Karayan Cagayan
| Karayan Cagayan | |
|---|---|
Bannag Rio Grande de Cagayan | |
.jpg) Ti Karayan Pinacanauan, makitkita iti baba dagiti Kueba Callao, ket maysa kadagiti nangruna a tributario ti Karayan Cagayan. | |
 | |
.svg)  .svg) | |
| Lokasion | |
| Pagilian |  Filipinas |
| Isla | Luzon |
| Rehion | Tanap ti Cagayan |
| Probinsia | Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, Quirino |
| Pisikal a pakaidumdumaan | |
| Taudan | |
| - lokasion | Banbantay ti Caraballo |
| - nagsasabtan | 16°11′08″N 121°08′39″E / 16.18556°N 121.14417°E |
| - kangato | 1,524 m (5,000 ft) |
| Sabangan | |
- lokasion | Kanal Babuyan, Aparri |
- nagsasabtan | 18°20′N 121°37′E / 18.333°N 121.617°ENagsasabtan: 18°20′N 121°37′E / 18.333°N 121.617°E |
- kangato | 0 m (0 ft) |
| Kaatiddog | 350 km (220 mi)[1] |
| Kadakkel ti labneng | 27,753 km2 (10,715 sq mi)[2] |
| Langlanga ti labneng | |
| Dagiti tributario | |
| - kanigid | Karayan Chico, Karayan Magat |
| - kanawan | Karayan Ilagan, Karayan Pinacanauan |
Ti Karayan Cagayan, makunkuna pay a ti Rio Grande de Cagayan, ket isu ti kaatiddogan ken kadakkelan a karayan iti Purpuro ti Filipinas.[3] Daytoy ket mabirukan idiay rehion ti Tanap ti Cagayan idiay amianan a daya a paset ti Isla ti Luzon ken lasatenna dagiti probinsia ti Nueva Vizcaya, Quirino, Isabela ken Cagayan.
Topograpia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti taudan ti danum ti karayan ket idiay Banbantay ti Caraballo iti Tengnga a Luzon iti kangato ti agarup a 1,524 metro. Ti karayan ket agpa-amianan nga agyus kadagiti 505 a kilometro[4] iti sabanganna idiay Kanal Babuyan idiay asideg ti ili ti Aparri, Cagayan. Ti karayan ket napardas nga agpababa kadagiti 91 metro ti lessaad ti baybay kadagiti 227 a kilometro manipud iti sabangan ti karayan. Dagiti nangruna a tributariona ket dagiti Karayan Chico, Siffu, Mallig, Magat ken Ilagan.
Ti Karayan Magat ket isu ti kadakkelan a tributariona nga addaan iti nakarkulo a tinawen a panagayus iti 9,808 a riwriw kubiko metro. Daytoy ket naisanglad idiay abagatan a laud a paset ti labneng, ken gumay-at ti agarup a 150 a kilometro manipud idiay Nueva Vizcaya aginggana idi pagsasabtanna iti Karayan Cagayan iti agarup a 55 kilometro manipud iti sabangan ti karayan.
Isuda a dua ti Karayan Magat ken Chico ket addaan kadagiti nawatiwat a pagayusan a luglugar a mangbukel ti agarup a 1/3 iti sibubukel a labneng.
Ti Karayan Ilagan ket agtaud manipud iti lumaud a bakras ti Sierra Madre ken atiananna ti akin-daya a tengnga a paset ti labneng ti Karayan Cagayan iti nakarkulo a tinawen a panagayus iti 9,455 riwriw kubiko metro. Daytoy ket agayus nga agpa-laud ken tumipon iti Karayan Cagayan idiay Ilagan, Isabela, 200 kilometro manipud iti sabangan.
Ti sistema ti Siffu-Mallig ket naisanglad iti bakras ti Tengnga a Banbantay ti Kordiliera a gangani nga agayus a paralelo iti Karayan Magat. Dagiti lutulot ken kalugnakan ket mabirukan kadagiti paset kadagiti akin-baba a gay-atna.
Ti Karayan Cagayan ken dagiti tributariona ket nangideposito kadagiti sedimento kadagiti panagatlo ken pangapat a taudan, kaaduan kadagitoy ket apug a kadaratan ken sekka, kadagiti kaaduan a dalumpinas a Tanap ti Cagayan a napalikmutan babaen ti Banbantay ti Kordiliera iti laud, Sierra Madre iti daya ken ti Banbantay ti Caraballo iti abagatan.
Ti karayan ket addaan iti pagattianan a lugar iti agarup a 27,300 km². kadagiti probinsia ti Apayao, Aurora, Cagayan, Ifugao, Isabela, Kalinga, Mountain Province, Nueva Vizcaya, ken Quirino.
Ti nakarkulo a tinawen a panagayus ket 53,943 riwriw kubiko metro nga addaan iti reserba ti danum ti sirok iti 47,895 riwriw kubiko metro.
Panaglayus
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Karayan Cagayan ken dagiti tributariona ket panggepen dagiti nakaro a panaglayus iti las-ud ti tiempo ti nepnep iti Abagatan a daya nga Asia manipud iti Mayo anginggana ti Oktubre.
Ti natimbeng a tinawen a panagtudtudo ket 1,000 mm idiay akin-amianan a paset ken 3,000 mm idiay akin-abagatan a banbantay a pakakitaan ti taudan dagiti danum ti karayan. Ti danum manipud kadagiti bantay nabuntogda unay nga agayus gapu ti panagtaginayon ti rabaw kadagiti nakaro a nalayus a tanap, dagiti baw-ang iti nallinaay a bakras ti banbantay ken ti agrikosrikos a dalan ti karayan.
Ti pannakaslep ti Karayan Cagayan ken dagiti tributariona ket gapuanan dagiti adu a pannakapukaw ti biag ken tagikua kadagiti lokal ken nailian nga ekonomia. Ti gobierno ti Filipinas ket nangipatakder kadagiti estasion ti panagballag ti layus kiti igid ti karayan. Dagiti eksperto ket naisangsangayanda a sisiimen dagiti akin-baba a gay-at manipud idiay Tuguegarao aginggana idiay Aparri ken ti nalukay a tanap manipud idiay Ilagan aginggana idiay Tumauini, Isabela.
Dagiti mula ken ayup
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti Karayan Cagayan ket lumabas ti maysa kadagiti bassiten a nabatbati a nangruna a kabakiran ti Filipinas.
Daytoy ket mangsuporta iti biag dagiti nadumaduma nga endemiko ken dagiti maisagmak a sebbangan, kasla ti agdardara ti puso a pagaw ti Luzon (Gallicolumba luzonica), agila ti Filipinas (Pithecophaga jefferyi) ken ti manmano nga ikan ti karayan, a lokal a tinawtawagan iti ludong (Cestreaus plicatilis).
Ti ludong ket agbugi kadagiti kangatuan a gay-at ti Karayan Cagayan idiay Jones, Isabela. Iti naladaw nga Oktubre aginggana ti tengnga ti Nobiembrer, ti ikan ket agpababa iti karayan tapno agitlogda idiay sabangan ti karayan idiay asideg ti Appari.
Iti Pebrero, dagiti riniwriw a babassit a lames a ludong ket matiltiliw kadagiti napino nga iket no agpangatoda nga aglangoy.
Gapu ti bumasbassiten a bilang ti tinawen a matiltiliw, ti lokal a gobierno ket nagiparparitda ti panagtiliw iti ikan ken dagiti babassit a lamesda, ngem napaay met ti panangiparit.
Tattao
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti karayan ket lasatenna dagiti uppat a probinsia: ti Nueva Vizcaya, Quirino, Isabela ken Cagayan. Dagitoy a probinsia ket adda ti agarup a a populasion ti dua a riwriw a tattao, kaaduan kadagitoy ket mannalon ken patneng a tattao.
Ti tattao nga Ibanag ket nangala ti nagan ti tribuda iti taga-ugma a nagan ti Karayan Cagayan iti Bannag. Ti tribu ti Gaddang ket agtataengda kadagiti kanagtuan a gay-at ti Karayan Cagayan ken dagiti tributariona.
Kinapangruna ti ekonomia
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti kayaran ket agayus iti nalames a ginget nga agpataud kadagiti nadumaduma nga apit, a mairaman ti bagas, mais, saba, niyog, sitrus ken tabako.
Adda met dagiti penned kadagiti dua a tributario ti karayan, ti Karayan Magat ken Chico, ken adda met dagiti nadumaduma a konsesion ti panagmina iti nabaknnag ti minerales a Banbantay ti Kordiliera idiay asideg ti taudan ti danum kadagitoy dua a tributario ti karayan.
Dagiti gobierno ti probinsia iti igid ti karayan ket nagparang-ayda pay kadagiti programa ti turismo a mangidaton kadagiti aktibidad ti karayan, a naisangsangayan ti panagrakit ti parokpok a dandanum.
Kitaen pay
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ "Cagayan River – River, Philippines". www.britannica.com (iti Ingles). Encyclopedia Britannica. Hulio 20, 1998. Naala idi 5 April 2017.
- ^ Vicente B. Tuddao Jr. (Septiembre 21, 2011). "Water Quality Management in the Context of Basin Management: Water Quality, River Basin Management and Governance Dynamics in the Philippines" (PDF). www.wepa-db.net. Department of Environment and Natural Resources. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2016-08-29. Naala idi Abril 5, 2017.
- ^ Kundel, Jim (Hunio 7, 2007). "Bariweswes ti Danum iti Filipinas". Ensiklopedia ti Daga. Naala idi 2008-09-30.
- ^ "Dagiti Kangrunaan a Labneng ti Karayan ti Filipinas", Inpablaak babaen ti Opisina ti Nailian a Rekurso ti Danum, Oktubre 1976 (p. 12)
Adu pay a mabasbasa
[urnosen | urnosen ti taudan]- Wernstedt, F. L.; Spencer, J. E. (1967). The Philippine Island World. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan]
Dagiti midia a mainaig iti Karayan Cagayan iti Wikimedia Commons