Массагеттер

Массагет тайпалары мекендеген аумағы. 1000 б.з.б — 500 б.з.б

Томирис

Массагеттер (көне грек. Μασσᾰγέται, лат. Massagetae) — ежелгі грек авторларының деректері бойынша Каспий мен Арал теңізі аралығын мекендеген тайпалар тобының ортақ атауы. Массагеттердің шыққан тегі мен қалыптасуы туралы нақты ғылыми деректер жоқ.

Этнонимнің шығу тегі

Массагеттер этнонимнің шығуы туралы бірнеше нұсқа бар. Вильгельм Томашек пен Йозеф Маркуарт авесталық masyo-ға, яғни балық дегенге жақындастырады. Осыдан көпше түрінің жалғауы -ga, олар masyaka ~ masyaga алып, массагеттердің (батпақта тұратындар) жартысы балықпен тамақтанады деп жазған Страбоның хабарымен салыстырады. Басқаша айтқанда, Томашек пен Маркварт массагет этнонимі балықпен тамақтанатындар дегенді білдіретініне сенді.

Басқалары, мас-, -сақа- және -та демеулікктерден қалыптасқан этнонимдік құрамды «ұлы сақ (скифтер) ордасы» деп түсіндіреді. Бұл этноним ежелгі қытай хроникаларында «да (үлкен) юечжи» дегенді білдіреді, «ұлы (үлкен) геттерге» жартылай жақын деген нұсқасы да бар. Алайда юэчжилердің сөздерін зерттеген Бертольд Лауфер ежелгі қытай фонетикасының ерекшеліктерін ескере отырып, Хан әулетінің жазбаларында сақталған юэчжи деген сөзді sgwied-di ретінде қалпына келтірді және оны белгілі Sogdoi, яғни Соғдиана атымен осетиндік, скифтік, соғдылық және ягнобтық тілдерінің ұқсастығына қарай сөз алдына қойылатын -di қосымшаны көпшенің демеулігі сияқты мағынасын ашты. Бірақ ежелгі авторлардың бірде-біреуі Согдианада тұратын массагеттерді ауыздықтамайды.

Тарихы

Кеңес ғалымы С.П.Толстов соңғы болжамның шындыққа жақындығын дәлелдей келіп, Сырдарияның төм. жағындағы археол. ескерткіштерді Массагеттерге тиесілі деп санайды. Бірақ оған қарсы пікірлер де бар. Геродоттың айтуынша, Массагеттер көшпелі тайпалар. Олар соғысқа атпен де, жаяу да шыққан, ат әбзелдерінің бірнеше түрлері болған. Қару-жарақтары мен әшекей бұйымдары мыс пен алтыннан жасалған. Ахемен әулеті патшасы Кир Массагеттермен соғыста олардың падиша-ханымы Томиристен жеңіліп, қаза тапқан.

Мәдениеті

Страбонның жазуынша Массагеттер күнге табынған. Оған құрбандыққа жылқы шалатын болған. Страбон Массагеттерге жер өңдеуді кәсіп еткен Арал маңындағы хорезмдік басқа тайпаларды да қосады.

Пайдаланылған әдебиеттер

• Толстов С.П., По древним дельтам Окса и Яксарта, М., 1962;
• Акишев К.А., Кушаев Г.А., Древняя культура саков и усуней долины реки Или, А., 1963.