Lucas van Leyden

Lucas van Leyden
	Albrecht Dürer, Portret van Lucas; van Leyden, juni 1521, Musée des Beaux-Arts, Lille
Persoonsgegevens
Volledige naam	Lucas Huygensz. van Leyden
Geboren	Leiden, 1494
Overleden	Leiden, 1533
Geboorteland	Nederland
Beroep(en)	tekenaar, schilder, prentkunstenaar
Oriënterende gegevens
Jaren actief	ca. 1508-1533
Stijl(en)	vroegnederlands, renaissance
	RKD-profiel
Portaal	Kunst & Cultuur

Lucas van Leyden, ook Lucas Huygensz. van Leyden of Lucas Jacobsz. genoemd, (Leiden, mei of begin juni 1494 - aldaar, tussen mei en begin augustus 1533) was een Noord-Nederlands schilder, tekenaar, (koper)graveur, etser en maker van houtsneden. Hij wordt gerekend tot de grootste graveurs uit de kunstgeschiedenis en tot de pioniers van de renaissance in de Noordelijke Nederlanden.

Levensloop

Geboorte, jeugd en opleiding

Van Leyden was een zoon van de schilder Huygh Jacobsz. en diens vrouw Marie Hendriksdr. Hij had een broer, Dirck, die ook schilder werd. Huygh Jacobsz. kocht in 1488 een huis aan de Breestraat in Leiden en bleef er tot 1526 wonen. Daar moet de jonge Lucas zijn jeugd hebben doorgebracht.

Volgens de kunstenaarsbiograaf Karel van Mander werd hij geboren in mei of juni 1494. Later werd dit jaartal in twijfel getrokken, sommigen vermoeden zelfs dat Van Leyden in 1489 werd geboren, maar 1494 wordt officieel aangehouden. Hij werd eerst als schilder opgeleid door zijn vader en daarna door de Leidse schilder Cornelis Engebrechtsz. Beide leermeesters hadden artistieke banden met het augustijnen klooster van Hiëronymusdal, dat net buiten de stadsmuren lag.

Van Leyden was een vroegrijp talent. Al jong verkoos hij het gezelschap van andere jonge schilders en goudsmeden. Op negenjarige leeftijd zou hij zijn eerste gravure gemaakt hebben en zijn eerste schilderij, De Historie van Sint-Hubrecht, in waterverf op doek, in opdracht van de heer van Lockhorst, zou hij op twaalfjarige leeftijd verkocht hebben. De opdrachtgever was waarschijnlijk Gerrit, heer van Lockhorst en Sliedrecht, lid van het Leidse stadsbestuur. Zijn vroegst gedateerde gravure is Mohammed en de vermoorde monnik (Sergius) uit 1508, een geslaagd werk waaruit blijkt dat hij een goede opleiding heeft gehad, hoewel niet bekend is waar hij heeft leren graveren.

Van Leyden was net als zijn leermeester Cornelis Engebrechtsz. en diens drie zonen, lid van de Leidse schutters. Van 1514 tot 1519 hoorde hij bij de voetboogschutters. Tot zeker 1518 deelden Van Leyden en zijn vader Huygh Jakobsz. samen het atelier aan de Breestraat.

Van Leyden was in de eerste plaats een grafisch kunstenaar en pas na 1520 was er sprake van een omvangrijke schilderproductie: waaronder Het Laatste Oordeel (1526-1527) en Dans om het gouden kalf (rond 1530).

Huwelijk en kind

Hij trouwde kort na 1526 met Elisabeth van Boschhuyzen, afkomstig uit een aanzienlijk Leids geslacht. Haar vader, Jacob van Boschhuysen was burgemeester en schout. Dit huwelijk bleef kinderloos. Wel had Lucas al op jonge leeftijd een buitenechtelijke dochter, Marijtje (Marijtgen Lucasdr.), die rond 1512 geboren moet zijn. Zij huwde de kunstschilder Dammas Claesz de Hoij en samen werden zij de stamouders van het kunstenaarsgeslacht De Hoij. Marijtjes zoon Lucas Dammesz. Hoij werd kort voor het overlijden van Van Leyden geboren en werd ook schilder. Hij wist Van Leydens eerste biograaf Karel van Mander van informatie te voorzien.

Reizen

Lucas van Leyden heeft veel gereisd. Hij bezocht op zijn drieëndertigste Jan Gossaert in Middelburg en reisde met hem door Vlaanderen en Brabant. Mechelen, Antwerpen en Gent werden bezocht. Van Mander beschrijft Van Leyden tijdens deze reis als een ijdel en praalzuchtig man, die met zijn kostbare kleding zijn collega's trachtte te overtreffen. Van Leyden wantrouwde hen en meende zelfs door een van hen te zijn vergiftigd.

Onder invloed van Gossaert legde Van Leyden zich toe op de Italiaanse renaissance. Hij had belangstelling voor mythologische voorstellingen en het menselijk naakt. Van Leyden ontmoette Albrecht Dürer uit Neurenberg tussen 8 en 21 juni 1521 in Antwerpen. Ze wisselden prenten uit en Dürer tekende bij die gelegenheid het portret van Van Leyden.

Overlijden

Van Leyden overleed in de zomer van 1533 na een langdurig ziekbed aan tuberculose. Voor zover bekend maakte hij de laatste twee jaar van zijn leven geen schilderijen meer. Hij werd begraven in de Pieterskerk in Leiden.

Werk

Van Lucas van Leyden zijn een twintigtal schilderijen bekend en ruim tweehonderd gravures, etsen en houtsneden. Hij maakte een spotprent van Aristoteles, die als een paardje bereden werd door de courtisane Phyllis (ca. 1515) en van Vergilius, hangend in een mand (ca. 1514) in zijn serie 'Vrouwenlisten'. Aristoteles waarschuwde Alexander de Grote voor Phyllis, maar werd daarna zelf haar slachtoffer. Vergilius werd als tovenaar gezien, die verliefd was geworden op de dochter van de Romeinse keizer. Ze zette hem voor schut door hem halverwege de muur in een mand te laten hangen in plaats van hem op te trekken naar haar kamer. Vergilius nam nog wraak, de zogenaamde 'Vuurwraak'.

Maria met kind

Het schilderij Maria met kind wordt sinds eind 2015 door het Rijksmuseum beschouwd als waarschijnlijk gemaakt door Van Leyden. Materiaal-technisch onderzoek wees dat uit. In 1913 werd het aan Van Leyden toegeschreven en in 1949 aangekocht. Naderhand ontstonden twijfels over wie het geschilderd had. Die twijfels blijken volgens het Rijksmuseum vooral een gevolg te zijn van slecht restauratiewerk. Het schilderij is gemaakt op eikenhout, afkomstig van dezelfde boom als waar de zijluiken van zijn gemaakt van Van Leydens De Dans om het gouden kalf (1530, Rijksmuseum, Amsterdam). De jaarringen komen met elkaar overeen. Bij het onderzoek werden oude restauraties verwijderd, evenals de glacislaag, waardoor het doffe groene gordijn op de achtergrond lichter en fletser werd. Het Rijksmuseum houdt nog een slag om de arm over de echtheid. Pas als in oude literatuur wordt teruggevonden dat het schilderij daadwerkelijk aan Van Leyden toebehoort, is het volgens het Amsterdamse museum helemaal zeker dat hij de maker was. De kans daarop acht het museum echter erg klein.^[1]

Schilderijen

Deze lijst bevat de schilderijen die aan Lucas van Leyden worden toegeschreven.

Titel	Datering	Techniek	Afmetingen	Collectie	Inv. nummer	Cat.^[2]
De schaakspelers	ca. 1508	olieverf op paneel (eiken)	28,1 x 36	Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie	574 A	195
De kaartenlegster	ca. 1509	olieverf op paneel	24 x 30,5	Parijs, Louvre	RF 1962-17	196
De vrouw van Potifar toont haar man de rok van Jozef	ca. 1512	olieverf op paneel	26,2 x 36	Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen	2455 (OK)	197
Suzanna voor de rechter	ca. 1512	olieverf op paneel	34 x 46	voorheen Kunsthalle Bremen (verloren gegaan in de Tweede Wereldoorlog)		198
De kaartspelers	ca. 1515	olieverf op paneel	30 x 39	Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza	221 (1971.9)	199
De kaartspelers	ca. 1517	olieverf op paneel	35 x 46	collectie Earl of Pembroke, Wilton House (Wilton bij Salisbury)		200
De heilige Andreas	ca. 1518	olieverf op paneel	22 x 17	Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe		201
Maria met kind en engelen	ca. 1520	olieverf op paneel	77,5 x 46,4	Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie	584B	202
Maria met kind, een stichter en Maria Magdalena	1522	olieverf op paneel	50,5 x 67,8	München, Alte Pinakothek	742	203a
De verkondiging	1522	olieverf op paneel	42,2 x 29,2	München, Alte Pinakothek	7713	203b
Portret van een 38-jarige man	ca. 1521	olieverf op paneel	47,6 x 40,6	Londen, National Gallery	NG3604	204
Portret van een man, zogenaamd zelfportret	ca. 1525-1530	olieverf op paneel	29 x 21,5	Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum	160	205
Het laatste oordeel	1526-1527	olieverf op paneel	300,5 x 434,5 (inclusief lijst)	Leiden, Museum De Lakenhal	S 244	206
Het laatste oordeel buitenluiken: De heiligen Petrus en Paulus	1526-1527		294 x 217	Leiden, Museum De Lakenhal	S 244
De Israëlieten lessen hun dorst nadat Mozes water uit de rots heeft geslagen	1527	olieverf op doek	181,9 x 237,5	Boston, Museum of Fine Arts	54.1432	207
Maria met kind	ca. 1527	olieverf op paneel	24,5 x 21,5	Oslo, Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design	NG.M.01390	208
De verloving	ca. 1527	olieverf op paneel	28 x 33,5	Straatsburg, Musée des Beaux-Arts de Strasbourg	MNR 445	209
De dans om het gouden kalf	ca. 1530	olieverf op paneel (eiken)	92,5 x 127	Amsterdam, Rijksmuseum	SK-A-3841	210
Maria met kind (atelier Lucas van Leyden)	ca. 1530	olieverf op paneel	34,5 x 27,5	Amsterdam, Rijksmuseum	SK-A-3739
De genezing van de blinde van Jericho (voormalige binnenzijde van een drieluik)	1531	olieverf op doek (overgebracht van paneel)	115,7 x 150,3	Sint-Petersburg, Hermitage	ГЭ-407	211a
Twee wapendragers (voormalige buitenzijde van het vorige drieluik)	1531	olieverf op doek (overgebracht van paneel)	elk luik: 89 x 33,5	Sint-Petersburg, Hermitage	ГЭ-407	211b
De heilige Paulus (Lucas van Leyden ?)	ca. 1520	olieverf op paneel	33 x 24.1	New Haven, Yale Art Gallery (Yale University)	1961.52
Tweeluik: Christus met doornenkroon (kopie naar Lucas van Leyden)	na 1557	olieverf op paneel	26,5 x 21,3	Amsterdam, Rijksmuseum	SK-A-1483
Tweeluik: De maagd Maria (kopie naar Lucas van Leyden)	na 1557	olieverf op paneel	26,6 x 21,5	Amsterdam, Rijksmuseum	SK-A-1484

Tentoonstellingen

In Museum De Lakenhal in Leiden was in 2011 een grote tentoonstelling te zien over Lucas van Leyden en zijn tijdgenoten. Voor het eerst werd zijn werk getoond in de context van kunstenaars als onder anderen Albrecht Dürer uit Duitsland, Joachim Patinir uit Vlaanderen, de Italiaanse graficus Marcantonio Raimondi en de Leidse schilders Aertgen van Leyden en Cornelis Engebrechtsz. In de tentoonstelling waren voor het eerst de drieluiken Het Laatste Oordeel (De Lakenhal), de Dans om het gouden kalf (Rijksmuseum) en Christus geneest de blinde van Jericho (Hermitage, Sint-Petersburg) samen te zien.^[3]

Parallel organiseerde de Universiteitsbibliotheek Leiden de tentoonstelling Boek en Plaat. Europese boekillustratie ten tijde van Lucas van Leyden. Aan de hand van een vijftigtal bijzondere drukken vervaardigd in de Nederlanden, Duitsland, Zwitserland, Frankrijk en Italië ging deze tentoonstelling in op de ontwikkelingen van het geïllustreerde boek tijdens de jaren 1490-1540.

Vernoemingen

In Leiden is een straat en een basisschool met twee vestigingen in de binnenstad naar hem vernoemd.
In 's-Hertogenbosch is een straat naar hem vernoemd.

Zie ook

Lijst van gravures van Lucas van Leyden

Bronnen

Biografische gegevens bij het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
Anoniem, Lucas van Leyden (Rijksmuseum Amsterdam), zonder datum.
Busken Huet, Cd. (1882) Het land van Rembrandt. Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw, Haarlem: H.D. Tjeenk Willink, pp. 555-565.
Rik Vos (1978), Lucas van Leyden, Bentveld / Maarssen

↑ Stefan Kuiper, Aan assistent toegeschreven schilderij blijkt van Lucas van Leyden, de Volkskrant, 19 december 2015
↑ De catalogusnummers verwijzen naar: Rik Vos 1978, p. 187-191
↑ Christiaan Vogelaar ... [et al.] ; met bijdragen van Marieke van Delft ... [et al. ; eindred. Ilona van Tuinen ; vert. Yvonne Bleyerveld ... et al.], Lucas van Leyden en de Renaissance. Leiden/Antwerpen, cop. 2011

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Lucas van Leyden op Wikimedia Commons.

[1] Stefan Kuiper, Aan assistent toegeschreven schilderij blijkt van Lucas van Leyden, de Volkskrant, 19 december 2015

[2] De catalogusnummers verwijzen naar: Rik Vos 1978, p. 187-191

[3] Christiaan Vogelaar ... [et al.] ; met bijdragen van Marieke van Delft ... [et al. ; eindred. Ilona van Tuinen ; vert. Yvonne Bleyerveld ... et al.], Lucas van Leyden en de Renaissance. Leiden/Antwerpen, cop. 2011

[1]

[2]

[3]