Fortran

Fortran
Paradigma	gestructureerd programmeren, objectgeoriënteerd programmeren, procedurele programmering, genericiteit, imperatief programmeren
Verschenen	1957 (66 jaar)
Ontworpen door	John Backus
Ontwikkeld door	John Backus en IBM
Huidige versie	Fortran 2018
Typesysteem	manifest typering, statisch typesysteem, sterke typering
Implementaties	GNU Fortran, Intel Fortran Compiler, Open Watcom Fortran, Microsoft FORTRAN en andere
Beïnvloed door	Speedcoding
Invloed op	Algol-58, PL/1
Licentie	MIT-licentie
Bestandsextensies	f, for, f90
Website	https://fortran-lang.org
Portaal	Informatica

Fortran is een programmeertaal die speciaal ontwikkeld is voor rekenwerk en vooral gebruikt wordt in de exacte wetenschappen. Het woord Fortran (voorheen FORTRAN) is een acroniem afgeleid van The IBM Mathematical Formula Translating System. Fortran is om verschillende redenen van belang. Ten eerste was het de eerste hogere programmeertaal die in algemeen gebruik kwam, zodat Fortran alleen daardoor al zijn stempel op alle andere programmeertalen gedrukt heeft. Ten tweede was het de eerste taal die door het ANSI gestandaardiseerd werd en is de ontwikkeling af te lezen uit een aantal opvolgende standaards (FORTRAN 66, FORTRAN 77, Fortran 90, Fortran 95 en Fortran 2003), waarbij de compatibiliteit met voorgaande versies zo veel mogelijk behouden bleef. Ten slotte was het decennialang de meest toegepaste taal voor technische, natuurwetenschappelijke en econometrische problemen. Het was gedurende die tijd dé taal voor supercomputers omdat er matrixberekeningen mee gemaakt kunnen worden.

Vroege geschiedenis

De eerste versie is ontwikkeld door een aantal medewerkers van IBM onder leiding van John Backus. Het eerste rapport over FORTRAN dateert van 1954, de eerste werkende compiler, voor de IBM-704, kwam begin 1957 gereed. Al in 1958 kwam de opvolger daarvan, FORTRAN II, beschikbaar. In de jaren daarop verschenen vele versies van Fortran, ook van andere leveranciers dan IBM. Dit maakte standarisatie door het ANSI noodzakelijk, die in 1966 de standaard FORTRAN 66 publiceerde. FORTRAN 66 kende twee versies, namelijk Basic FORTRAN, dat ongeveer overeenkwam met FORTRAN II, en full FORTRAN, dat het meest leek op de op dat moment nieuwste versie, FORTRAN IV. Omdat latere versies van Fortran niet vernieuwend meer waren maar de ontwikkelingen bij andere programmeertalen op enige afstand volgden wordt hier een beschrijving van Basic FORTRAN 66 gegeven.

Kenmerken van FORTRAN 66

Voorbeeld van één regel FORTRAN in ponskaart. Merk op dat alles in hoofdletters is en dit een commentaar is, de regel begint met een 'C'. De kaart is voorbedrukt met verschillende zones, de regelnummerzone (laatste acht kolommen) wordt hier niet gebruikt.

De schrijfwijze is gebaseerd op de veronderstelling dat programma's op ponskaarten worden aangeboden aan de computer. De programmeur leverde zijn of haar werk aan op een FORTRAN coding form, een gestandaardiseerd formulier, aan een medewerker. Deze medewerker zette de code dan over op ponskaarten. Van de 80 kolommen van de ponskaart werden de laatste acht gebruikt voor een regelnummer. Dit is nuttig voor het geval men een stapel ponskaarten laat vallen; de kaarten kunnen dan op volgnummer worden gesorteerd met een sorteermachine. In kolom 1 geeft een 'C' aan dat de kaart slechts commentaar bevat en ieder ander teken dan een spatie in kolom 6 geeft aan dat de kaart als een vervolg op de vorige kaart beschouwd moet worden: de gewone toestand is dus dat één kaart één statement bevat, dat in kolom 7 t/m 72 staat. Kolommen 2 tot en met 5 worden gebruikt voor getallen die als label dienen; deze getallen mogen in willekeurige volgorde staan. Zoals gebruikelijk bij ponskaartinvoer gebruikt FORTRAN alleen hoofdletters.

Spaties zijn in FORTRAN niet significant: woorden mogen naar believen aan elkaar of los worden geschreven. Ook kent FORTRAN geen gereserveerde woorden: namen van statements mogen ook worden gebruikt als namen van variabelen. Deze regels zijn niet erg zinvol omdat ze het schrijven van een compiler moeilijker maken en voor de gebruiker weinig voordeel opleveren.

Enkelvoudige variabelen hoeven niet gedeclareerd te worden; integervariabelen (die gehele getallen voorstellen) hebben een naam die begint een van de letters I t/m N, reële variabelen hebben een naam die met een andere letter begint. Een array moet gedeclareerd worden met de DIMENSION-opdracht. Arrays hebben hoogstens twee dimensies en de ondergrens van de index is altijd 1. Variabelen die in de COMMON-opdracht gedeclareerd worden zijn globaal; zij kunnen zowel in het hoofdprogramma als in subroutines en functies gebruikt worden. Alle andere variabelen zijn lokaal; lokale variabelen in subroutines en functies hebben hun oude waarde bij een nieuwe aanroep, net als de own variabele in Algol-60.

De toewijzingsopdracht (assignment statement) heeft de vorm

 Variabele = Formule

Bijzonderheden zijn dat een machtsverheffing wordt aangegeven met ** en dat een formule of alleen gehele of alleen reële waarden mag bevatten. Het resultaat van een deling (/) hangt dan ook af van het type van deler en deeltal: het resultaat van 3/2 is 1, het resultaat van 3.0/2.0 is 1.5. Komen gehele en reële waarden in één formule voor dan moet de functie FLOAT of IFIX gebruikt worden voor de noodzakelijke conversie. Bij de toewijzing wordt weer wel een automatische conversie uitgevoerd: bij conversie naar een gehele waarde wordt het resultaat afgekapt en niet afgerond.

Er zijn slechts drie controlestructuren, namelijk de DO-opdracht, de IF-opdracht en de GOTO-opdracht;

De DO-opdracht heeft de vorm:

 DO label variabele = beginwaarde, eindwaarde, stapgrootte

De variabele moet enkelvoudig en geheel zijn en een stapgrootte van 1 kan worden weggelaten. Een DO-opdracht heeft tot gevolg dat de opdrachten tot en met de opdracht met het opgegeven label herhaald worden totdat de eindwaarde bereikt is.

Er is geen statement dat het einde van het te itereren blok aangeeft (zoals NEXT in BASIC). In plaats daarvan bevat het DO-statement het label dat staat bij het laatste statement van het blok. De meeste programmeurs zetten hier een statement dat niets doet, dat is het loze statement CONTINUE.

De syntaxis van DO is voor de compilerbouwer lastig, onder andere doordat spaties genegeerd worden. Dit is een DO-statement:

 DO 13 I=5,8

en dit is een assignment dat een waarde toekent aan de variabele DO13I:

 DO 13 I=5

De IF-opdracht heeft een curieuze vorm, namelijk

 IF(formule) label1, label2, label3

Dit betekent dat het programma naar label1 springt als het resultaat van de formule negatief is, naar label2 als het nul is en naar label3 als het positief is. Ook in dit geval is de formulering in BASIC eleganter:

FORTRAN	BASIC
IF(I-3)100,110,110 100 ... 110	IF I>=3 THEN 110 ... 110

De gewone GOTO-opdracht heeft de vorm

 GOTO label

De berekende GOTO-opdracht heeft de vorm:

 GOTO(label1,label2,…labeln), variabele

Hier bepaalt de waarde van de gehele variabele bij welk label het programma wordt voortgezet. Deze opdracht is dus te vergelijken met de ON GOTO in Basic of het gebruik van de Switch in Algol-60.

Programma’s, subroutines en functies eindigen met END. Het hoofdprogramma stopt bij het bereiken van END, subroutines en functies keren terug naar het hoofdprogramma bij RETURN. Een functie wordt in een formule aangeroepen, een subroutine wordt met CALL aangeroepen.

De wijze waarop gegevens worden afgedrukt wordt bepaald in een FORMAT-opdracht, waarna in de opdracht READ, WRITE of PRINT wordt verwezen. Deze kan ook worden gebruikt om niet-numerieke gegevens af te drukken, die overigens niet kunnen worden verwerkt. Hiervoor wordt gebruikgemaakt van zogenaamde Hollerithconstanten, waarbij het aantal karakters zorgvuldig moet worden geteld.

Hello world

Hello World-programma in FORTRAN 66:

 PRINT 10
 10 11HHELLO WORLD
 END

Voor- en nadelen

Een belangrijk voordeel is de overdraagbaarheid van standaard Fortrancode tussen verschillende machines, omdat er geen machinespecifieke commando's in de taal waren gedefinieerd. Er waren wel dialecten gemaakt door specifieke computerleveranciers die niet-overdraagbare uitbreidingen hadden. Ook zijn Fortrancompilers vaak erg stabiel en leveren ze erg snelle code; door het ontbreken van pointers kan een Fortrancompiler meer optimalisaties uitvoeren dan bijvoorbeeld een C-compiler.

Fortran heeft oorspronkelijk weinig faciliteiten gehad om op laag niveau met het besturingssysteem te converseren, en het kende lange tijd ook geen pointers. Dit maakte het moeilijk om Fortran te gebruiken voor systeemtaken, maar het gebruik van hogere programmeertalen voor dit doel kwam pas op in de jaren 1970.

Het formeel niet bestaan van pointers kon met betrekking tot variabelen in de taal omzeild worden door het definiëren van arrays; de naam van een array gedroeg zich als een pointer. Dit werd vaak toegepast om een virtueel dynamisch geheugengebruik te simuleren, hetgeen bij de betrekkelijke kleine geheugencapaciteit voor veel wetenschappelijke programma's noodzakelijk was. Het nadeel was dat programma's erg ondoorgrondelijk werden en nauwelijks te onderhouden waren. Veel programma's crashten doordat op deze wijze regelmatig adressen buiten de gedeclareerde geheugenruimte aangesproken werden.

Latere ontwikkelingen

FORTRAN 77

FORTRAN 77 was op beide punten verbeterd: er waren meer controlestructuren en er werden karaktergegevens geïntroduceerd.

Fortran 90

Fortran 90 heeft pointers geïntroduceerd. Dit gebeurde op een moment waarop al regelmatig gewezen werd op de problemen bij het gebruik van pointers in Pascal en C.

Wat wel een grote verbetering was die de betrouwbaarheid van de software kon vergroten was dat in deze versie de interface (call-argumenten naar een subroutine of function) vastgelegd konden worden.

In FORTRAN 77 kon je bijvoorbeeld de volgende fout maken:

 call my_subroutine(2.1)

 subroutine my_subroutine(n)
 n = n + 1
 return

De 1e fout is: subroutine my_subroutine wordt hier de real-constante 2.1 gegeven terwijl my_subroutine een integer verwacht.
De 2e fout is: my_subroutine gaat de constante aanpassen.

In Fortran 90 kan de compiler dat namelijk detecteren als je een module maakt waarin alle interfaces staan; ongeveer als volgt:

 use alle_interfaces
 call my_subroutine(2.1)

 subroutine my_subroutine(n)
 use alle_interfaces
 integer,intent(inout)::n
 n = n + 1
 return
 end subroutine my_subroutine

 module alle_interfaces
 interface
 subroutine my_subroutine(n)
 integer,intent(inout)::n
 end subroutine my_subroutine
 end interface
 end module alle_interfaces

Verdere verbeteringen zijn:

Logische operatoren zoals .lt., .gt. .eq. enz. kunnen in Fortran 90 in de stijl <, > en ==.
Vrije formattering ten aanzien van de kolommen waarop de code moet staan. Er is geen verplicht labelnummergebied meer en kolom 6 voor vervolgregels is ook vervallen.
Manipulatie van arrays is sterk verbeterd. Als je bijvoorbeeld in FORTRAN 77 een array xx(100) met 0 wilt vullen dan moet je een do-loop maken. In Fortran 90 schrijf je xx = 0.
Dynamische allocatie en vrijgave van arrays.
Ondersteuning van recursieve procedures.
Namen van functies en variabelen kunnen tot 31 tekens lang zijn (in voorgaande versies was dit 6 tekens).

Fortran 95

In deze versie is ook de mogelijkheid toegevoegd om zelf types te definiëren die bestaan uit combinaties van standaardtypes. Dit lijkt op een structure in de programmeertaal C. Bijvoorbeeld:

 type naam_van_dit_type
 integer ::eerste
 integer ::tweede
 character::tekst*20
 end type naam_van_dit_type
 type(naam_van_dit_type)::een_zelfgedefinieerd_type,en_nog_een

 een_zelfgedefinieerd_type%eerste = 1
 een_zelfgedefinieerd_type%tekst = 'Tekst'

 en_nog_een = een_zelfgedefinieerd_type

Bronnen

Davis,G.B., An Introduction to Electronic Computers, McGraw-Hill, New York, 1965.
Sammet, J.R., Programming Languages: History and Fundamentals, Prentice-Hall, Englewood Cliffs N.J., 1969.
Zander, Carol, Art and Beauty of Computer Science & Mathematics

Referenties