Giuseppe Verdi
| Tuwılǵan sánesi | 10-oktyabr 1813 |
|---|---|
| Qaytıs bolǵan sánesi | 27-yanvar 1901 (87 jasta) |
Guispeppe Verdi (9 yamasa 10 Oktabr 1813 - 27 Yanvar 1901) Italiali opera kompozitori bolg'an. Verdi ha'm Richard Wagner bir-birine uqsamg'ani menen, olar 19-a'sirdin' en' ulli kompozitorlari boldi. Verdi jas waqtinda Italianin' ataqli opera kompozitorlari bolip Gaetano Donizetti ha'm Vincenzo Bellini esaplanatug'in edi ha'm olar operalarin bel canto da'stu'rinde jazatug'in edi. Sol sebepli olardin' operalarinda suliw namalar bolip atqariwshilarg'a o'z dawislarin ko'rsetiwge jazilatug'in edi ha'm ko'binese olar atqarg'an qosiqlar operanin' ma'nisine sa'ykes kelmes edi. Verdi o'zinin' uzaq o'miri dawaminda operani eski da'stu'rlerge bag'inbaytug'inday etip o'zgertti. Ol dramani operanin' en' a'hmiyetli bo'legi qildi ha'm ondag'i namalar dramani ku'sheytip beriwshi bo'legi boldi.
Verdi ateist bolg'an.
Da'slepki jillari
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Verdi tuwilg'an kishkene awil Italianin' arqa ta'repindegi Po da'ryasinin' oypatlig'inda jaylasqan. Bul ju'da jarli awil edi. Onin' a'kesi kishkene fermag'a ha'm miymanxanag'a iyelik etti. Kishkeneliginde og'an spinet alip berildi ha'm ol oni o'mir boyi saqlag'an. 9 jasinda ol tez tez shirkewde organ shertiwshi bolmag'an ku'nleri organ shertip ju'rdi.
Bir neshe jillar o'tip ol Busettoda orkestrg'a nama jazdi. Antonio Barezzi ismli adam ko'plep a'hmiyetli adamlardi biletug'in edi ha'm ol Verdige ko'p ja'rdem berdi. Keyinirek Verdi onin' qizina u'ylenedi. Barezzi oni Milang'a oqiwg'a jiberedi, biraq Verdi pianinoda oynawdi muzika mektebinde u'yrenbegenligi sebepli konservatoriyag'a kire almaydi. Ol jeke sabaqlar aldi ha'm opera, a'debiyat ha'm siyasat boyinsha ko'p u'yrenedi. 1839 jili ol opera jazadi: Oberto, conte di San Bonifacio. Bul opera Milannin' du'nyag'a belgili opera u'yi bolg'an La-Scalada qoyildi. Bul onin' en' ulli operalarinan emes edi, sonda da bul opera oni ko'pshilikke tanitti ha'm onnan La Scala ushin ja'ne u'sh opera jaziw ilitmas etildi. Onin' ekinshi operasi sa'tsiz shiqti ha'm tamashago'ylerge jaqpadi. Sonday-aq usi waqitta onin' jeke o'mirindi baxitsizliq ju'z berdi: onin' eki balasi ha'm hayali qaytis boldi.
Da'slepki dan'qi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Verdi o'zinin' baxitsizlig'in jen'ip 1842-jili jan'a opera Nabucconi jaratti. Bul opera ju'da' sa'tli shig'ip oni du'nyag'a tanitti. Ol ju'da' qatti isledi ha'm ha'r jili eki opera jazdi. Ol tek g'ana muzika jazip qoymastan onin' atqariwshilarin da sho'lkemlestiriwine tuwri keldi. Bul ju'da u'lken mashaqatli is edi. Onin' Ernani (1844) operasi sol da'wirdegi en' zor operalarinan biri edi. 1847-jili ol ja'ne bir sa'tli opera Macbethti do'retti. Bul opera Shekspirdin' spektakline tiykarlang'an bolip, ha'zirge shekem en' su'yikli operalardin' biri esaplanadi. Ol kem kemnen zor kompozitor bolip barar edi.
A'sirler dawaminda Italia o'z hu'kimdarlarina iye bir neshe mámleketlerden turatug'in edi. 1850-jillari mámlekette ju'da u'lken siyasiy o'zgerisler boldi. Verdi o'z operalarinda ko'binese u'lken xorlar ushin namalar jazdi. Bul namalardin' ko'pshiligi azatliq ushin gu'res haqqinda bolip, ko'pshilik onin' namalari adamlardi ko'teriliske shaqirdi dep oyladi. Nabucco operasinan Va pensioro qosig'i Vavilonda qulliqta ju'rgen Evrey qullar tuwrali edi. Adamlar bul qosiqti o'zlerinin' jag'dayina sa'ykeslestirip o'zgertip ko'shelerde aytip ju'rdi. Verdi milliy qaharmang'a aylandi. 1861-jili Italia bir mámleket bolip birlesti.
Guiseppe Strepponi Nabuccoda Abigaille rolin atqarg'an soprano edi. Verdi og'an ashiq bolip qaladi. Ol aldin basqa adam menen turmis qurg'an ha'm u'sh balasi bar edi, sol sebepli ol o'zin Verdige ilayiq emes dep oyladi. Sog'an qaramay olar 1859-jili turmis quradi. Verdi og'an u'lken hu'rmet ko'rsetpesede, ol Verdidi 1897-jili qaytis bolaman degenshe ko'p qollap quwatladi. Verdi onin' menen Busettog'a ko'shedi. Usi waqitlari Verdi ju'da' ko'p sayahatta boladi, lekin hayalin taslap keter edi. Hayali Busettoda o'zin baxitli sezbedi, sebebi ol jerdegi adamlar oni jaman ko'retug'in edi.
Usi waqitta u'sh ataqli operalar: Rigoletto 1851-jili ha'm Il trovatore (Trubadur) ha'm La traviata, ekewide 1853-jili jazildi. Bul operalarda ju'da' ataqli ko'plep namalar bar, olar dramag'a toli ha'm olardag'i xarakterler muzika arqali ju'da sheberlik penen ko'rsetilip berilgen. Muzikasi 2 a'sir dawam etip kelgen da'stu'rge uqsap recitativ ha'm ariag'a aniq bo'linbegen, arialar kelesi muzikag'a kirip ketetug'in bolip jazilg'an. Ol dramag'a uqibi ku'shli edi, biraq ol prodyuserler onin' jazg'anlarin o'zgertpewi ushin qatti gu'resiwine tuwri keldi.
Verdi tsenzura menen men ko'p gu'resti. Onin' Rigoletto operasi Viktor Hugonin' Le roi s'amuse gu'rrin'ine tiykarlang'an. Ol waqitlari patshani o'ltiriwge ha'reket etiw jaqsi tema dep esaplanbaytug'in edi. Verdi patshani gertsog penen, ha'm basqa da o'zgerisler qiliwina tuwri keldi. Traviata operasi ol waqitlari jen'iltek dep esaplang'an Alexandre Dumas fils romanina tiykarlang'an. Opera birinshi qoyilg'anda tamashago'yler ku'lkiden o'zlerin toqtata almadi, sebebi onda ko'p jewden o'liwi kerek bolg'an bas qaharman hayal dim semiz edi. Sog'an qaramastan, keyinshelik opera ju'da' u'lken ataqqa eristi.
Jer ju'zine taniliwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Verdi bul waqitqa kelip ju'da' ataqli boldi ha'm onnan Parijdegi Opera ushin opera do'retiw iltimas etildi. Ol jerde Verdi operalarin Frantsuz stilinde do'retiwine tuwri keldi. Bul stil'de opera bes aktten ha'm baletten turatug'in edi. Parijde jazg'an operalarinin' hesh qaysisi aldin'g'ilarinday tabisli shiqpadi. Ol Italian teatrlari ushin u'lken ilh'am menen jazdi. Simon Boccanegra ju'da quramali opera, biraq ondag'i xarakterler muzika ja'rdeminde ju'da' suliw sa'wlelendirilgen. Un ballo in maschera (Niqapli ziyapat) Shvetsiyanin' patshasi Gustav III nin' o'limi tuwrali edi. Bul opera da tsenzuradan o'tpedi ha'm ol operani Bostonda bolatug'in waqiya etip o'zgertiwine tuwri keldi ha'm bul operanin' mazmunina jaman ta'sir etti. 1860-jillari onin' en' zor operalari Sankt Peterburg ushin jazilg'an La Forze del Destino (Ta'g'dir ku'shi), Parij Operasi ushin Don Carlos, ha'm Egipettegi Kairdin' jan'a opera u'yi ushin jazilg'an Aida esaplanadi. Aida onin' en' zor operalarinan esaplanadi, biraq oni qoyiw qiyin keshti. Verdi dirijer Mariani menen ja'njellesip qaldi ha'm Mariani Kairg'a bariwdan bas tartti. Bunin' u'stine gazetalar Verdidi Marianidin' su'yiklisin tartip aliwda ayipladi. Bul u'lken ja'njelge aylanip ketti.
Aqirg'i jillari
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]Verdi 1870-jillari dem alisqa shiqti. Ol usi waqitqa kelip u'lken bayliqqa iye boldi ha'm ol u'lken jerge iyelik etti. Ol ko'p sadaqalar qildi, a'sirese qartayg'an sazendelerge ko'p qayirqom boldi. Dem alista boliwina qaramastan baspadag'ilar oni ja'ne eki opera jaziwg'a ko'ndirdi. Ol Shekspirge ha'wesi kelip Arrigo Boito librettosina (so'zine) Otello namasin jazdi. Bul ju'da' zor libretto bolip bul oga'n shedevr do'retiwine ja'rdem berdi. Onin' aqirg'i operasi Falstaff (1893) Shekspirdin' Windsordin' Xosh Kewil Hayallari shig'armasina tiykarlandi. Verdi qartayg'aninda diniy namalar jazip ju'rdi. Ol 1901 jili du'nyadan o'tti.