Góralkowce
| Hyracoidea[1] | |||||
| Huxley, 1869[2] | |||||
 Przedstawiciel rzędu – góralek przylądkowy (Procavia capensis capansis) | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Infragromada | |||||
| (bez rangi) | Atlantogenata | ||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd |
góralkowce | ||||
| |||||
| Rodziny | |||||
| |||||
Góralkowce[12], góralki (Hyracoidea) – rząd ssaków z infragromady ssaków łożyskowych (Palecentalia), do którego zaliczana jest tylko jedna żyjąca współcześnie rodzina – góralkowate (Procaviidae). Góralki zamieszkują Afrykę i zachodnią część Azji[13]. Wykazują pokrewieństwo z trąbowcami i brzegowcami, z którymi wspólnie zaliczane są do afroterów. Kilkanaście ze znanych gatunków i podgatunków góralków uważanych jest za zagrożone wyginięciem.
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]Góralki to zwierzęta o gęstym futrze z bardzo krótkim niewielkim ogonem. Większość z nich jest wielkości kota domowego, od 30 do 70 cm długości. Ważą od 2 do 5 kg. Widziane z większej odległości mogą być łatwo mylone z dobrze odżywionymi królikami, bądź świnkami morskimi. Sierść składa się z włosów wełnistych i ościstych. Na całym ciele rozmieszczone są włosy czuciowe (zatokowe). Krótkie kończyny góralków nie są pokryte sierścią. Posiadają płaskie, zaokrąglone, szczątkowe kopytka, z wyjątkiem wewnętrznych palców tylnych kończyn, które są zakończone ostrym pazurem. Półkule mózgu są słabo pofałdowane. Góralki mają dobrze rozwinięte ośrodki węchowe i narząd Jacobsona.
W naturalnym środowisku większość czasu spędzają na „baraszkowaniu” po skałach, bądź w przypadku Dendrohyrax arboreus po drzewach. Nie kopią nor. Gatunki nadrzewne żyją zwykle samotnie, a skalne tworzą stada. W żerującym lub odpoczywającym stadzie jeden z osobników pełni funkcję strażnika obserwującego otoczenie. W przypadku wykrycia zagrożenia głośnym dźwiękiem ostrzega stado. W zależności od gatunku prowadzą dzienny lub nocny tryb życia. Są roślinożerne, nie gardzą też owadami i ich larwami. Ciąża u góralków trwa 7-8 miesięcy, na świat przychodzi od 1 do 6 młodych. Góralki w niewoli dożywają siedmiu lat.
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 34 | = | 1 | 0 | 4 | 3 |
| 2 | 0 | 4 | 3 | ||
Ewolucja gatunków
[edytuj | edytuj kod]Współcześnie żyjące góralki reprezentowane są przez gatunki grupowane w trzech rodzajach rodziny Procaviidae. W przeszłości występowało więcej rodzajów góralków i zasięg ich występowania był o wiele większy. Najstarsze ślady ich występowania odkryto w warstwach sprzed 60 milionów lat. Przez długi okres góralki były dominującymi roślinożercami na terenie kontynentu afrykańskiego. Odnaleziono pozostałości różnych gatunków, z których największe były wielkości małego konia, najmniejsze dzisiejszej myszy.
W okresie miocenu (5–23 mln lat temu) góralki zaczęły być wypierane przez prężnie rozwijające się wołowate (Bovidae), które zaczęły spychać je na tereny mniej zasobne w pokarm. Pomimo tego zasięg występowania góralków pod koniec pliocenu (około 2 mln lat temu) zaczął obejmować tereny Afryki, Azji i Europy.
Potomkowie dużych góralków ewoluowali w różny sposób. Część z nich dała początek rodzinie dzisiejszych niedużych góralkowatych. Naukowcy widzą pokrewieństwo góralków ze słoniowatymi i brzegowcami. Potwierdzenie teorii znaleziono m.in. w badaniach DNA góralków. Zwierzęta te, podobnie jak słonie, posiadają szczątkowe kopytka, elastyczne poduszeczki pod stopami, doskonały słuch, dobrą pamięć, rozwinięte funkcje mózgowia w porównaniu do innych, blisko spokrewnionych ssaków. Ich jądra nie zstępują do worka mosznowego[14]. Niektóre kości góralków i słoni mają podobny kształt.
Chociaż zarówno góralki jak i słonie zaliczane są do tego samego kladu zwanego afroterami (Afrotheria), wcale nie są najbliższymi sobie w sensie ewolucyjnym łożyskowcami. Góralki i słonie są bardziej bliskie syrenom niż sobie nawzajem. Chociaż wszystkie cztery grupy wywodzą się z tego samego pnia ewolucyjnego, argumenty morfologiczne i molekularne przemawiają za wcześniejszym wyodrębnieniem się z tej grupy rzędu góralków.
Dzisiejsze góralki
[edytuj | edytuj kod]Współczesne góralki wykazują niektóre typowe cechy charakterystyczne dla pierwotnych ssaków, np. słabo rozwinięty system regulacji temperatury ciała powoduje, podobne jak u gadów, kulenie się w celu utrzymania ciepła oraz tendencje do wygrzewania się na słońcu. W odróżnieniu od większości pasących się roślinożerców, góralki nie mają silnie rozwiniętych siekaczy, które ułatwiałyby im skubanie liści i traw. Używają w tym celu tylnych zębów. Nie potrafią też, jak parzystokopytne czy kangurowate, odłykać pokarmu do jamy gębowej. Góralki posiadają jednak rozbudowany, wielokomorowy żołądek, w którym symbiotyczne bakterie pomagają w rozkładaniu masy pokarmowej. Zwierzęta te żywią się przede wszystkim niskopiennymi roślinami i trawą.
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Do rzędu góralkowców należy jedna występująca współcześnie rodzina[15][16][12][17]:
- Procaviidae O. Thomas, 1892 – góralkowate
Opisano również rodziny wymarłe[18]:
- Geniohyidae Andrews, 1906
- Pliohyracidae Osborn, 1899
- Saghatheriidae Andrews, 1906
- Titanohyracidae Matsumoto, 1926
Opisano również rodzaje wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej[18]:
- Dimaitherium Barrow, Seiffert & Simons, 2010[19] – jedynym przedstawicielem był Dimaitherium patnaiki Barrow, Seiffert & Simons, 2010
- Namahyrax Pickford, Senut, Morales, Mein & Sánchez, 2008[20] – jedynym przedstawicielem był Namahyrax corvus Pickford, Senut, Morales, Mein & Sánchez, 2008
- Rukwalorax Stevens, O’Connor, E.M. Roberts & Gottfried, 2009[21] – jedynym przedstawicielem był Rukwalorax jinokitana Stevens, O'Connor, Roberts & Gottfried, 2009
Konotacje historyczne
[edytuj | edytuj kod]Starożytni feniccy żeglarze wzięli króliki z Półwyspu Iberyjskiego za znane m.in. z Ziemi Świętej i Biblii góralki (hebr. szafan), nazywając odwiedzaną przez siebie krainę I-szaphan-im, tzn. ziemia góralków. Współczesna nazwa państwa u zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego wywodzi się od zlatynizowanej nazwy fenickiej: łacińskie Hispania, angielskie Spain, polskie Hiszpania.[22]
W Księdze Przysłów jest mowa o góralkach, które budują nory w skałach (por. Prz 30,26). W sumie w Starym Testamencie góralek występuje cztery razy: Kpł 11,5; Pwt 14,7; Ps 104,18 oraz w wymienianej już Prz 30,26.
Góralki nie były znane w średniowiecznej Europie. W tłumaczeniach Biblii na języki europejskie próbowano hebrajską nazwę góralka שָּׁפָן szafan oddać na różne sposoby[23]. W przypadku polskich tłumaczeń: w Biblii Wujka na jeż, w Biblii brzeskiej na królik[24], w Biblii warszawskiej jako świstak. W Biblii Tysiąclecia pojawia się prawidłowe tłumaczenie hebr. szaphan: góralek, ale tylko raz; w pozostałych przypadkach przywoływane są świstak, królik i borsuk[22]. Czesław Miłosz, tłumacząc Księgę Psalmów, za ks. Jakubem Wujkiem użył terminu jeż. Marcin Luter w swoim przekładzie zdecydował się na królika[22]. Przy okazji wspomnieć należy, iż króliki w ogóle nie występują na Bliskim Wschodzie, stąd nie wspominają o nich autorzy biblijni. Góralki są niekoszerne[22].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nomen oblitum.
- ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Lamnunguia Illiger, 1811.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Hyracoidea, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ T.H. Huxley: An introduction to the classification of animals. London: J. Churchill & sons, 1869, s. 101. (ang.).
- ↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 95. (łac.).
- ↑ J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 18. (niem.).
- ↑ J. van der Hoeven: Handbook of zoology. Cz. 2: Vertebrate animals. Cambridge: University Press, 1858, s. 636. (ang.).
- ↑ J.E. Gray: Catalogue of carnivorous, pachydermatous, and edentate Mammalia in the British museum. London: The Trustees, 1869, s. 278. (ang.).
- ↑ E. Haeckel: Systematische phylogenie. T. 3. Berlin: Georg Reimer, 1895, s. 490, 534. (niem.).
- ↑ a b T. Whitworth. The Miocene hyracoids of East Africa. „Fossil Mammals of Africa”. 7, s. 54, 55, 1954. (ang.).
- ↑ 今村泰二: 新動物分類表. 東京都: 北隆館, 1961, s. 133. (jap.).
- ↑ K.E. Kinman: The Kinman System: Toward a Stable Cladisto−Eclectin. Classification of Organisms (Living and Extinct). Kansas, Hays: K.E. Kinman, 1994, s. 38. (ang.).
- ↑ І.В. Загороднюк. Наукові назви рядів ссавців: від описових до уніфікованих. „Вісник Львів. Ун-ту”. Серія біологічна. 48, s. 37, 2008. (ukr.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 22-23. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ Israeli mammals w: www.geocities.com/jelbaum, dn. 13 maja 2007
- ↑ Rock Hyrax. waza.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-30)]. w: www.waza.org/virtualzoo/, dn. 13 maja 2007
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-20]. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 116. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ Don W. Wilson, Deeann Reeder: Mammal species of the world: a taxonomic and geographic reference. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2005, s. 87–89. ISBN 0-8018-8221-4.
- ↑ a b J.S. Zijlstra, Hyracoidea Huxley, 1869, Hesperomys project (Version 23.8.0), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-08-20] (ang.).
- ↑ E. Barrow, E.R. Seiffert & E.L. Simons. A primitive hyracoid (Mammalia, Paenungulata) from the early Priabonian (Late Eocene) of Egypt. „Journal of Systematic Palaeontology”. 8 (2), s. 215, 2010. DOI: 10.1080/14772010903450407. (ang.).
- ↑ M. Pickford, B. Senut, J. Morales, P. Mein & I.M. Sánchez. Mammalia from the Lutetian of Namibia. „Memoir of the Geological Survey of Namibia”. 20, s. 474, 2008. (ang.).
- ↑ N.J. Stevens, P.M. O’Connor, E.M. Roberts & M.D. Gottfried. A hyracoid from the Late Oligocene Red Sandstone Group of Tanzania, Rukwalorax jinokitana (gen. and sp. nov.). „Journal of Vertebrate Paleontology”. 29 (3), s. 973, 2009. DOI: 10.1671/039.029.0302. (ang.).
- ↑ a b c d Radosław Kożuszek. Włochaci krewniacy słoni. „Wiedza i Życie”. 2021 (2), s. 68-69. POLITYKA Sp. z o.o. SKA. ISSN 0137-8929.
- ↑ The Shafan and the Arnevet w: www.aishdas.org, dn. 13 maja 2007
- ↑ Nota 5 do rozdziału 11 biblijnej Księgi Kapłanskiej w: Commentary Critical and Explanatory on the Whole Bible, dn. 13 maja 2007
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Myers, P.: Hyracoidea. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 2008-05-05]. (ang.).
- Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 174. ISBN 83-01-14344-4.
- Hendrik Hoeck: Hyraxes, Order Hyracoidea. IUCN/SSC Afrotheria Specialist Group. [dostęp 2008-05-05]. (ang.).