Stuttgart
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Stuttgart (Swabisch Schduágórd) is 'n stad in 't zuidweste vaan Duitsland. 't Is de hoofstad vaan Baden-Württemberg en mèt 632.865 inwoeners (31 december 2022) de groetste stad vaan de deilstaot zoewie de zèsde stad vaan 't land. De stad is 't midde vaan 'n 2,8 mieljoen inwoeners tèllende agglomeratie. De stad ligk aon de revier de Neckar.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]De stad weurt in 950 veur 't iers geneump es Stuotgarten, wat me gemekelek kin verklaore es 'hoof (gaard) vaan mere', dat wèlt zègke 'n stoeterij. Dinkelek woort die door de hiere vaan Swabe gestiech veur 't leger vaan peerd te veurzeen in de oerloge tege de invallende Hongare. Zoe roond 1220 krijg 't pläötske stadsrechte. In de buurt is daan al in 1080 't Kestiel Württemberg gestiech. Zoe woort Stuttgart de hoofplaots vaan 't graofsjap Württemberg, wat in 1495 weurt gepromoveerd tot hertogdom. Roond 1300 koume de graove bij herholing in conflik mèt de Habsbörgers en mèt de keizer zelf; de stad weurt noe en daan vaan de graove aofgepak. Tösse 1442 en 1482 waor 't graofsjap gedeild; Stuttgart bleef hoofstad vaan ein hèlf, dewijl 't aandert vaanoet Urach geregeerd woort.
In 1534 stapde 't hertogdom Württemberg, dus ouch Stuttgart, euver op 't prottestantisme. Dat waor in d'n Daartegjaoregen Oorlog rei veur de Habsbörgers um de stad te vereuvere en mèt geweld weer 't katholicisme op te lègke. Daobij braok in 1637 ouch nog de pes oet. Bij 't ind vaan d'n Oorlog in 1648 had de stad nog minder es 5.000 inwoeners tege 10.000 deveur; dao-oonder waore mer 600 volwasse manslui. 't Lutheranisme is ummer 'n groete rol blieve speule in dit wijer katheliek gebeed. Tösse 1718 en 1733 verloor Stuttgart zien positie es hoofstad korten tied aon 't nui gebouwd Ludwigsburg. Wie hertog Sjarel Alexander de residentie weer trök verplaotsde, bouwde heer de stad oet tot 'n proonkvol barokstad.
In 1806 woort Württemberg tot keuninkriek verluf. Pas noe kaom Stuttgart oet zie regionaol isolemint en greujden 't laankzaam oet tot 'n metropool vaan boveregionaol beteikenis, zeker naotot de stad in 1845 op 't spoor woort aongeslote. De industrialisering, boemèt 't in Duitsland neet al te hel leep, deeg Stuttgart oetindelek greuje tot 50.000 inwoeners in 1852 en 100.000 in 1872. Sinds 1890 resideerde in Stuttgart ouch 't otofebrik vaan Daimler (sinds 1926 Daimler-Benz). De greujmerret vaan oto's stèlde de positie vaan Stuttgart es industriestad veur de ganse twintegste iew zeker.
In 1918 mós ouch de keuning vaan Württemberg aofstand vaan de troen doen. Stuttgart bleef hoofstad vaan de Volksstaat Württemberg. In 1920, bij de Kappputsch, waor de stad korten tied noedresidentie vaan de lendeleke regering. Nao de machseuvernaome vaan Hitler in 1933 woorte de deilstaote zoonder beteikenis; Stuttgart woort noe hoofstad vaan de partijgouw Württemberg-Hohenzollern. Bij de Novemberpogrom vaan 1938 woort de synagoge aofgebrend; korten tied later woorte de mieste manneleke joede op transport gezat nao Dachau. Tegen 't ind vaan d'n Twiede Wereldoorlog had Stuttgart zwoer te lije vaan Brits-Amerikaonse bombardeminte. In totaol vele ze de stad 53 kier oet de loch aon; veeroet de zwoersten aonval waor op 12 september 1944. Op dezen daag allein al woort 68% vaan de bebouwing en 75% vaan de industrie platgelag. Op 21 aprèl 1945 woort de stad door de Franse bezat. Nao d'n Oorlog veel 't land in de Amerikaonse Bezèttingszone; sinds 1952 is 't de hoofstad vaan Baden-Württemberg.