łysicy braliśmy miarę Gór. Przez całe życie pamiętam, syn mazowieckich równin, to wstrząsające wrażenie, jakie zrobił na mnie szczyt Łysicy ukryty w chmurach i ta droga przez pasmo ku Nowej Słupi (…) i te jodły obdziergane młodziutką wiosenną zielenią. I widziałem potem Alpy, Pireneje, Bałkan, Apeniny, ale to już nie było to! I widziałem Atlas, Kordyliery, Fudżi-yamę, ale to już nie było to”[22]
Święta Katarzyna. Kapliczka św. Franciszka
Dla popularyzacji terenu wielkie znaczenie miało w 1910 r. otwarcie w Świętej Katarzyniepierwszego schroniska turystycznego w Królestwie Polskim. Po raz pierwszy sprawę utworzenia w Górach Świętokrzyskich rezerwatu, omawiano w 1909 r. na XVI Zjeździe Przyrodników i Lekarzy w Moskwie. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż w tym samym czasie rosyjski badacz S. Ganieszyn w pracy zawierającej opis geograficzny i botaniczny centralnej części pasma „kielecko-sandomierskiego” proponował objęcie grzbietu Łysogór oraz Bukowej Góry zakazem użytkowania i przeznaczenie ich dla celów naukowych[22].
Ciekoty, dwór rodzinny ŻeromskichRuiny Zamku w Bodzentynie
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1918 r. PTK powołało Komisję Ochrony Zabytków Przyrody, która zajęła się m.in. ochroną Puszczy Jodłowej. Efektem działań towarzystwa było utworzenie w 1921 r. na Chełmowej Górze pierwszego rezerwatu. Uzyskał on status ścisłego rezerwatu przyrody, a głównym celem była ochrona modrzewia polskiego. Niedługo potem powołano kolejne rezerwaty: na Miejskiej Górze nad Bodzentynem oraz na Łysej Górze i Łysicy, w celu ochrony Puszczy Jodłowej- unikalnego w skali światowej drzewostanu jodłowego i jodłowo-bukowego oraz charakterystycznych gołoborzy (rumowisk skalnych) przed ingerencją człowieka (Park Narodowy, łączący istniejące rezerwaty, oficjalnie powołano 1 maja 1950 roku). Stefan Żeromski w wydanej w 1925 r. „Puszczy Jodłowej” pisał:
„Puszcza królewska, książęca, biskupia, świętokrzyska, chłopska ma zostać na wieki wieków, jako las nietykalny, siedlisko bożyszcz starych, po których święty jeleń chodzi, – jako ucieczka anachoretów, wielki oddech ziemi i pieśń wieczności. Puszcza jest niczyja, nie moja, ani twoja, ani nasza, jeno, Boża, Święta”[23]
Sława pisarza i oddziaływanie poematu były tak wielkie, że zainteresowanie walorami przyrodniczymi Gór Świętokrzyskich ogarnęło ogromną część społeczeństwa, zaś odkrycia geologiczne na tym terenie spowodowały, że do dziś Góry Świętokrzyskie są wielką „mekką geologów’.
W roku 1926 przewodniczący sekcji PTK w Kielcach Edmund Massalski wraz z Kazimierzem Kaznowskim, wyznaczyli pierwszy szlak turystyczny w krainie świętokrzyskiej, prowadzący z Kielc do Nowej Słupi. Później został on przedłużony do Sandomierza. Znakiem szlaku był pasek czerwony pomiędzy dwoma białymi. W roku 1927 Oddział Ostrowiecki PTK wydał mapę „Świętokrzyskie Szlaki Turystyczne” w podziale 1:200 000, którą to opracował inż. T. Rekwirowicz. W drugim wydaniu wymienionej mapy z roku 1936 widać już szereg nowych szlaków wyznaczonych w terenie. Znajdziemy tam szlaki z Kielc do Chęcin i dalej do przystanku kolejowego Rykoszyn oraz ze Św. Katarzyny przez Bodzentyn do Wąchocka. Szlaki turystyczne Gór Świętokrzyskich noszą w większości przypadków imiona ludzi, którzy włożyli największy wkład w propagowanie turystyki oraz krajoznawstwa regionu. Do grona „Wielkich Nauczycieli” zalicza się patronów szlaków: Edmunda Massalskiego, Edwarda Wołoszyna, Martę Hubicką, Edmunda Padechowicza, Sylwestra Kowalczewskiego, Juliusza Brauna, Henryka Orlińskiego, Stanisława Jeżewskiego, Jerzego Głowackiego, Stanisława Malanowicza, ks. Hieronima Konarskiego, Wacława Żelichowskiego[24].
Po II wojnie światowej powstał najdłuższy ciąg wycieczkowy pomiędzy Kuźniakami a Gołoszycami oznaczony w całości kolorem czerwonym (Główny Szlak Świętokrzyski). W późniejszym czasie dokonano jeszcze pewnych zmian w przebiegu szlaku ze względu na zaostrzenie przepisów ochrony przyrody (utworzenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego) oraz rozwój sieci drogowej i kopalń, m.in. zlikwidowano przejście z Obożnej Drogi przez Górę Masłowską i Wiśniówkę, a wprowadzono wariant przez Białą Górę i Koszarkę. Zamknięto przejście przez Park Narodowy od kaplicy Św. Mikołaja do Przełęczy Huckiej, a wprowadzono obejście przez Kakonin, Bieliny (Podlesie) i Podłysicę[25].
↑ abEugeniaE.FijałkowskaEugeniaE., Charakterystyka kolekcji geologicznej zebranej przez Jana Czarnockiego dla Muzeum w Kielcach. Brak numerów stron w książce
↑Marmury świętokrzyskie cz. II. Świat Kamienia, nr 13, 11/2001.
↑Czerwone piaskowce z Gór Świętokrzyskich. Świat Kamienia, nr 6 (25), 11/2003.
↑Bromowicz J., Figarska-Warchoł B., Kamienie dekoracyjne i architektoniczne południowo-wschodniej Polski – złoża, zasoby i perspektywy eksploatacji. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, nr 28 (3), 2012.
↑Derwich M. 1992. Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław.
↑ abJastrzębski C. 2008. Początki zorganizowanego ruchu turystycznego w widłach Wisły i Pilicy. W: W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową.
↑ abcPatkowski A. 1931. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (1906-1931) na terenie województwa kieleckiego. W: Pamiętnik Świętokrzyski 1930.
↑A. Rembalski, T. Wągrowski, Góry Świętokrzyskie szlak turystyczny im. Edmunda Massalskiego Kużniaki – Gołoszyce, Oddział Świętokrzyski PTTK, Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Kielcach, Kielce 1993.
RyszardR.GarusRyszardR., Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świętokrzyskie, Kielce 1998, ISBN 83-86953-35-7. Brak numerów stron w książce
Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa: PWN, 1998, s. 845–846, ISBN 83-01-12677-9.
_w_tle,_20220515_1408_5963.jpg)
,_widok_ze_wschodu,_20220514_1631_5874.jpg)
Główny Szlak Świętokrzyski: Gołoszyce – Święty Krzyż – Przełęcz Hucka – Bieliny (Podlesie) – Kakonin – Łysica – Święta Katarzyna – Wymyślona – Radostowa – Klonówka – Domaniówka – Sosnowica – Tumlin – Kamień Miedzianogórski – Ciosowa – Sieniewska – Perzowa – Kuźniaki
Wał Małacentowski – Lechówek – Duża Skała – Bieliny – Podlesie – Kakonin – Przełęcz św. Mikołaja
Łagów – Płucki – Wał Małacentowski – Kobyla Góra – Wólka Milanowska – Nowa Słupia
Wierna Rzeka – Zajączków – Góra Miedzianka – Miedzianka – Grząby Bolmińskie – Jedlnica – Grzywy Korzeczkowskie – Góra Zamkowa – Chęciny
Nowa Słupia – Góra Chełmowa – Pokrzywianka – Grzegorzowice – Wałsnów – Skoszyn – Szczytniak
