Lenitie
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Lenitie of moullering ies 't zachter waere in de oetsjpraok van de articulatie van veural sjtumloos mètklinkersj, wie p, t en k. Dat kump doordat 'n deil van de tóng minder of gein kóntak miè maak mèt 't palatum of velum.
Lenitie ies dèks 'n wiejer eupening van 't sjpraokkanaal, wat beteikent dat de occlusie minder weurt en mèttertied gans verdwient. Palatalisatie ies 'n ander dèks optraejende vörm van lenitie, wie degeminatie en deglottalisatie. Mètklinkergradatie wie aspiratie zint ouch vörm van lenitie mer traeje minder dèks op.
Klankverzachting ies 'n gans natuurlik proces wat optreujt in de historie van bekans alle tale. De angerserave klaankversjuving die väöl zeldzamer ies weurt fortitie geneump.
Väöl optraejende klankversjuvinge
[bewirk | brón bewèrke]| plosief | → | affricaat | → | fricatief | → | debuccalisatie | → | h-deletie |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| [[p] or [pʰ]] | → | [[pf] or [pɸ]] | → | [[f] or [ɸ]] | → | [[h]] | → | (dalderjoe) |
| [[t] or [tʰ]] | → | [[ts] or [tθ]] | → | [[s] or [θ]] | → | [[h]] | → | (dalderjoe) |
| [[k] or [kʰ]] | → | [[kx]] | → | [[x]] | → | [[h]] | → | (dalderjoe) |
'n Ander frequent optraejend versjiensel ie dat 'n sjumloos plosief tösje twie klinkers sjtumhöbbend weurt:
| plosief | → | sonorizatie | → | spirantizatie | → | approximatie | → | deletie |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| [[p]] | → | [[b]] | → | [[v] or [β]] | → | [[ʋ] or [β̞]] | → | (dalderjoe) |
| [[t]] | → | [[d]] | → | [[ð] or [z]] | → | [[ð̞] or [ɹ]] | → | (dalderjoe) |
| [[k]] | → | [[g]] | → | [[ɣ]] | → | [[ɰ]] | → | (dalderjoe) |
Dees versjuvinge loupe meistal doorein: /kʰ/ → /x/ (spirantisatie), /x/ → /ɣ/ (sonorisatie).
Es me Nederlands weurd mèt cognate in 't Limburgs van onder de Uerdinger linie en in 't Duutsj vergeliek, vèlt 't op dat in de lètste twiè tale väöl miè diachroon lenitie optreut:
| Nederlands | Limburgs | Duits |
|---|---|---|
| ook | ouch | auch |
| ik | ich / ech | ich |
Diachrone/ Synchrone lenitie
[bewirk | brón bewèrke]Diachrone lenitie haet veural in de historie van de Romaanse tale 'n groate rol gesjpeeld. Tiedes de ontwiekkeling van 't Spaans veranderde bieveurbeeld de sjtumloos exlosieve [p t k] tösje twiè klinkersj in [b d g]: vita → vida ("laeve"), caput → cabo ("kop"), caecus → ciego ("blèndj").
In de historie van de Keltische tale veranderde plosieve tösje twiè klinkersj in fricatieve. Sjumloos plosieve waore sjumhöbbend (in 't Welsj, Cornisj en Bretons). 't Resultaat van lenitie in de West-Germaanse tale weurt dudelik es me Latijnse woorde wie pater ("pap") en tenuis ("dun") vergeliekt mit cognate in 't Engels en Nederlands: father, thin, vader, dun.
Ouch in de historie van de Germaanse tale waor de versjuving van plosieve nao fricatieve gans belangriek. Me kènt dees klankversjuving es de Wet van Grimm.
Bie synchrone lenitie verandert de klank allein tiedelik. Dees lenitie wèrk euver woordgrenze heen. Me zaet dit bieveurbeeld in 't Sardinisch:
- baca [baka] "ko" → sa baca [sa βaka], "de ko" .
- domu [dɔmu] "tempel" → su domu [su ðɔmu], "de tempel".
Ouch 't Sjots kènt synchrone lenitie: a’ bhean, "de vrouw" → /ə vɛn/.