Tis
Tis — adam hám kópshilik jaģ awzı omırtqalı haywanlar awız boslıģı (bazı haywanlar qulqını)ndaģı súyek dúzilisi; awqattı tislep úzip alıw, shaynap hám tutıp turıw ushın xizmet etedi. Adamda bunnan tısqarı, bazı dawıslardı aytıwda da qatnasadı. Embrional rawajlanıw dáwirinde Tis epiletial burmalar - tisplastinkalarınan payda boladı.
Tisler izbe-iz jaylasıp, tis ornı yaki qatarın payda etedi.Úlken jastaģı adamlarda har bir tisqatarında forması hám tu'birleriniń sanı menen bir-birinen parıq qılatuģın 16Tis: 4 kesiwshi, 2 qazıq tis, 4 kishi jaģ hám 6 úlken jaģ tis jaylasqan. Joqarı hám tómengi tis qatarları málim múnásebette birlesedi. Ádette, sút hám turaqlı tisler boladı. Sút tisler turaqlı tisler formasına uqsas, biraq kishi hám tamırı birqansha kelterek; Sút tisleri 12-13 jaslarda turaqlı tislerge almasadı.
Tıs dúzilisi. Tis koronka, moyın hám túbirden ibarat ; koronka hám túbirdi Tis moynı shegaralap turadı. Tıs moynı tarayģan bolıp, onıń átirapındaǵı silekey qabat jıyek penen qorshap alınǵan. Koronka hám túbir ishinde Tıs boslıģı hám de túbir kanalları bar. Kanal túbir aqırında tesik arqalı Tıs boslıģına ashıladı, bul tesik arqalı Tıs boslıģına qan tamırları hám nerv talshıqları ótedi. Tistiń tiykarǵı bólegin dentin quraydı. Koronka bólegi emal, túbiri súyek toqıma (cement) menen oralǵan. Tıs túbiri hám súyek ketekshesi arasında onı ustap turıwshı baylamlar (shemirshekler) bar; olardı túbir qabıǵı yamasa periodont dep ataladı. Periodonttan Tıs boslıģına Tisti azıqlandıratuǵın tamırlar hám nervler kiredi. Tıs ishindegi boslıqta Tıs eti yamasa pulpa menen tolǵan túbir kanalı bar. Pulpa gewek biriktiriwshi toqıma, tamırlar, nervler hám hár túrlı kletkalardan dúzilgen; pulpada Tıs tegi qattı toqımalardıń elementlar almasıwına járdem beretuǵın kletkalar — odontoblastlar bar; olardan kanalshalar arqalı dentin ishine kirip baratuǵın shaqalar (tarmaqshalar ) shıǵadı.
Tıs quramında birinshi dentin, keyin emal payda boladı. Aldın olar, tiykarınan, organikalıq elementlardan ibarat ayrıqsha toqımadan dúzilgen bolıp, keyinirek hámledarlıqtıń 5 ayı aqırına kelip, bul aralıq elementlerge mineral elementler, tiykarınan, kalciy duzları sińip baslaydı. Mineral duzlar kristall jaǵdayında ótip, emal hám dentinge qattılıq beredi. Sút hám de turaqlı Tislerdiń dentin hám emaldan dúzilgen koronkası Tis shıǵıwınan aldınıraq qáliplesip bolǵan boladı. Emal júdá qattı bolıp, quramında 96% ge shekem, dentinda bolsa 72% ke shekem anorganikaliq (mineral ) elementler bar.