Էնրոնի սկանդալ

Էնրոնի լոգոն

Էնրոնի սկանդալ՝ հաշվապահական սկանդալ, որում ներգրավված էր ամերիկյան էներգամատակարար Էնրոն կորպորացիա ընկերությունը՝ տեղակայված Տեխաս նահանգի Հյուստոն քաղաքում։ Երբ 2001 թվականի հոկտեմբերին ընկերության ներսում լայնամաշտաբ խարդախությունների մասին լուրերը ի հայտ եկան, ընկերությունը հայտարարեց սնանկության մասին, և նրա հաշվապահական ընկերությունը՝ Արթուր Անդերսենը, որն այն ժամանակ աշխարհի հինգ խոշորագույն աուդիտորական և հաշվապահական ընկերություններից մեկն էր, փաստացիորեն լուծարվեց։ Բացի այն, որ այդ ժամանակ ԱՄՆ-ի պատմության մեջ ամենամեծ սնանկության գործընթացն էր, Էնրոնը նշվում էր որպես աուդիտի ամենամեծ ձախողումը։

Էնրոնը ստեղծվել է 1985 թվականին Քենեթ Լեյի կողմից «Houston Natural Gas»-ի և «InterNorth»-ի միաձուլումից հետո։ Մի քանի տարի անց, երբ Ջեֆրի Սքիլլինգը ընդունվեց աշխատանքի, Լեյը կազմավորեց գործադիր ղեկավարների խորհուրդ, որը, օգտագործելով հաշվապահական հաշվառման բացերը, շուկայական արժեքների ոչ Ճիշտ հաշվառումը, հատուկ նշանակության կազմակերպությունները և վատ ֆինանսական հաշվետվությունները, կարողացավ թաքցնել միլիարդավոր դոլարի պարտք՝ ձախողված գործարքներից ու նախագծերից։ Գլխավոր ֆինանսական տնօրեն Էնդրյու Ֆաստոունը և այլ գործադիր մարիմինների ղեկավարներ մոլորության մեջ են գցել Էնրոնի տնօրենների խորհրդին և աուդիտի կոմիտեին, բարձր ռիսկային հաշվապահական հաշվառման պրակտիկայի վերաբերյալ և ճնշում են գործադրել Արթուր Անդերսենի վրա՝ անտեսելու խնդիրները։

Ընկերության բաժնետերերը 40 միլիարդ դոլարի հայց ներկայացրեցին (և ի վերջո ստացան մասամբ փոխհատուցում 7,2 միլիարդ դոլարի չափով), այն բանից հետո, երբ ընկերության բաժնետոմսերի գինը, որը 2000 թվականի կեսերին հասել էր 90,75 ԱՄՆ դոլարի մեկ բաժնետոմսի դիմաց, 2001 թվականի նոյեմբերի վերջին հասավ 1 դոլլարից է պակաս արժեքի։ Արժեթղթերի և բորսաների հանձնաժողովը (SEC) սկսեց հետաքննություն, և Հյուսթոնից մրցակից «Dynegy»-ն ընկերություն առաջարկեց գնել Էնրոնը շատ ցածր գնով։ Գործարքը ձախողվեց, և 2001 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Էնրոնը սնանկության դիմում ներկայացրեց Միացյալ Նահանգների սնանկության օրենսգրքի 11-րդ գլխի համաձայն։ Էնրոնի 63,4 միլիարդ դոլար ակտիվները դարձրեցին այն ԱՄՆ պատմության մեջ ամենամեծ կորպորատիվ սնանկ ճանաչված ընկերությունը մինչև հաջորդ տարի «WorldCom»-ի սկանդալը։

Էնրոնի շատ ղեկավարների տարբեր մեղադրանքներ են ներկայացվել, իսկ ոմանք հետագայում դատապարտվել են ազատազրկման, այդ թվում՝ նախկին գործադիր տնօրեն Ջեֆրի Սքիլինգը։ Այնուհետև գործադիր տնօրեն և նախագահ Քենեթ Լեյը մեղադրվեց և դատապարտվեց, բայց մահացավ նախքան դատապարտվելը։ Արթուր Անդերսեն ՍՊԸ-ն մեղավոր է ճանաչվել SEC-ի հետաքննությանն առնչվող փաստաթղթերը ապօրինի ոչնչացնելու մեջ, որի պատճառով զրկվել է հանրային ընկերությունների աուդիտ իրականացնելու լիցենզիան, որից հետո ընկերությունը փաստացի փակվել է։ Մինչ Գերագույն դատարանի կողմից լիզենզիան կասեցնելու որոշումը չեղարկվելը, Արթուր Անդերսենը կորցրել էր իր հաճախորդների մեծ մասը և դադարեցրել էր իր գործունեությունը։ Էնրոնի աշխատակիցներն ու բաժնետերերը դատական հայցերում սահմանափակ քանակի փոխհատուցումներ ստացան՝ չնայած միլիարդավոր դոլարների թոշակների և բաժնետոմսերի կորստին։

Սկանդալի հետևանքով նոր կանոնակարգեր և օրենքներ են ընդունվել հանրային ընկերությունների ֆինանսական հաշվետվությունների ճշգրտությունը մեծացնելու համար։ Օրենսդրության մի հատված՝ Սարբանես-Օքսլիի ակտը, խստացրել է պատիժը դաշնային հետաքննությունների ժամանակ գրառումները ոչնչացնելու, փոփոխելու կամ կեղծելու, ինչպես նաև բաժնետերերին խաբելու փորձի համար։ Օրենքը նաև մեծացրել է աուդիտորական ընկերությունների պատասխանատվությունը, որպեսզի նրանք մնալան անաչառ և կախվածություն չունենան իրենց հաճախորդներից։

Էնրոնի վերելքը

Քենեթ Լեյը՝ 2004 թվականի հուլիս

1985 թվականին Քենեթ Լեյը միավորեց «Houston Natural Gas» և «InterNorth»-ի բնական գազատար ընկերությունները՝ ստեղծելով Էնրոնը-ը։ 1990-ական թվականնեի սկզբին նա օգնեց սկսկել էլեկտրաէներգիան շուկայական գներով վաճառելու գործընթացը, և շուտով դրանից հետո Կոնգրեսը հաստատեց բնական գազի վաճառքը կարգավորող օրենքը։ Դրա հետևանքով առաջացած շուկաները հնարավորություն տվեցին այնպիսի ընկերություններին, ինչպիսին Էնրոնն է, էներգիա վաճառել ավելի բարձր գներով՝ դրանով իսկ զգալիորեն մեծացնելով իր եկամուտները։ Այն բանից հետո, երբ էներգիա արտադրողները և տեղական իշխանությունները քննադատեցին գների հետևանքով անկայունությունը և խնդրեցին խստացնել օրենքը, Էնրոնի և այլ ընկերությունների կողմից ուժեղ լոբբինգը կանխեց այդ նախաձեռնությունը։

Քանի որ Էնրոնը մինչ 1992 թվականը արդեն դարձել էր Հյուսիսային Ամերիկայում բնական գազի ամենախոշոր վաճառողը, ընկերությունը գազի մատակարարելու շնորհիվ վաստակեց 122 միլիոն դոլար (մինչ տոկոսները և հարկերը), որը դարձավ ընկերության զուտ եկամուտի մեծությամբ երկրորդն խոշոր ներդրումը։ 1999 թվականի նոյեմբերին «EnronOnline» առևտրային կայքի ստեղծումը ընկերությանը թույլ տվեց ավելի լավ կառավարել իր պայմանագրերի առևտրի բիզնեսը։

Փորձելով հասնել հետագա աճի, Էնրոնը վարեց դիվերսիֆիկացման ռազմավարություն։ Ընկերությունը տիրապետում և շահագործում էր մի շարք ակտիվներ, այդ թվում՝ գազատարներ, էլեկտրակայաններ, թղթի գործարաններ, ջրամատակարարման կայաններ և լայնաշերտ ծառայություններ ամբողջ աշխարհում։ Էնրոնը նաև հավելյալ եկամուտ է ստացել նույն տեսակի ապրանքների և ծառայությունների վաճառքի պայմանագրերից, որոնց մեջ ընկերությունը ներգրավված է եղել։ Դա իր մեծ ներառում էր էլեկտրակայանների կառուցումը զարգացող երկրներում և զարգացող շուկաներում, ներառյալ Ֆիլիպիններում (Սուբիկ Խորշ), Ինդոնեզիայում և Հնդկաստանում (Դաբհոլ)։

Էնրոնի բաժնետոմսերը 1990-ական թվականների սկզբից մինչև 1998 թվականի վերջը ավելացել են 311%-ով, որը շատ քիչ է գերազանցում «Standard & Poor 500» ինդեքսի միջին աճի տեմպերին։ Այնուամենայնիվ, բաժնետոմսերն աճել են 56%-ով 1999 թվականին և ևս 87%-ով 2000 թվականին՝ նույն տարիների ընթացքում ինդեքսը նախ ավելացել է 20 %-ի ճափով և հետագայում նվազմել է 10%։ 2000 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Էնրոնի բաժնետոմսերի արժեքը կազմել է 83,13 դոլար, իսկ շուկայական կապիտալիզացիան գերազանցել է 60 միլիարդ դոլարը, 70 անգամ գերազանցել է շահույթը և վեց անգամ հաշվեկշռային արժեքը, ինչը վկայում էր ապագա հեռանկարների վերաբերյալ ֆոնդային շուկայի մեծ ակնկալիքների մասին։ Բացի այդ, «Fortune's Most Admired Companies»-ի հարցման արդյունքներով Էնրոնը ճանաչվել է, որպեսզ Ամերիկայի ամենախոշոր նորարարկան ընկերություն։

Անկման պատճառները

Էնրոնն ավելի վաղ հրատարակել էր էթիկայի ձեռնարկ

Էնրոնի բարդ ֆինանսական հաշվետվությունները շփոթության մեջ էին գցել բաժնետերերին և վերլուծաբաններին։ Բացի այդ, նրա բարդ բիզնես մոդելը և ոչ էթիկական գործելակերպը պահանջում էին, որ ընկերությունը օգտագործի հաշվապահական սահմանափակումներ՝ շահույթը խեղաթյուրելու և հաշվեկշիռը փոփոխելու համար, որպեսզի ցույց տա բարենպաստ արդյունքներ։ Ավելին, պարզվեց որ որոշ սպեկուլյատիվ բիզնես ձեռնարկություններ աղետալի էին։

Հետագայում այս խնդիրների համակցությունը հանգեցրեց Էնրոնի սնանկացմանը, և դրանց մեծամասնությանը աննուղակի կամ ուղղակի առնչությաւն են ունեցել կամ ղեկավարվել են Լեյի, Ջեֆրի Սքիլինգի, Էնդրյու Ֆաստոուի և այլ ղեկավարների, ինչպիսիք են Ռեբեկա Մարկի։ Վերջին մի քանի տարիներին Լեյը զբաղեցնում էր Էնրոնիի նախագահի պաշտոնը և հավանություն էր տալիս Սքիլինգի և Ֆաստոուի գործողություններին, թեև նա միշտ չէ, որ հետաքրքրվում էր մանրամասներով։ Սքիլինգը մշտապես կենտրոնացած էր Ուոլ Սթրիթի ակնկալիքները արդարացնելու վրա, պաշտպանում էր շուկայական արժեքների օգտագործումը (հաշվապահական հաշվառում՝ հիմնված շուկայական արժեքի վրա, որն այնուհետև ուռճացվում էր) և ճնշում էր Էնրոնի ղեկավարներին՝ գտնելու պարտքը թաքցնելու նոր ուղիներ։ Ֆասթոուն և այլ ղեկավարներ «ստեղծեցին անհավասարակշռված մեխանիզմ, բարդ ֆինանսական կառույցներ և գործարքներ այնքան տարակուսելի, որ քչերը կարող էին հասկանալ դրանք»։

Հասույթի ճանաչումը

Էնրոնը շահույթ է ստացել՝ մատուցելով այնպիսի ծառայություններ, ինչպիսիք են մեծածախ առևտուրը և ռիսկերի կառավարումը, ինչպես նաև էլեկտրակայանների, բնական գազի խողովակաշարերի, պահեստավորման և վերամշակման օբյեկտների կառուցումից և սպասարկումից։ Ապրանքներ գնելու և վաճառելու ռիսկերը իրենց վրա ընդունելու շնորհիվ վաճառող կողմին թույլատրվում է ներկայացնել վաճառքի գինը՝ որպես եկամուտ, իսկ ապրանքների ծախսերը՝ որպես վաճառված ապրանքների ինքնարժեք։ Ի հակադրություն, «գործակալը» ծառայություն է մատուցում հաճախորդին, բայց չի վերցնում իր վրա նույն ռիսկերը, ինչ առևտրականները առք ու վաճառքի ժամանակ։ Ծառայություններ մատուցողները, որոնք դասակարգվում են որպես գործակալներ, կարող են որպես եկամուտ հայտարարագրել առևտրային և բրոքերային միջնորդավճարները, սակայն ոչ գործարքի ամբողջ արժեքի համար։

Թեև առևտրային ընկերությունները, ինչպիսիք են «Goldman Sachs»-ը և «Merrill Lynch»-ը, օգտագործում էին ավանդական «գործակալի մոդելը» եկամուտների հաշվետվության համար (որտեղ միայն առևտրային կամ բրոքերային միջնորդավճարն են հայտավորվում որպես եկամուտ), Էնրոնը ընտրեց ներկայացնել իր գործարքներից յուրաքանչյուրի ամբողջ արժեքը որպես եկամուտ։ Այս «առևտրական մոդելը» հաշվապահական տեսանկյունից մեկնաբանվում է շատ ավելի ագրեսիվ, քան գործակալի մոդելը։ Էնրոնի մեթոդը՝ ուռճացված առևտրային եկամուտները ներկայացնելու, հետագայում ընդունվեց այլ Էներգաարդյունաբերական ընկերությունների կողմից՝ փորձելով մրցունակ մնալ ընկերության եկամուտների զգալիորեն աճին զուգընթաց։ Այլ էներգետիկ ընկերություններ, ինչպիսիք են «Duke Energy»-ն, «Reliant Energy»-ն և «Dynegy»-ն օգտագործելով եկամուտների հայտարարագրման մեթոդը, միացան Էնրոնին «Fortune 500»-ի ամենախոշոր 50 ընկերությունների ցանկում, որը կազմվում էր եկամուտների հիման վրա։

1996-ից մինչ 2000 թվականը Էնրոնի եկամուտներն աճել են ավելի քան 750%-ով, 1996-ի այն կազմում էր 13,3 միլիարդ, իսկ 2000 թվականին հասնել էր 100,7 միլիարդ դոլարի սահմանին։ Տարեկան 65% աճը արտասովոր էր ցանկացած ոլորտի համար, ներառյալ էներգաարդյունաբերությունը, որի աճը սովորաբար կազմում էր տարեկան 2-3%։ 2001 թվականի առաջին ինը ամիսների ընթացքում Էնրոնը եկամուտը կազմել էր $138,7 միլիարդ դոլլար, որը ընկերությանը դասել է Fortune Global 500-ի վեցերորդ հորիզոնականում։

Էնրոնը նաև օգտագործել է ստեղծագործական հաշվապահական հնարքներ և եռամսյակային հաշվետվության ժամանակ նպատակաուղղված սխալ է դասակարգել վարկային գործարքները, ներկայացնելով դրանք որպես վաճառքից ստացված եկամուտ, որը նման է 2008 թվականին ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ «Lehman Brothers Repo 105» սխեմային կամ «Goldman Sachs»-ի կողմից Հունաստանի պարտքի փոխանակման արժույթի քողարկման սխեմային։ Էնրոնի դեպքում եկամուտների ստանալու վերջնաժամկետից քիչ առաջ «Merrill Lynch»-ը գնել է նիգերիական բեռնանավերը է Էնրոնի կողմից ենթադրյալ հետգնման երաշխիքով։ Կառավարության տվյալներով՝ Էնրոնը սխալ է ներկայացրել «բրիդջի վարկ»ը որպես իրական վաճառք, այնուհետև մի քանի ամիս անց հետ գնել է բեռնանավերը։ «Merrill Lynch»-ի ղեկավարները դատարանի առաջ կանգնեցին և 2004 թվականի նոյեմբերին դատապարտվեցին Էնրոնին խարդախ հաշվապահական գործունեության մեջ օգնելու համար:։ Այդ մեղադրանքները վերացվեցին բողոքարկման ժամանակ 2006 թվականին, այն բանից հետո «Merrill Lynch»-ի ղեկավարները մոտ մեկ տարի անցկացրին բանտում, իսկ Նոր Օռլեանի ում գտնվող ԱՄՆ-ի 5-րդ շրջանային վերաքննիչ դատարանը դավադրության և էլեկտրոնային միջոցների մեջ խարդախության մեղադրանքներն անվանեց «սխալ»։ Փորձագետ դիտորդներն հայտարարեցին, որ վճռի չեղարկումը խիստ անսովոր էր 5-րդ շրջանային դատարանի համար՝ նշելով, որ վճիռը պետք է ունենար լուրջ խնդիրներ, որպեսզի չեղարկվեր։ The Justice Department decided not to retry the case after the reversal of the verdict.։

Շուկայական արժեքի հաշվառում

Էնրոնի բնական գազի բիզնեսում հաշվառումը բավականին պարզ էր. յուրաքանչյուր ժամանակահատվածում ընկերությունը թվարկում էր բնական գազի մատակարարման փաստացի ծախսերը և դրա վաճառքից ստացված փաստացի եկամուտները։ Այնուամենայնիվ, երբ Սքիլլինգը միացավ Էնրոնին, նա պահանջեց, որ առևտրային բիզնեսը անցնի շուկայական հաշվաեման՝ պնդելով, որ այն կներկայացնի «իսկական տնտեսական արժեք»։ Էնրոնը դարձավ առաջին ոչ ֆինանսական ընկերությունը, որն օգտագործեց մեթոդը իր բարդ երկարաժամկետ պայմանագրերը հաշվառելու համար։ Շուկայական արժեքի հաշվառումը պահանջում է, որ երկարաժամկետ պայմանագիր կնքելուց հետո եկամուտը գնահատվի որպես դրամական միջոցների զուտ ապագա հոսքերի ներկա արժեք։ Հաճախ այդ պայմանագրերի կենսունակությունը և դրանց հետ կապված ծախսերը դժվար է գնահատել։ Հայտարագրված շահույթի և կանխիկի միջև մեծ անհամապատասխանության պատճառով ներդրողներին սովորաբար կեղծ կամ ապակողմնորոշող հաշվետվություններ էին ներկայացվում։ Այս մեթոդի համաձայն, պայմանագրերից ստացված եկամուտը կարող էր գրանցվել, մեծացնելով է ֆինանսական եկամուտները, թեև ընկերությունը հնարավոր էր երբեք գումար չստանարժ։ Այնուամենայնիվ, քանի որ ապագա տարիներին այդ շահույթը չէր կարող ներառվել բացակայության պատճառով, ընկերությունը պետք է նոր և լրացուցիչ եկամուտներ գրանցել ավելի շատ նախագծերից, որը նպատակ ուներ հանգստացնել ներդրողներին մեծացնելով եկամուտների ցուցանիշները։ Ինչպես Էնրոնի մրցակիցներից մեկն հայտարարեց. «Եթե դուք մեծացնում եք ձեր եկամուտը, ապա պետք է շարունակեք ավելի ու ավելի շատ գործարքներ կնքել՝ եկամուտի ցուցանիշը պահելու կամ մեծացնելու համար»։ Չնայած հնարավոր վտանգներին, ԱՄՆ արժեթղթերի և բորսաների հանձնաժողովը (SEC) 1992 թվականի հունվարի 30-ին հաստատել է Էնրոնի հաշվառման մեթոդը բնական գազի վաճառքի պայմանագրերի կնքման ժամանակ։ Այնուամենայնիվ, Էնրոնը հետագայում ընդլայնեց այդ մեթոդի օգտագործումը ընկերության այլ ոլորտներում, որպեսզի համապատասխանի Ուոլ Սթրիթի կանխատեսումները։

2000 թվականի հուլիսին Էնրոնի և «Blockbuster Video» ստորագրեցին 20 տարի տևողությամբ պայմանագիր, ըստ որի մինչև տարեվերջ ԱՄՆ տարբեր քաղաքներում պետք է անցկացվեին տարbեր տեսակի ժամանցային միջոցառումներ։ Մի քանի փորձնական նախագծերից հետո Էնրոնը հայտարարեց որ գործարքից եկամուտը կկազմի ավելի քան 110 միլիոն դոլարի, թեև վերլուծաբանները կասկածի տակ էին դնում ծառայության տեխնիկական կենսունակությունը և շուկայական պահանջարկը։ Սակայն 2001 թվականի մարտին կողմերը խզեցին պայմանագիրը։ Էնրոնը շարունակեց ներկայացնել ապագա շահույթներ, թեև գործարքը հանգեցրեց կորուստներ։

Հատուկ նշանակության սուբյեկտներ

Էնրոնն օգտագործել է հատուկ նշանակության կազմակերպություններ՝ սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների հետ գործնական կապերը, որոնք ստեղծվել են որոշակի ակտիվների հետ կապված ռիսկերը ֆինանսավորելու կամ կառավարելու ժամանակավոր կամ հատուկ նպատակներ իրականացնելու համար։ Ընկերությունը որոշել է բացահայտել «հատուկ նշանակության սուբյեկտների» օգտագործման վերաբերյալ նվազագույն մանրամասներ։ Այս կեղծ ընկերությունները ստեղծվել էին հովանավորների կողմից, բայց ֆինանսավորվել էին անկախ բաժնետիրական ներդրողների և պարտքային ֆինանսավորման միջոցով։ Ֆինանսական հաշվետվության նպատակների համար մի շարք կանոններ որոշում են, թե արդյոք համարվում է հատուկ նշանակության կազմակերպությունը հովանավորից առանձին կազմակերպություն։ Ընդհանուր առմամբ, մինչև 2001 թվականի դրությամբ, Էնրոնը իր պարտքը թաքցնելու համար օգտագործել է հարյուրավոր հատուկ նշանակության կազմակերպություններ։ Ընկերությունն օգտագործել է մի շարք հատուկ նշանակության կազմակերպություններ գործընկերությունները, ինչպիսիք են Թոմաս և Կոնդոր հարկային կազմակերպությունը, ֆինանսական ակտիվների արժեթղթավորման ներդրումային ընկերությունը (FASIT)՝ «Apache» գործարքում, անշարժ գույքի հիփոթեքային ներդրումային ընկերությունը (REMICs)՝ «Steele» գործարքում, ինչպես նաև «REMICs»-ը ու անշարժ գույքի ներդրումային ընկերությունը (REITs)՝ «Cochise» գործարքում։

Հատուկ նշանակության սուբյեկտները Տոբաշիի սխեմաներն էին, որոնք օգտագործվում էին ոչ միայն հաշվապահական հաշվառումները շրջանցելու համար։ Մեկ խախտման արդյունքում Էնրոնի պարտավորությունները նվազեցվել են և մեծացրել են սեփական կապիտալը և շահույթը։ Էնրոնը հայտնեց իր բաժնետերերին, որ հեջավորել է ռիսկերը իր սեփական ոչ պիտանի ներդրումներում՝ օգտագործելով հատուկ նշանակության կազմակերպությունները։ Այնուամենայնիվ, ներդրողները անտեսում էին այն փաստը, որ հատուկ նշանակության կազմակերպությունները իրականում օգտագործում էին ընկերության սեփական բաժնետոմսերը և ֆինանսական երաշխիքները այդ հեջավորումների համար։ Սա թույլ չտվեց Էնրոնին պաշտպանել իրավիճակի բարդացման ռիսկից։

«JEDI» և «Chewco»

1993 թվականին Էնրոնը ստեղծեց էներգետիկ ներդրումների ոլորտում համատեղ ձեռնարկություն «CalPERS»-ի՝ Կալիֆորնիայի նահանգային կենսաթոշակային հիմնադրամի հետ, որը կոչվում է «Joint Energy Development Investments» (JEDI)։ 1997 թվականին Սքիլլինգը, ով զբաղեցնում էր Էնրոնի գլխավոր գործադիր տնօրենի պաշտոնում, «CalPERS»-ին խնդրեց միանալ Էնրոնին և կատարել առանձին ներդրում։ «CalPERS»-ին հետաքրքրում էր գաղափարը, բայց միայն այն դեպքում, եթե նա դադարի որպես «JEDI»-ի գործընկեր հարագործակցությունը։ Այնուամենայնիվ, Էնրոնը չցանկացավ որևէ պարտք ցույց տալ իր բալանսի վրա, ընդունելով «CalPERS»-ի մասնաբաժինը «JEDI»-ում։ Գլխավոր ֆինանսական տնօրեն Ֆաստոուն ստեղծել էր «Chewco Investments» հատուկ նշանակության կազմակերպությունը, սահմանափակ պատասխանատվության գործընկերություն, որը ներգրավել է Էնրոնի կողմից երաշխավորված պարտքը և օգտագործել է 383 միլիոն դոլար «CalPERS»-ի հետ համատեղ ձեռնարկության բաժնեմասը ձեռք բերելու համար։ «Fastow»-ի կողմից «Chewco»-ի ստեղծման պատճառով «JEDI»-ի կորուստները դուրս են մնացել Էնրդնիի հաշվեկշռից։

2001 թվականի աշնանը հայտնի դարձավ «CalPERS»-ի և Էնրոնի պայմանավորվածություն մասին, որը պահանջում էր դադարեցնել Էնրոնի նախկին հաշվառման մեթոդը «Chewco»-ի և «JEDI»-ի համար։ Այս որակազրկումը ցույց տվեց, որ 1997 թվականից մինչև 2001 թվականի կեսերը Էնրոնի հաշվետվություններում հասույթը պետք է կրճատվի 405 միլիոն դոլարով, իսկ ընկերության պարտքը ավելացվի 628 միլիոն դոլարով։

«Whitewing»

«Whitewing»-ը հատուկ նշանակության կազմակերպության անվանում, որն օգտագործվում էր որպես ֆինանսավորման մեթոդ Էնրոնի կողմից։ 1997 թվականի դեկտեմբերին Էնրոնի կողմից տրամադրված $579 մլն դոլլար և արտաքին ներդրողի կողմից $500 մլն դոլլար ֆինանսավորմամբ ստեղծվեց «Whitewing Associates L.P.»-ն։ Երկու տարի անց կազմակերպության կառուցվածքը փոխվեց այնպես, որ այն այլևս չառնչվի Էնրոնի հետ և չհաշվառվի ընկերության հաշվեկշռում։ «Whitewing»-ն օգտագործվել է Էնրոնի ակտիվները գնելու համար, ներառյալ բաժնետոմսերը էլեկտրակայաններում, խողովակաշարերում, բաժնետոմսերում և այլ ներդրումներում։ 1999-ից 2001 թվականներին «Whitewing»-ը Էնրոնից գնել է 2 միլիարդ դոլարի ակտիվներ՝ որպես գրավ օգտագործելով Էնրոնի բաժնետոմսերը։ Թեև գործարքները հաստատվել են Էնրոնի խորհրդի կողմից, ակտիվների փոխանցումները իրական վաճառք չեն եղել և փոխարենը պետք է դիտարկվեին որպես գրավ։

«LJM» և «Raptors»

1999 թվականին Ֆաստոուն ձևակերպեց երկու սահմանափակ գործընկերություն՝ «LJM Cayman: L.P.» (LJM1) և «LJM2 Co-Investment L.P.» (LJM2)՝ Էնրոնի ոչ արդյունավետ բաժնետոմսերը և ընկերությունում բաժնեմաս գնելու նպատակով՝ նրա ֆինանսական հաշվետվությունները բարելավելու համար։ «LJM» 1-ը և 2-ը ստեղծվել են բացառապես որպեսզի ծառայեն արտաքին ներդրողին բաժնետիրական կապիտալում, որն անհրաժեշտ էին հատուկ նշանակության կազմակերպություններին, որոնք օգտագործվում էին Էնրոնի կողմից։ Ֆասթոուն պետք է դիմեր տնօրենների խորհրդին, որպեսզի ստանար Էնրոնի էթիկայի կանոններից ազատում (քանի որ նա զբաղեցնում էր ֆինանսական տնօրենի պաշտոնը)՝ ընկերությունները կառավարելու համար։ Երկու գործընկերությունները ֆինանսավորվել են շուրջ 390 միլիոն դոլարով, որոնք տրամադրվել են «Wachovia»-ի, «J.P. Morgan Chase»-ի, «Credit Suisse First Boston»-ի, «Citigroup»-ի և այլ ներդրողների կողմից։ «Merrill Lynch»-ը, որը վաճառում էր բաժնետոմսերը, նույնպես 22 միլիոն դոլար է ներդրել կազմակերպություններին ֆինանսավորելու համար։

Էնրոնը փոխանցել է «Raptor I-IV»-ին, «LJM»-ին առնչվող չորս հատուկ նշանակության կազմակերպությունների, որոնք անվանվել են Յուրայի դարաշրջանի այգու դինոզավրեներից մեկի անունով, ավելի քան «1,2 միլիարդ դոլարի ակտիվներ, ներառյալ Էնրոնի միլիոնավոր սովորական բաժնետոմսերը և միլիոնավոր ավելի բաժնետոմսեր գնելու երկարաժամկետ իրավունքները, գումարած 150 միլիոն դոլար Էնրոնի վճարման ենթակա թղթադրամներ», ինչպես նշված է ընկերության ֆինանսական հաշվետվությունների^:33։ Հատուկ նշանակության կազմակերպություններն օգտագործվել են այս ամենի դիմաց վճարելու համար՝ օգտագործելով սուբյեկտների պարտքային գործիքները։ Տողատակերում նշվում էր նաև, որ գործիքների անվանական արժեքը կազմում էր 1,5 միլիարդ դոլար, իսկ կազմակերպությունների 2,1 միլիարդ դոլար պայմանական արժեքը, օգտագործվել են Էնրոնի հետ ածանցյալ պայմանագրեր կնքելու համար։

Էնրոնը կապիտալացրեց «Raptors»-ը և, ինչպես հաշվապահական հաշվառման ձևով, որն օգտագործվում էր, երբ ընկերությունը թողարկում է բաժնետոմսերը հրապարակային առաջարկով, այնուհետև գրանցեց վճարման ենթակա պարտատոմսերը, որոնք թողարկվել են որպես ակտիվներ իր հաշվեկշռում՝ միաժամանակ ավելացնելով բաժնետերերի սեփական կապիտալը նույն գումարի դիմաց։ Հետագայում այս վերաբերմունքը դարձավ Էնրոնի և նրա աուդիտոր Արթուր Անդերսենի խնդիրը, քանի որ հաշվեկշռից այն հանելը հանգեցրեց բաժնետերերի զուտ կապիտալի 1,2 միլիարդ դոլարի նվազմանը։

Ի վերջո, ածանցյալ պայմանագրերը, որոնց արժեքը կազմում է 2,1 միլիարդ դոլար, զգալի կորցրեցին իրենց արժեքի մեջ։ Սվոփները ստեղծվել են այն ժամանակ, երբ բաժնետոմսերի գինը հասել են իրենց առավելագույնին։ Հաջորդ տարվա ընթացքում սվոփներով պորտֆելի արժեքը նվազել է 1,1 միլիարդ դոլարով, քանի որ արժեթղթերի գները նվազել են (արժեքի կորուստը նշանակում է, որ հատուկ նշանակության կազմակերպությունները տեխնիկապես այժմ Էնրոնին ըստ պայմանագրերի 1,1 միլիարդ դոլար պարտք են)։ Էնրոնը, օգտագործելով իր «mark-to-market» շուկայական հաշվառման մեթոդը, 2000 թվականի իր տարեկան հաշվետվության մեջ ներկայացրեց 500 միլիոն դոլարի շահույթի մասին սվոփ պայմանագրերից։ Շահույթը պատասխանատու էր բաժնետոմսերի պորտֆելի կորուստների փոխհատուցման համար և վերագրվում էր Էնրոնի 2000 թվականի շահույթի գրեթե մեկ երրորդին (մինչև 2001 թվականին այն պատշաճ կերպով վերահաշվարկվելը)։

Կորպորատիվ կառավարում

Թղթի վրա Էնրոնն ուներ տնօրենների խորհրդի մոդել, որը բաղկացած էր հիմնականում սեփականության զգալի մասնաբաժիններով անձացից և տաղանդավոր աուդիտի կոմիտե։ 2000 թվականին լավագույն կորպորատիվ խորհուրդների թվարկման ժամանակ գլխավոր գործադիր տնօրենը Էնրոնին ներառեց իր հինգ լավագույն խորհուրդների շարքում։ Նույնիսկ իր բարդ կորպորատիվ կառավարման և միջնորդների ցանցի պայմաններում Էնրոնը ամեն դեպքում կարողացավ «ներգրավել մեծ գումարներ կասկածելի բիզնես մոդելը ֆինանսավորելու համար, թաքցնել իր իրական արդյունքները մի շարք հաշվապահական և ֆինանսական մանևրների միջոցով և իր բաժնետոմսերը ուռճացնել անթույլատրելի մակարդակի»։

Գործադիրի փոխհատուցում

Թեև Էնրոնի փոխհատուցման և կատարողականի կառավարման համակարգը նախատեսված էր իր ամենաթանկ աշխատակիցներին պահելու և պարգևատրելու համար, համակարգը նպաստեց անբարենպաստ կորպորատիվ մշակույթի ձևավորմանը, որը կաղված էր կարճաժամկետ եկամուտներով՝ բոնուսները առավելագույնի հասցնելու համար։ Աշխատակիցներն անընդհատ փորձում էին գործարքներ կնքել՝ հաճախ անտեսելով դրամական միջոցների հոսքի կամ շահույթի որակը, որպեսզի ավելի լավ վարկանիշ ստանան իրենց կատարողականի համար։ Բացի այդ, հաշվապահական հաշվառման արդյունքները գրանցվեցվում էին որքան հնարավոր է շուտ՝ ընկերության բաժնետոմսերի գնին համապատասխանելու համար։ Այս պրակտիկան օգնեց երաշխավորել, որ գործարք կնքողները և ղեկավարները ստանում էին մեծ դրամական բոնուսներ և բաժնետոմսերի օպցիոններ։

Էնրոնը անընդհատ շեշտում էր իր արժեթղթերի գինը։ Ղեկավարությունը մեծ դրամական հատուցում էր ստանում՝ օգտագործելով բաժնետոմսերի օպցիոնները, ինչպես ամերիկյան այլ ընկերությունների։ Բաժնետոմսերի օպցիոնների շնորհման այս քաղաքականությունը ղեկավարությանը ստիպեց ստեղծել արագ աճի ակնկալիքներ՝ փորձելով համապատասխանել ներկայացված եկամուտներին, որպեսզի բավարարի Ուոլ Սթրիթի ակնկալիքները։ Ֆոնդային ցուցիչներ տեղադրվեցին նախասրահներում, վերելակներում և ընկերության համակարգիչների վրա։ Բյուջեի քննարկումների ժամանակ Սքիլինգը սահմանում էր նպատակային շահույթը՝ հարցնելով «ինչքան շահույթ է ձեզ անհրաժեշտ, որպեսզի պահպանեք մեր բաժնետոմսերի բարձր արժեքը» և այդ թիվը կապահովէին, նույնիսկ եթե դա իրագործելի չլիներ։ 2000 թվականի դեկտեմբերի 31-ին Էնրոնը ուներ 96 միլիոն բաժնետոմս, որպես բաժնետոմսերի օպցիոն պլաններ (սովորական բաժնետոմսերի մոտ 13%-ը)։ Էնրոնի հայտարարության մեջ ասվում էր, որ երեք տարվա ընթացքում ակնկալվում է, որ այդ մրցանակները իրացվեն։ Օգտագործելով Էնրոնի 2001 թվականի հունվարի բաժնետոմսերի գինը՝ $83,13 և տնօրենների իրական սեփականությունը, որը ներկայացված էր 2001 թվականին, տնօրենի բաժնետոմսերի սեփականության արժեքը Լեյի համար կազմում էր $659 միլիոն, իսկ Սքիլինգի համար՝ $174 միլիոն։

Սքիլինգը կարծում էր, որ եթե Էնրոնի աշխատակիցները մշտապես անհանգստանան ծախսերի համար, դա կխանգարի ինքնատիպ մտածողությանը։ Արդյունքում, շռայլ ծախսերը մոլեգնում էին ամբողջ ընկերությունում, հատկապես ղեկավարների շրջանում։ Աշխատակիցները մեծ ծախսային հաշիվներ ունեին, և շատ ղեկավարներ երբեմն երկու անգամ ավելի շատ էին վարձատրվում, քան մրցակիցները։ 1998 թվականին ամենաբարձր վարձատրվող 200 աշխատակիցները ստացել են 193 միլիոն դոլար որպես աշխատավարձ, բոնուսներ և բաժնետոմսեր։ Երկու տարի անց այդ ցուցանիշը հասել է 1,4 միլիարդ դոլարի։

Ռիսկի կառավարում

Նախքան իր անկումը, Էնչոնը գովաբանվում էր ֆինանսական ռիսկերի կառավարման իր բարդ գործիքների համար։ Ռիսկերի կառավարումը Էնրոնի համար շատ կարևոր էր ոչ միայն իր սեփական իրավական նորմատիվների բազայի պատճառով, այլև բիզնես պլանի պատճառով։ Էնրոնը հաստատեց երկարաժամկետ ֆիքսված պարտավորություններ, որոնք պետք է հեջավորեն էներգիայի ապագա գների տատանումներին նախապատրաստվելու համար։ Էնրոնի անկումը վերագրվեց ածանցյալ գործիքների և հատուկ նշանակության ընկերությունների անխոհեմ օգտագործման վրա։ Իր ռիսկերը հեջավորելով իրեն պատկանող հատուկ նշանակության կազմակերպությունների հետ՝ Էնրոնը պահպանում էր գործարքների հետ կապված ռիսկերը։ Այս պայմանավորվածությունը Էնրոնին ստիպում է հեջավորվել ինքը իրեն։

ինչպես հետագայում իմացավ Սենատի ենթահանձնաժողովին, Էնրոնի ագրեսիվ հաշվապահական պրակտիկան չի թաքցվել տնօրենների խորհրդից։ Խորհուրդը տեղեկացված է եղել «Whitewing», «LJM» և «Raptor» փոխանցումների մասին և դրանք հաստատելուց հետո ստացել է կազմակերպությունների գործունեության վերաբերյալ կարգավիճակի թարմացումներ։ Թեև Էնրոնի ոչ բոլոր հաշվապահական մեթոդներն են պատշաճ կերպով ներկայացվել տնօրենների խորհրդին, այդ մեթոդները կախված է եղել խորհրդի որոշումներից։ Թեև Էնրոնն իր բիզնեսի համար մեծապես հիմնվում էր ածանցյալ գործիքների վրա, ընկերության ֆինանսական կոմիտեն և տնօրենների խորհուրդը չունեին բավականաչափ փորձ ածանցյալ գործիքների հետ՝ հասկանալու համար, թե ինչ են նրանց ասում։ Սենատի ենթահանձնաժողովը պնդում էր, որ եթե մանրակրկիտ ըմբռնում լիներ, թե ինչպես են կազմակերպվել ածանցյալ գործիքները, խորհուրդը կկանխեր դրանց օգտագործումը։

Ֆինանսական աուդիտ

Էնրոնի հաշվապահական ընկերությունը՝ Արթուր Անդերսենը, մեղադրվում էր իր աուդիտներում անխոհեմ ստանդարտներ կիրառելու մեջ՝ Էնրոնի կողմից գոյացած զգալի խորհրդատվական վճարների հետ կապված շահերի բախման պատճառով։ 2000 թվականի ընթացքում Անդերսենը վաստակել է 25 միլիոն դոլար աուդիտի և 27 միլիոն դոլար խորհրդատվական վճարների տեսքով (այս գումարը կազմում է Անդերսենի Հյուսթոնի գրասենյակի հանրային հաճախորդների աուդիտի վճարների մոտավորապես 27%-ը)։ Աուդիտորի մեթոդները կասկածի տակ են դրվել, քանի որ դրանք ավարտվել են բացառապես իր տարեկան վճարները ստանալու համար, կամ Էնրոնի եկամուտների ճանաչման, հատուկ կազմակերպությունների, ածանցյալ գործիքների և հաշվապահական այլ պրակտիկաների պատշաճ վերանայման փորձի բացակայության պատճառով։

Էնրոնը վարձել է բազմաթիվ հավաստագրված հանրային հաշվապահների (CPAs), ինչպես նաև հաշվապահների, ովքեր աշխատել են Ֆինանսական հաշվառման ստանդարտների խորհրդի (FASB) հետ հաշվապահական հաշվառման կանոնների մշակման վրա։ Հաշվապահները փնտրել են ընկերության փողերը խնայելու նոր ուղիներ, այդ թվում օգտագործելվ ընդհանուր ընդունված հաշվապահական հաշվառման (GAAP) բացերը և հաշվապահական հաշվառման ոլորտի ստանդարտները։ Էնրոնի հաշվապահներից մեկը ասել է. «Մենք փորձեցինք ագրեսիվ կերպով օգտագործել գրականությունը (GAAP) մեր օգտին։ Բոլոր կանոնները ստեղծում են այս բոլոր հնարավորությունները։ Մենք հասանք այնտեղ, որտեղ հասանք, քանի որ օգտագործեցինք այդ բացթողումներից»։

Անդերսենի աուդիտորներին վրա Էնրոնի ղեկավարությունը ճնշում է գործադրել, որպեսզի նրանք հետաձգեն հատուկ նշանակության կազմակերպություններից կողմից ծախսերի ճանաչումը, քանի որ հայտնի են դարձել դրա վարկային ռիսկերը։ Քանի որ կազմակերպությունները երբեք շահույթ չեն վերադարձնի, հաշվապահական ուղեցույցները պահանջում էին, որ Էնրենը դուրս գրի այդ միջոցները, որտից հետո կազմակերպության հաշվեկշռից դրանք պետք է հանվեն վնասով։ Անդերսենին ճնշելու համար, որպեսզի բավարարի եկամուտների ակնկալիքները, Էնրոնը երբեմն թույլ էր տալիս հաշվապահական «Ernst & Young» կամ «PricewaterhouseCoopers» աուդիտորական ընկերություններին կատարել հաշվապահական հաշվառման առաջադրանքները՝ Անդերսենին փոխարինելու համար նոր ընկերություն վարձելու պատրանք ստեղծելու համար։ Չնայած Անդերսենը հագեցած էր ներքին հսկողությամբ՝ տեղական գործընկերների հակասական դրդապատճառներից պաշտպանվելու համար, այն չկարողացավ կանխել շահերի բախումը։ Մի դեպքում, Անդերսենի Հյուսթոնի գրասենյակը, որն իրականացրել է Էնրոնի աուդիտը, կարողացել է չեղարկել Անդերսենի Չիկագոյի գործընկերոջ կողմից Էնրոնի հաշվապահական հաշվառման որոշումների վերաբերյալ ցանկացած քննադատական որոշում։ Բացի այդ, Էնրոնի դեմ «SEC»-ի հետաքննության մասին լուրերը հրապարակելուց հետո, Անդերսենը հետագայում ոչնչացրեց մի քանի տոննա համապատասխան փաստաթղթեր և ջնջեց մոտ 30,000 էլեկտրոնային նամակներ և համակարգչային ֆայլեր, ինչը հանգեցրեց ինֆորմացիա թաքցնելու մեղադրանքներին։

Անդերսենի ընդհանուր գործունեության վերաբերյալ բացահայտումները հանգեցրին ընկերության փլուզմանը և լիազորությունների կոմիտեի հետևյալ գնահատականին (նշանակվել էր Էնրոնի խորհրդի կողմից՝ 2001 թվականի հոկտեմբերին ընկերության հաշվապահական հաշվառումն ուսումնասիրելու համար). «Մեզ հասանելի ապացույցները ցույց են տալիս, որ Անդերսենը չի կատարել իր մասնագիտական պարտականությունները՝ կապված Էնրոնի ֆինանսական հաշվետվությունների աուդիտի հետ, կամ Էնրոնի խորհրդի (կամ Աուդիտի և Համապատասխանության կոմիտեի) ուշադրությանը ներկայացնելու պարտավորությունների հետ կապված գործարքների վերաբերյալ և Էնրոնի ներքին պայմանագրերի հետ կապված մտահոգությունների մասին»։

Աուդիտի հանձնաժողով

Կորպորատիվ աուդիտի կոմիտեները սովորաբար հանդիպում են տարվա ընթացքում ընդամենը մի քանի անգամ, և նրանց անդամները սովորաբար ունենում են միայն համեստ փորձ հաշվապահության և ֆինանսների հետ։ Էնրոնի աուդիտի կոմիտեն ավելի շատ փորձ ուներ, քան շատ ուրիշներ։ Այն ներառում էր՝

• Ռոբերտ Ջաեդիքը, Սթենֆորդի համալսարանի հաշվապահական հաշվառման պրոֆեսոր և Սթենֆորդի բիզնես դպրոցի նախկին դեկան
• Ջոն Մենդելսոնը, Տեխասի համալսարանի նախագահ Մ. Անդերսոնի քաղցկեղի կենտրոն
• Պաուլո Պերեյրա, Բրազիլիայի Ռիո դե Ժանեյրոյի պետական բանկի նախկին նախագահ և գործադիր տնօրեն
• Ջոն Ուեյքեմ, Միացյալ Թագավորության էներգետիկայի հարցերով նախկին պետքարտուղար և խորհրդարանական գանձապետարանի քարտուղար
• Ռոննի Չան, Հոնկոնգի «Hang Lung Group»-ի նախագահ
• Վենդի Գրամ, ԱՄՆ ապրանքային ֆյուչերսների առևտրային հանձնաժողովի նախկին նախագահ

Էնրոնի աուդիտի կոմիտեն հետագայում քննադատության ենթարկվեց իր կարճ նիստերի համար, որոնք ընդգրկում էին մեծ քանակությամբ նյութեր։ 2001 թվականի փետրվարի 12-ին կայացած հանձնաժողովի նիստը մեկ ու կես ժամ տևեց։ Էնրոնի աուդիտի կոմիտեն չուներ տեխնիկական գիտելիքներ՝ աուդիտորներին պատշաճ կերպով հարցաքննելու ընկերության հատուկ նշանակության սուբյեկտների հետ կապված հաշվապահական հարցերի վերաբերյալ։ Կոմիտեն չի կարողացել նաև հարցաքննել ընկերության ղեկավարությանը կողմից կոմիտեի վրա ճնշումների պատճառով։ Ըստ Միացյալ Նահանգների Սենատի Կառավարական հարցերի հանձնաժողովի զեկույցի՝ հետաքննությունների մշտական ենթահանձնաժողովը մեղադրել է խորհրդի անդամներին շահերի բախման թույլ տալու մեջ, որը խոչընդոտում էր ընկերության հաշվապահական մոնիտորինգի պարտականությունները կատարելուն։ Երբ Էնրոնի սկանդալը հայտնի դարձավ, աուդիտի կոմիտեի շահերի բախումը կասկածանքով ընդունվեց։

Էթիկական և քաղաքական վերլուծություն

Մեկնաբանները Էնրոնի անկման հիմքում ընկած սխալ կառավարումը բացատրում են տարբեր էթիկական և քաղաքական-տնտեսական պատճառներով։ Էթիկական բացատրությունները կենտրոնացած են գործադիրի ագահության և ամբարտավանության, կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության բացակայության, իրավիճակի էթիկայի և «անել ամեն ինչ» բիզնեսի պրագմատիզմի վրա։ Քաղաքական-տնտեսական բացատրությունները վկայակոչում էին 1970-ական թվականներից հետո ապակարգավորումը և կարգավորող վերահսկողության անբավարար անձնակազմն ու ֆինանսավորում ունենալու մեջ։ Ավելի ազատական վերլուծությունը պնդում էր, որ Էնրոնի փլուզումը պայմանավորված էր ընկերության ապավինմամբ քաղաքական լոբբինգի, վարձակալության և կանոնակարգերի խաղերի վրա։

Հաշվապահական այլ խնդիրներ

Էնրոնը սովորություն էր դարձրել չեղյալ հայտարարված նախագծերի ծախսերը որպես ակտիվներ ամրագրել՝ պատճառաբանելով, որ ոչ մի պաշտոնական նամակ չի նշել, որ նախագիծը չեղարկվման մասին։ Այս մեթոդը հայտնի էր որպես «ձնագնդի», և թեև ի սկզբանե ենթադրվում էր, որ նման պրակտիկա կիրառվի միայն 90 միլիոն դոլարից քիչ արժողությամբ նախագծերի համար, հետագայում այն հասցվեց 200 միլիոն դոլարի։

1998 թվականին, երբ վերլուծաբանները շրջայց կատարեցին «Enron Energy Services»-ի գրասենյակում, նրանք տպավորված էին, թե ինչպես են աշխատակիցներն այդքան ակտիվ աշխատում։ Իրականում, Սքիլլինգը գրասենյակ էր տեղափոխել այլ աշխատակիցների այլ ստորաբաժանումներից (հանձնարարելով նրանց ձևացնել, թե ջանասիրաբար աշխատում են), որպեսզի տպավորություն ստեղծի, որ բաժինն ավելի մեծ է, քան կար։ Այս խորամանկությունը մի քանի անգամ օգտագործվել է Էնրոնի տարբեր ոլորտների առաջընթացի մասին վերլուծաբաններին հիմարացնելու համար, որպեսզի օգնի բարելավել բաժնետոմսերի արժեքը:

Սպեկուլյատիվ բիզնես ձեռնարկություններ

Էնրոնի «Azurix» ստորաբաժանումը, որը նախատեսված էր «IPO»-ի համար, ի սկզբանե նախատեսում էր առաջարկել $321 միլիոնից մինչև 353 միլիոն դոլար՝ Բուենոս Այրեսի շրջակա տարածքներում ջրային համակարգի ծառայություններ շահագործելու իրավունքների համար։ Սա Էնրոնի ռիսկերի գնահատման և վերահսկման խմբի խորհուրդների ամենաբարձր շեմն էր։ Բայց քանի որ բոլոր մյուսներին գերազանցելու և գործարքը շահելու ճնշումն ավելի ուժեղացավ մոտեցող «IPO»-ի հետ, «Azurix»-ի ղեկավարները որոշեցին բարձրացնել իրենց առաջարկը։ Նրանք ի վերջո առաջարկեցին 438,6 միլիոն դոլար, ինչը պարզվեց, որ մոտ երկու անգամ ավելի շատ է, քան հաջորդ ամենաբարձր առաջարկված պայմանագրի արժեքը։ Բայց երբ Էնրոնի ղեկավարները ժամանեցին Արգենտինայի օբյեկտներ, նրանք գտան դրանք խարխուլի մեջ, իսկ հաճախորդների մասին բոլոր գրառումները ոչնչացված են։

Անկման ժամանակացույց

2001 թվականի սկզբին Էնրոն կորպորացիան՝ աշխարհում գերիշխող էներգիայի առևտրով զբաղվող ընկերությունը, անկասելի էր թվում։ Ընկերության տասնամյա ջանքերը՝ համոզելու օրենսդիրներին էլեկտրաէներգիայի շուկաները ապակարգավորելու հարցում, հաջողության հասան Կալիֆոռնիայից մինչև Նյու Յորք։ Բուշի վարչակազմի հետ նրա կապերը հավաստիացնում էին, որ նրա տեսակետները կլսեն Վաշինգտոնում։ Նրա վաճառքը, շահույթը և պաշարները աճում էին։

—Ա. Բերեսոն և Ռ. Ա․ Օփփել, Jr. «The New York Times», 28 հոկտեմբերի, 2001 թվական

2000 թվականի սեպտեմբերի 20-ին Դալլասում «The Wall Street Journal»-ի բյուրոյի թղթակիցը մի պատմություն գրեց այն մասին, թե ինչպես է շուկայական արժեքով հաշվառումը տարածված դարձել էներգետիկ ոլորտում։ Նա նշեց, որ կողմնակի անձինք իրական ճանապարհ չունեին իմանալու այն մասին, թե ինչպիսի վիճակում են ընկերությունները, որոնք օգտագործում էին շուկայական արժեքով հաշվառան մեթոդը։ Թեև պատմությունը հայտնվեց միայն Տեխասի ամսագրում, ամսագրի Տեխասի տարածաշրջանային հրատարակությունում, Ջիմ Չանոսը պատահաբար կարդաց այն և որոշեց ինքնուրույն ստուգել Էնրոնի «10-K» զեկույցը։ Չանոսը անիմաստ էր գտնում, որ Էնրոնի լայնաշերտ կապի միավորը, ըստ երևույթին, գերազանցում է այն ժամանակ խնդիրներ ունեցող լայնաշերտ արդյունաբերությանը։ Նա նաև նկատեց, որ Էնրոնը ծախսում է իր ներդրված կապիտալի մեծ մասը և անհանգստացած էր ինսայդերների կողմից վաճառվող մեծ քանակությամբ բաժնետոմսերից։ 2000 թվականի նոյեմբերին նա որոշեց վաճառել Էնրոնի բաժնետոմսերը։

2001 թվականի փետրվարին գլխավոր հաշվապահ Ռիկ Քոսին ասաց բյուջեի մենեջերներին. «Հաշվապահական տեսանկյունից սա կլինի մեր երբևէ ամենահեշտ տարին։ Մարտի 5-ին Բեթանի Մաքլինի «Fortune» ամսագրում հայտնվեց «Արդյո՞ք Էնրոնը արժեքը ուրճացված է» հոդվածը, որը հարցականի տակ է դրել, թե ինչպես է Էնրոնը կարող է պահպանել իր բաժնետոմսերի բարձր արժեքը, որը վաճառվում է իր շահույթի 55-ապատիկի չափով, պնդելով, որ վերլուծաբաններն ու ներդրողները հստակ չգիտեն, թե ընկերությունը ինչպես է գումար վաստակում։ Մաքլինին առաջին անգամ գրավեց ընկերության ֆինանսական վիճակը այն բանից հետո, երբ Չանոսն առաջարկեց նրան դիտել ընկերության «10-K»-ն իր համար։ Վաշինգտոն Փոստին տված հարցազրույցում նա հիշել էր, որ հայտնաբերել է «տարօրինակ գործարքներ», «կանխիկ դրամական հոսքեր» և «հսկայական պարտք»։ Պարտքը ամենամեծ անհանգստության նշանն էր Մաքլինի համար. նա մտածում էր, թե ինչպես կարող է ենթադրաբար եկամտաբեր ընկերությունը «պարտք ավելացնել այդքան արագ տեմպերով»։ Ավելի ուշ, իր «Սենյակում ամենախելացի տղաները» գրքում Մաքլինը հիշեց, թե ինչպես է խոսել ներդրումային համայնքի մի շարք մարդկանց հետ, ովքեր թերահավատորեն են վերաբերվում Էնրոնին։

Մաքլինը զանգահարեց Սքիլինգին՝ քննարկելու նրա բացահայտումները նախքան հոդվածը հրապարակելը, բայց նա նրան անվանեց «էթիկակայից զուրկ»՝ իր ընկերությունը պատշաճ կերպով չուսումնասիրելու համար։ Ֆասթոուն պնդում էր, որ Էնրոնը չի կարող բացահայտել շահույթի մանրամասները, քանի որ ընկերությունն ուներ ավելի քան 1200 առևտրային գրքեր տարբեր ապրանքների համար և չէր ուզում, որ որևէ մեկն իմանա, թե ինչ կա այդ գրքերում՝ «Մենք չենք ուզում որևէ մեկին ասել, թե որտեղ ենք մենք գումար վաստակում»։

2001 թվականի ապրիլի 17-ին տեղի ունեցած հեռավար կոնֆերանսի ժամանակ այն ժամանակվա գլխավոր գործադիր տնօրեն Սքիլինգը բանավոր հարձակվեց Ուոլ Սթրիթի վերլուծաբան Ռիչարդ Գրուբմանի վրա, ով ձայնագրված հեռավար կոնֆերանսի ժամանակ կասկածի տակ դրեց Էնրոնի արտասովոր հաշվապահական պրակտիկաները։ Երբ Գրուբմանը բողոքեց, որ Էնրոնը միակ ընկերությունն է, որը չի կարող հրապարակել հաշվեկշիռը իր եկամուտների հաշվետվությունների հետ միասին, Սքիլինգը փնփնթացել է «Դե, հա... Շատ շնորհակալ եմ, մենք գնահատում ենք դա... ավանակ»։ Սա ներքին կատակ դարձավ Էնրոնի շատ աշխատակիցների շրջանում՝ ծաղրելով Գրուբմանին իր ենթադրյալ միջամտության համար, այլ ոչ թե Սքիլինգին վիրավորելու համար, այնպիսի կարգախոսներով, ինչպիսիք են՝ «Հարցրու ինչու, ավանակ», որը Էնրոնի պաշտոնական կարգախոսի «Հարցրու ինչու» տարբերակն է։ Այնուամենայնիվ, Սքիլինգի մեկնաբանությունը ապշեցրեց մամուլը և հանրությունը, քանի որ նա նախկինում արհամարհում էր Էնրոնի քննադատությունը սառը կամ հումորով:

1990-ական թվականների վերջին Էնրոնի բաժնետոմսերը վաճառվում էին մեկ բաժնետոմսի դիմաց 80–90 դոլարով, և թվում էր, թե քչերին էին մտահոգում ընկերության ֆինանսական բացահայտումների անթափանցիկությամբ։ 2001 թվականի հուլիսի կեսերին Էնրոնը հայտնել է 50,1 միլիարդ դոլարի եկամուտ, որը գրեթե եռապատկվել է տարեսկզբի համեմատ, և գերազանցում է վերլուծաբանների գնահատականները մեկ բաժնետոմսի համար 3 ցենտով։ Չնայած դրան, Էնրոնի շահույթի մարժան պահպանվել է միջին հաշվով՝ մոտ 2,1%, իսկ բաժնետոմսերի գինը 2000 թվականի նույն եռամսյակից նվազել է ավելի քան 30%-ով։

Ժամանակի ընթացքում ընկերությանը բախվեցին մի շարք լուրջ խնդիրների։ Էնրոնը բախվել էր մի քանի լուրջ գործառնական մարտահրավերների, մասնավորապես՝ լոգիստիկ դժվարությունների՝ լայնաշերտ կապի նոր առևտրային միավորի շահագործման հարցում և կորուստներին «Dabhol Power» նախագծի կառուցումից՝ գազով աշխատող խոշոր էլեկտրակայանը Հնդկաստանում, որն ի սկզբանե խնդիրների մեջ էր բարձր գնի և ամենաբարձր մակարդակով կաշառակերության պատճառով։ Դրանք հետագայում հաստատվեցին 2002 թվականի Սենատի հետաքննության ժամանակ։ Ընկերության հասցեին աճում էր նաև քննադատությունը՝ 2000-ից 2001 թվականների Կալիֆորնիայի էլեկտրաէներգիայի ճգնաժամում իր դուստր ձեռնարկության՝ «Enron Energy Services»-ի դերի համար:

Չկան հաշվապահական խնդիրներ, չկան առևտրային խնդիրներ, չկան պահուստային խնդիրներ, նախկինում անհայտ խնդրահարույց խնդիրներ. Կարծում եմ, կարող եմ անկեղծորեն ասել, որ ընկերությունը, հավանաբար, գտնվում է ամենաուժեղ և լավագույն վիճակում, որում, հավանաբար, երբևէ եղել է։

—Քենեթ Լեյը պատասխանելով վերլուծաբանի հարցին 2001 թվականի օգոստոսի 14-ին

Ընդամենը վեց ամիս հետո օգոստոսի 14-ին Սքիլինգը հայտարարեց, որ անձնական պատճառներով հրաժարական է տալիս որպես գործադիր տնօրենի պաշտոնից։ Դիտորդները նշել են, որ իր հեռանալուց ամիսներ առաջ Սքիլինգը վաճառել է Էնրոնի նվազագույնը 450,000 բաժնետոմս՝ մոտ 33 միլիոն դոլար արժողությամբ (չնայած հեռանալու ամսաթվին նա դեռ ուներ ավելի քան մեկ միլիոն բաժնետոմս)։ Այնուամենայնիվ, Լեյը, ով աշխատում էր որպես Էնրոնի նախագահ, վստահեցրեց շուկայի զարմացած դիտորդներին, որ Սքիլինգի հեռանալուց հետո «ոչ մի փոփոխություն չի լինի ընկերության գործունեության կամ հեռանկարի մեջ»։ Լեյը հայտարարեց, որ ինքը կվերստանձնի գլխավոր գործադիր տնօրենի պաշտոնը։

Օգոստոսի 15-ին կորպորատիվ զարգացման գծով փոխնախագահ Շերրոն Ուոթկինսը անանուն նամակ է ուղարկել Լեյին՝ նախազգուշացնելով նրան ընկերության հաշվապահական մեթոդների մասին։ Նամակում գրված հայտարարություններից մեկում ասվում էր. «Ես աներևակայելի նյարդայնացած եմ, որ մենք պայթելու ենք հաշվապահական սկանդալների ալիքի մեջ»։ Ուոթկինսը կապ հաստատեց ընկերոջ հետ, ով աշխատում էր Արթուր Անդերսենի մոտ, և նա հուշագիր կազմեց՝ աուդիտի գործընկերներին փոխանցելու իր բարձրացրած խնդիրների մասին։ Օգոստոսի 22-ին Ուոթկինսը առանձին հանդիպեց Լեյի հետ և նրան տվեց վեց էջանոց նամակ, որտեղ բացատրվում էր Էնրոնի հաշվապահական խնդիրները։ Լեյը հարցրեց նրան, թե արդյոք նա որևէ մեկին ասել է ընկերությունից դուրս, իսկ հետո խոստացել է ընկերության իրավաբանական ֆիրման՝ «Vinson & Elkins»-ը, կվերանայի խնդիրները, չնայած Ուոթկինսը պնդում էր, որ փաստաբանական գրասենյակի օգտագործումը շահերի բախում է առաջացնում։ Լեյը խորհրդակցեց այլ ղեկավարների հետ, և չնայած նրանք ցանկանում էին աշխատանքից հեռացնել Ուոթքինսին (քանի որ Տեխասի օրենքը չէր պաշտպանում ընկերության ինֆորմատորներին), նրանք որոշեցին այդ քայլին չդիմել՝ կանխելու դատական հայցը։ Հոկտեմբերի 15-ին «Vinson & Elkins»-ը հայտարարեց, որ Էնրոնը ոչ մի սխալ բան չի արել իր հաշվապահական հաշվառումների մեջ, քանի որ Անդերսենը հաստատել է յուրաքանչյուր հաշվետվություն։

Ներդրողների վստահություն նվազում

Էնրոնի վիճակի հետ ինչ-որ բան այն չէ։

—The New York Times, Սեպտեմբերի 9, 2001 թվական.

2001 թվականի օգոստոսի վերջին նրա ընկերության բաժնետոմսերի արժեքը դեռևս նվազում էր, Լեյը նշանակեց Գրեգ Ուելլիին, ով «Enron Wholesale Services»-ի նախագահ և գլխավոր տնօրենն էր, որպեսզ Սքիլինգի պաշտոնում, որպես ամբողջ ընկերության նախագահ և գլխավոր տնօրեն։ Նա նաև նշանակեց Մարկ Ֆրևերտին որպես փոխնախագահ, իսկ Ուելլիին և Ֆրևերտին նշանակեց նախագահի գրասենյակում տարբեր պաշտոններում։ Որոշ դիտորդներ ենթադրեցին, որ Էնրոնի ներդրողները զգալի հավաստիացման կարիք ունեն ոչ միայն այն պատճառով, որ ընկերության բիզնեսը դժվար էր հասկանալի (նույնիսկ «անվերծանելի»), այլ նաև այն պատճառով, որ դժվար էր ճիշտ նկարագրել ընկերությունը ֆինանսական հաշվետվություններում։ Վերլուծաբաններից մեկը նշել է, որ «վերլուծաբանների համար իսկապես դժվար է որոշել, թե որտեղ է Էնրոնը գումար վաստակում տվյալ եռամսյակում և որտեղ են նրանք գումար կորցնում»։ Լեյը ընդունում էր, որ Էնրոնի բիզնեսը շատ բարդ է, բայց պնդում էր, որ վերլուծաբանները «երբեք չեն ստանա իրենց ուզած ողջ տեղեկատվությունը»՝ բավարարելու իրենց հետաքրքրասիրությունը։ Նա նաև բացատրում էր, որ բիզնեսի բարդությունը հիմնականում պայմանավորված է հարկային ռազմավարությամբ և դիրքերի հեջավորումով։ Լեյի ջանքերը կարծես թե սահմանափակ հաջողություն ունեցան. մինչև սեպտեմբերի 9-ը հեջ-ֆոնդի հայտնի մենեջերներից մեկը նշել է, որ «Էնրոնի բաժնետոմսերը վաճառվում են օդի մեջ»։ Սքիլինգի հանկարծակի հեռանալը, զուգորդված Էնրոնի հաշվապահական հաշվառման անթափանցիկության հետ, դժվարացրեցին պատշաճ գնահատումը Ուոլ Սթրիթի կողմից։ Բացի այդ, ընկերությունը խոստովանել է, որ բազմիցս օգտագործել է «կապակցված կողմերի գործարքներ», որոնք ոմանք մտավախություն ունեին, կարող են շատ հեշտությամբ օգտագործվել վնասները փոխանցելու համար, որոնք այլ կերպ կարող էին հայտնվել Էնրոնի հաշվեկշռում։ Այս տեխնիկայի հատկապես մտահոգիչ կողմն այն էր, որ «կապված կողմի» մի քանի կազմակերպություններ վերահսկվում էին կամ գտնվում էին գլխավոր ֆինանսական տնօրեն Ֆասթոուի վերահսկողության տակ։

Սեպտեմբերի 11-ի հարձակումներից հետո լրատվամիջոցների ուշադրությունը շեղվեց ընկերությունից և նրա խնդիրներից։ Մեկ ամիս անց Էնրոնը հայտարարեց իր մտադրության մասին՝ սկսելու իր ցածր մարժան ակտիվների վաճառքի գործընթացը՝ հօգուտ գազի և էլեկտրաէներգիայի առևտրի իր հիմնական բիզնեսի։ Այս քաղաքականությունը ներառում էր «Portland General Electric»-ի վաճառքը Օրեգոնի մեկ այլ կոմունալ ընկերությանը՝ «Northwest Natural Gas»-ին մոտ 1,9 միլիարդ դոլար կանխիկ և բաժնետոմսով, և, հնարավոր է, վաճառել իր 65% բաժնեմասը Հնդկաստանում «Dabhol» նախագծում

Վերակազմավորման կորուստներ և SEC-ի հետաքննություն

2001 թվականի հոկտեմբերի 16-ին Enron-ը հայտարարեց, որ 1997-ից մինչև 2000 թվականների իր ֆինանսական հաշվետվությունների վերահաշվարկներն անհրաժեշտ էին հաշվապահական հաշվառման խախտումները շտկելու համար։ Այդ ժամանակաշրջանի վերահաշվարկները նվազեցրել են շահույթը $613 մլն-ով (կամ հաշվետու ժամանակաշրջանի ընթացքում ներկայացված շահույթի 23%-ով), 2000 թվականի վերջում ավելացել են պարտավորությունները $628 մլն-ով (հաղորդված պարտավորությունների 6%-ը և հաշվետու սեփական կապիտալի 5,5%-ը), իսկ սեփական կապիտալը կրճատվել է 1,2 միլիարդ դոլարով (ներկայացված սեփական կապիտալի 10%-ը)։ Բացի այդ, հունվարին Ջեֆ Սքիլինգը պնդել էր, որ միայն լայնաշերտ կապի միավորն արժե 35 միլիարդ դոլար, ինչը նույնպես անվստահելի էր։ «Standard & Poor's»-ի վերլուծաբանն ասել է. «Չեմ կարծում, թե որևէ մեկը գիտի, թե ինչ արժե լայնաշերտ կապը»։

Էնրոնի ղեկավար թիմը պնդում է, որ կորուստները հիմնականում կապված են ներդրումների կորուստների հետ, ինչպես նաև այնպիսի գանձումների, ինչպիսիք են մոտ 180 միլիոն դոլարի գումարը, որը ծախսվել է ընկերության խնդրահարույց լայնաշերտ առևտրային միավորի վերակազմավորման համար։ Հայտարարության մեջ Լեյն ասել է. «Մեր բիզնեսի մանրակրկիտ վերանայումից հետո մենք որոշել ենք վերացնելու այն խնդիրները, որոնք խաթարել են մեր հիմնական էներգետիկ բիզնեսի արդյունավետությունը և եկամուտների ներուժը»։ Որոշ վերլուծաբաններ վրդովված էին։ «Goldman Sachs»-ի վերլուծաբան Դեյվիդ Ֆլեյշերը, որը նախկինում անվանվում էր «ընկերության ամենաուժեղ աջակիցներից մեկը», պնդում էր, որ Էնրոնի ղեկավարությունը «...կորցրեց վստահությունը և պետք է հանդիմանի իրեն։ Նրանք պետք է ներդրողներին համոզեն, որ այդ եկամուտները իրական են, որ ընկերությունը իրական է, և որ աճը կիրականացվի»։

Հոկտեմբերի 22-ին Ֆասթոուն ԷՆՐՈՆի տնօրենների խորհրդին հայտնել է, որ ինքը 30 միլիոն դոլար է վաստակել փոխհատուցման պայմանավորվածություններից, երբ ղեկավարել է «LJM» սահմանափակ պատասխանատվությամբ գործընկերությունը։ «SEC»-ի հայտարարությունից հետո Էնրոնի բաժնետոմսերի գինը նվազել է մինչև 20,65 դոլար՝ մեկ օրում նվազելով 5,40 դոլարով։ «SEC»-ը հետաքննում է Էնրոնի կողմից կնքված մի քանի կասկածելի գործարքներ՝ դրանք բնութագրելով որպես «ամենաթափանցիկ գործարքներից մի քանիսը ինսայդերների հետ, որը նրանք երբևէ տեսել են»։ Փորձելով բացատրել միլիարդ դոլար արժողությամբ ծախսերը և հանգստացնել ներդրողներին՝ Էնրոնի բացահայտումների մեջ ասվում էին «անվճար բաժնետոմսերի փոխհատուցման պայմանագրեր», «ածանցյալ գործիքների մասին, որոնք վերացնում էին գոյություն ունեցող սահմանափակ ֆորվարդային պայմանագրերի պայմանական բնույթը» և ռազմավարությունների մասին, որոնք ծառայում էին «որոշ առևտրային ներդրումների հեջավորմանը և կանխարգելմանը»։ Նման գաղտնի ֆրազոլոգիան շատ վերլուծաբանների մոտ անտեղյակության զգացում է առաջացրել այն մասին, թե ինչպես է Էնրոնը ղեկավարում իր բիզնեսը։ «SEC»-ի հետաքննության վերաբերյալ նախագահ և գործադիր տնօրեն Լեյն ասաց. «Մենք լիովին կհամագործակցենք «SEC»-ի հետ և անհամբեր սպասում ենք այս գործարքների վերաբերյալ ցանկացած անհանգստություն վերացնելու հնարավորությանը»։

Երկու օր անց՝ հոկտեմբերի 25-ին, Ֆաստոուն հեռացվեց ֆինանսական տնօրենի պաշտոնից՝ չնայած Լեյի հավաստիացումներին դեռևս նախորդ օրը, որ նա և խորհուրդը վստահում էին իրեն։ Հայտարարելով Ֆաստոուի պաշտոնանկության մասին՝ Լեյն ասաց. «Ֆինանսական համայնքի հետ իմ շարունակական քննարկումների ժամանակ ինձ համար պարզ դարձավ, որ ներդրողների վստահության վերականգնումը կպահանջի Էնդիին փոխարինել ֆինանսական տնօրենի պաշտոնում»:։ Այս քայլը տեղի ունեցավ այն բանից հետո, երբ մի քանի բանկեր հրաժարվեցին վարկեր տրամադրել Էնրոնին այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ֆաստոուն մնում էր ֆինանսական տնօրենի պաշտոնում։ Սակայն, քանի որ Սքիլինգը-ը և Ֆաստոուն հեռացել են, որոշ վերլուծաբաններ մտավախություն ունեին, որ ընկերության պրակտիկայի բացահայտումը ավելի կդժվարանա։ Էնրոնի բաժնետոմսերն այժմ վաճառվում էին 16,41 դոլարով՝ մեկ շաբաթվա ընթացքում կորցնելով իրենց արժեքի կեսը։

Ֆաստոուին հաջորդեց արդյունաբերական շուկաների ղեկավար Ջեֆ Մակմահոնը որպես ֆինանսական տնօրեն։ Նրա առաջին խնդիրն էր կանխել ֆինանսական ճգնաժամը։ Մեկ օր առաջ Էնրոնը հայտնաբերեց, որ ի վիճակի չէ շրջանառության մեջ դնել իր առևտրային թղթերը՝ փաստացի կորցնելով մի քանի միլիարդ դոլարի ֆինանսավորման հասանելիությունը։ Ընկերությունը մեկ շաբաթվա ընթացքում իրականում դժվարություններ ուներ իր առևտրային թղթերը վաճառելու հարցում, բայց այժմ չէր կարողանում վաճառել նույնիսկ մեկօրյա թղթերը։ Հոկտեմբերի 27-ին ընկերությունը սկսեց հետ գնել իր ամբողջ առևտրային թղթերը, որոնց արժեքը կազմում է մոտ 3,3 միլիարդ դոլար՝ փորձելով հանգստացնել ներդրողների մտավախությունները Էնրոնի կողմից կանխիկ միջոցների մատակարարման վերաբերյալ։ Էնրոնը ֆինանսավորեց հետգնումը մի քանի բանկերում իր վարկային գծերը սպառելով։ Թեև ընկերության պարտքի վարկանիշը դեռևս համարվում էր ներդրումային մակարդակ, նրա պարտատոմսերը վաճառվում էին մի փոքր ավելի ցածր մակարդակներով, ինչը խնդրահարույց էր դարձնում ապագա վաճառքը։ Շուտով պարզվեց, որ Ֆասթոուն այնքան էր կենտրոնացել արտահաշվեկշռային մեքենաների ստեղծման վրա, որ անտեսել էր կորպորատիվ ֆինանսների ամենատարրական ասպեկտները։ Մաքմահոնը և «Ֆինանսական SWAT թիմը», որոնք հավաքվել էին կանխիկ ճգնաժամից ելք գտնելու համար, հայտնաբերեցին, որ Ֆաստոուի հսկողության ներքո Էնրոնը գործում էր միայն եռամսյակային կտրվածքով։ Ֆասթոուն երբեք չի մշակել կանխիկի կամ պարտքի մարման ժամկետները հետևելու ընթացակարգեր, որոնք սովորական էին Էնրոնի մակարդակի ընկերությունների համար։ Բոլոր մտադրությունների և նպատակների համար Էնրոնը լիկվիդային չէր։

Ամիսվա ավարտին, որոշ դիտորդներ լուրջ մտահոգություններ էին բարձրացնում Էնրոնի կողմից ընդունված հաշվապահական կանոնների հնարավոր մանիպուլյացիայի վերաբերյալ. Այնուամենայնիվ, Էնրոնի կողմից տրամադրված թերի տեղեկատվության հիման վրա վերլուծությունն անհնարին էր համարվում։ Ոլորտի վերլուծաբանները մտավախություն ունեին, որ Էնրոնը նոր «Long-Term Capital Management»-ն է, հեջ-ֆոնդը, որի սնանկացումը 1998 թվականին սպառնում էր միջազգային ֆինանսական շուկաների համակարգային խափանմանը։ Էնրոնի ահռելի ներկայությունը որոշներին անհանգստացրել է ընկերության հնարավոր սնանկացման պատճառով։ Էնրոնի ղեկավարները հարցերն ընդունում էին միայն գրավոր ձևով։

Վարկային վարկանիշի նվազում

2001 թվականի հոկտեմբերի վերջին Էնրոնի գոյատևման հիմնական կարճաժամկետ վտանգը թվում էր նրա վարկային վարկանիշը։ Այն ժամանակ հաղորդվում էր, որ «Moody's»-ը և «Fitch»-ը՝ երեք խոշորագույն վարկային վարկանիշային գործակալություններից երկուսը, ներկայացրել էին Էնրսնին վերանայման՝ հնարավոր վարկանիշի իջեցման համար։ Նման իջեցումը ստիպում է Էնրոնին թողարկել միլիոնավոր բաժնետոմսեր՝ իր կողմից երաշխավորված վարկերը ծածկելու համար, ինչը նվազեցնում է առկա բաժնետոմսերի արժեքը։ Բացի այդ, բոլոր տեսակի ընկերությունները սկսեցին վերանայել Էնրոնի հետ իրենց գործող պայմանագրերը, հատկապես երկարաժամկետ հեռանկարում, այն դեպքում, երբ Էնրոնի վարկանիշը իջավ ներդրումային մակարդակից ցածր, ինչը հնարավոր է խոչընդոտեր ապագա գործարքների հեռանկարները։

Վերլուծաբաններն ու դիտորդները շարունակեցին իրենց բողոքները՝ կապված ընկերության պատշաճ գնահատման դժվարության կամ անհնարինության հետ, որի ֆինանսական հաշվետվություններն այնքան գաղտնի էին։ Ոմանք վախենում էին, որ Էնրոնում, բացի Սքիլինգից և Ֆաստոունից, ոչ ոք չի կարող ամբողջությամբ բացատրել տարիների առեղծվածային գործարքները։ «Դուք անցնում եք իմ գլխի վրայով», - ասաց Լեյը 2001 թվականի օգոստոսի վերջին՝ ի պատասխան Էնրոնի բիզնեսի վերաբերյալ մանրամասն հարցերի, ինչը անհանգստացրեց վերլուծաբաններին։

Հոկտեմբերի 29-ին, արձագանքելով աճող մտահոգություններին, որ Էնրոնը կարող է ձեռքի տակ ունենալ անբավարար կանխիկ գումար, լուրեր տարածվեցին, որ Էնրոնըը բանկերից լրացուցիչ 1-2 միլիարդ դոլարի ֆինանսավորում է փնտրում։ Հաջորդ օրը «Moody's»-ը իջեցրեց Էնրոնի վարկային վարկանիշը «Baa1»-ից մինչև «Baa2»՝ երկու մակարդակով բարձր «անպիտան» կարգավիճակից։ «Standard & Poor's»-ը հաստատել է Էնրենի վարկանիշը «BBB+», որը համարժեք է «Moody's»-ի «Baa1»-ին։ «Moody's»-ը նաև զգուշացրել է, որ կնվազեցնի Էնրոնի առևտրային թղթերի վարկանիշը, ինչի հետևանքով, հավանաբար, կխանգարի ընկերությանը գտնելու հետագա ֆինանսավորումը, որը նարան պետք էր վճարունակությունը պահպանելու համար։

Նոյեմբերը սկսվեց բացահայտմամբ, որ «SEC»-ն այժմ հետամուտ է եղել պաշտոնական հետաքննությանը, որը պայմանավորված է «փողկապակցված կողմերի» հետ Էնրոնի գործարքներով։ Էնրոնի խորհուրդը նաև հայտարարեց, որ կհանձնարարի գործարքները հետաքննել հատուկ հանձնաժողովին, որը ղեկավարում է Տեխասի համալսարանի իրավաբանական դպրոցի դեկան Ուիլյամ Ք. Փաուերսը։ Հաջորդ օրը «Նյու Յորք Թայմս»-ի խմբագրությունում պահանջվում էր «ագրեսիվ» հետաքննություն անցկացնել այդ հարցի շուրջ։ Նոյեմբերի 2-ին Էնրոնը կարողացավ լրացուցիչ 1 միլիարդ դոլարի ֆինանսավորում ապահովել իր մրցակից «Dynegy»-ից, սակայն այդ լուրերը համընդհանուր հիացմունքի չարժանացավ, քանի որ պարտքը ապահովագրված էր ընկերության արժեքավոր Հյուսիսային բնական գազի և Տրանսարևմտյան գազատարի ակտիվներով։

«Dynegy»-ի կողմից գնման առաջարկ

Աղբյուրները պնդում էին, որ Էնրոնը պլանավորում էր առաջիկա օրերին ավելի մանրամասն բացատրել իր բիզնես պրակտիկան՝ որպես վստահության ամրապնդման ժեստ։ Էնրոնի բաժնետոմսերն այժմ վաճառվում էին շուրջ 7 դոլարով, և այս պահին ակնհայտ էր, որ Էնրոնը չէր կարող անկախ մնալ։ Սակայն ներդրողները անհանգստանում էին, որ ընկերությունը չի կարողանա գնորդ գտնել:

Այն բանից հետո, երբ Էնրոնը մերժումների լայն սպեկտր ստացավ, Էնրոնի ղեկավարությունը, ըստ երևույթին գտավ գնորդ, երբ «Dynegy»-ի խորհուրդը՝ Հյուստոնում տեղակայված մեկ այլ էներգաարդյունաբերող, նոյեմբերի 7-ի ուշ երեկոյան քվեարկեց Էնրոնը ձեռք բերելու համար շատ ցածր գնով՝ մոտ 8 միլիարդ դոլար։ «Chevron Texaco»-ն, որին այն ժամանակ պատկանում էր «Dynegy»-ի մոտ մեկ քառորդին, համաձայնեց Էնրոնին տրամադրել 2,5 միլիարդ դոլար կանխիկ գումար, մասնավորապես՝ սկզբում 1 միլիարդ դոլար, իսկ մնացածը՝ գործարքի ավարտից հետո։ «Dynegy»-իից կպհանջվի նաև ստանձնել մոտ 13 միլիարդ դոլարի պարտքը, գումարած ցանկացած այլ պարտք, որը մինչ այժմ թաքցվել է Էնրոնի ղեկավարության գաղտնի բիզնես պրակտիկայի պատճառով, հնարավոր է մինչև 10 միլիարդ դոլարի «թաքնված» պարտք։ «Dynegy»-ն և Էնրոնը հաստատել են իրենց գործարքը 2001 թվականի նոյեմբերի 8-ին:

Քանի որ Էնրոնը գտնվում էր գրեթե փլուզման եզրին, գործարքը հիմնականում իրականացվում էր «Dynegy»-ի պայմաններով։ «Dynegy»-ն կմնա գոյատևած ընկերությունը, և «Dynegy»-ի գործադիր տնօրեն Չարլզ Ուոթսոնը և նրա ղեկավար թիմը կգլխավորեն միավորված ընկերությունը։ Էնրոնի բաժնետերերը կստանան ընդլայնված «Dynegy»-ի բաժնետոմսերի 40 տոկոսը, իսկ Էնրոնը կստանա երեք տեղ միավորված ընկերության խորհրդում։ Լեյը կառավարման որևէ դեր չի ունենա, թեև ենթադրվում էր, որ նա կմտնի Էնրոնի խորհրդի անդամների ցանկում։ Էնրոնի ավագ ղեկավարներից միայն Ուելլին կմիանա միավորված ընկերության «C-suite»-ին՝ որպես գործադիր փոխնախագահ։ «Dynegy»-ն համաձայնել է 1,5 միլիարդ դոլար ներդնել Էնրոնում, որպեսզի այն կենդանի մնա մինչև գործարքի կնքումը։

Որպես չափանիշ այն բանի, թե որքան սարսափելի էր դարձել Էնրոնի ֆինանսական վիճակը, ընկերությունը սկզբում հրաժարվեց վճարել նոյեմբեր ամսվա իր հաշիվները, մինչև վարկային գործակալությունները օրհնեցին միաձուլումը և թույլ տվեցին Էնրոնին պահել իր վարկը ներդրումային մակարդակում։ Այդ պահին «Dynegy»-ի գործարքը գործնականում միակ բանն էր, որ պահպանում էր ընկերությունը, և Էնրոնի պաշտոնյաները ցանկանում էին որքան հնարավոր է շատ գումար պահել ընկերության գանձարանում սնանկացման դեպքում։ Եթե վարկային գործակալությունները խոչընդոտեին գործարքին և Էնրոնին հասցնեին «անպիտան» կարգավիճակի, նրա առևտուր անելու հնարավորությունը խիստ կսահմանափակվեր, եթե մրցակիցների հետ վարկային գծերի կրճատում կամ վերացում տեղի ունենար։ Ի վերջո, այն բանից հետո, երբ Էնրոնը և «Dynegy»-ն փոփոխեցին գործարքի պայմանները, որպեսզի «Dynegy»-ի համար դժվարացնեն «էական անբարենպաստ փոփոխության» դրույթի գործարկումը և դուրս գալը, «Moody's»-ը և «S&P»-ը համաձայնեցին Էնրոնին բարձրացնել մեկ աստիճանով «անպիտան» կարգավիճակից՝ թույլ տալով Էնրոնին մի օր վճարել իր հաշիվները։

Մեկնաբանները նկատեցին «Dynegy»-ի և Էնրոնի միջև տարբեր կորպորատիվ մշակույթները և Ուոթսոնի «ուղիղ խոսող» անհատականությունը։ Ոմանք մտածում էին, թե արդյոք Էնրոնի խնդիրները պարզապես անմեղ հաշվապահական սխալների հետևանք չեն եղել։ Նոյեմբերին Էնրոնը պնդում էր, որ հոկտեմբերին բացահայտված միլիարդից ավել «մեկանգամյա վճարները» իրականում պետք է կազմեին 200 միլիոն դոլար, իսկ մնացած գումարը պարզապես քնած հաշվապահական սխալների ուղղումներ էր։ Շատերը վախենում էին, որ այլ «սխալներ» և վերահաստատումներ դեռ կարող են բացահայտվել։

Նոյեմբերի 9-ին հայտարարվեց Էնրոնի շահույթի ևս մեկ խոշոր ուղղում, որը նվազեցրեց 1997-2000 թվականների հայտարարված եկամուտը 591 միլիոն դոլարով։ Ասվում էր, որ մեղադրանքները հիմնականում գալիս էր հատուկ նշանակության երկու գործընկերություններից (JEDI և Chewco)։ Ուղղումները հանգեցրին 1997 ֆինանսական տարվա շահույթի վերացմանը, մյուս տարիների համար զգալի կրճատումներով։ Չնայած այս բացահայտմանը, «Dynegy»-ն հայտարարեց, որ դեռ մտադիր է գնել Էնրոնը։ Նշվում էր, որ երկու ընկերություններն էլ ցանկանում էին ստանալ առաջարկվող վաճառքի պաշտոնական գնահատականը «Moody's»-ից և «S&P»-ից, հավանաբար հասկանալու համար, թե ինչ ազդեցություն կունենա գնման գործարքի ավարտը «Dynegy»-ի և Էնրոնի վարկային վարկանիշի վրա։ Բացի այդ, մտահոգություններ են հնչել հակամենաշնորհային կարգավորող սահմանափակումների վերաբերյալ, որոնք հանգեցրել են ակտիվների հնարավոր վաճառքին, ինչպես նաև որոշ դիտորդների համար Էնրոնի և «Dynegy»-ի արմատապես կորպորատիվ մշակույթները կտրականապես տարբերվում էին։

Երկու ընկերություններն էլ ագրեսիվ կերպով խթանում էին գործարքը, և որոշ դիտորդներ հուսով էին, որ Ուոթսոնին գովաբանեն էներգետիկ շուկայում ամենամեծ ընկերությունը ստեղծելու փորձի համար։ Այն ժամանակ Ուոթսոնն ասաց. «Մենք զգում ենք, որ Էնրոնը շատ ամուր ընկերություն է, որն ունի մեծ կարողություններ՝ դիմակայելու այն ամենին, ինչ տեղի կունենա առաջիկա մի քանի ամիսների ընթացքում»։ Վերլուծաբաններից մեկն անվանել է գործարքը «գերազանց ... ֆինանսական առումով շատ լավ գործարք, անշուշտ պետք է լավ գործարք պետք է լինի ռազմավարական առումով և անհապաղ ապահովում է Էնրոնի հաշվեկշիռը»։

Վարկային հարցերը, սակայն, դառնում էին ավելի կարևոր։ Մոտավորապես այն ժամանակ, երբ հանրությանը հայտնի դարձավ գնման մասին, «Moody's»-ը և «S&P»-ը հրապարակավ հայտարարեցին, որ իրենք Էնրոնին իջեցրել են «անպիտան» կարգավիճակը քիչ բարձր կարգավիճակի։ Կոնֆերանսի ժամանակ «S&P»-ը հաստատեց, որ եթե Էնրոնը չգնվի, «S&P»-ն իր վարկանիշը կնվազեցնի մինչև ցածր «BB» կամ բարձր «B», որը համարվում է որպես «անպիտան» կարգավիճակ։ Բացի այդ, շատ թրեյդերներ սահմանափակել էին իրենց ներգրավվածությունը Էնրոնի գործաքներում կամ ընդհանրապես դադարեցրել էին բիզնեսով զբաղվել՝ վախենալով ավելի շատ վատ լուրերից։ Ուոթսոնը կրկին փորձեց հավաստիացնել՝ ներդրողներին ներկայացման ժամանակ հաստատելով, որ «Էնրոնի բիզնեսում ոչ մի վատ բան չկա»։ Նա նաև խոստովանեց, որ օգտակար քայլերը (ավելի շատ բաժնետոմսերի օպցիոնների տեսքով) պետք է ձեռնարկվեն՝ շտկելու Էնրոնի շատ աշխատակիցների թշնամանքը ղեկավարության նկատմամբ այն բանից հետո, երբ պարզվեց, որ Լեյը և այլ պաշտոնյաներ վաճառել են հարյուր միլիոնավոր դոլարների բաժնետոմսեր ճգնաժամին նախորդող ամիսների ընթացքում։ Իրավիճակին չօգնեց այն բացահայտումը, որ Լեյը ում հանբավը կոտրվել էր, ստանալու է 60 միլիոն դոլար վճարում որպես վերահսկողության փոփոխության վճար «Dynegy»-ի ձեռքբերումից հետո, մինչդեռ Էնրոնի շատ աշխատակիցներ տեսել էին, որ իրենց կենսաթոշակային հաշիվները, որոնք հիմնականում հիմնված էին Էնրոնի բաժնետոմսերի վրա, քայքայվել են, քանի որ գինը մեկ տարվա ընթացքում նվազել է 90%-ով։ Էնրոնին պատկանող ընկերության մի պաշտոնյա ասել է. «Մենք ունեինք մի քանի ամուսնական զույգեր, որոնք երկուսն էլ աշխատում էին, որոնք կորցրել են 800,000 կամ 900,000 դոլար։ Դա գրեթե ոչնչացրեց յուրաքանչյուր աշխատողի խնայողությունների պլանը»։

Ուոթսոնը ներդրողներին վստահեցրել է, որ Էնրոնի բիզնեսի իրական էությունը պարզ է դարձել իր համար. «Մենք մխիթարում ենք մեզ, որ էլ ոչինչ չկա գցելու։ Եթե շոու չլինի, սա ֆենոմենալ լավ գործարք է»։ Ուոթսոնն այնուհետև պնդում էր, որ Էնրոնի էներգիայի առևտրային մասը միայն արժեր այն գինը, որը «Dynegy»-ն վճարում էր ամբողջ ընկերության համար։

Նոյեմբերի կեսերին Էնրոնը հայտարարեց, որ ծրագրում է վաճառել մոտ 8 միլիարդ դոլար արժողությամբ անարդյունավետ ակտիվներ, ինչպես նաև ընդհանուր պլան նվազեցնելու իր մասշտաբները՝ հանուն ֆինանսական կայունության։ Նոյեմբերի 19-ին Էնրոնը հանրությանը բացահայտեց իր գործերի կրիտիկական վիճակի մասին լրացուցիչ ապացույցներ, որոնցից առաջնայինը այն էր, որ ընկերությունը մինչև 2002 թվականի վերջ ուներ 9 միլիարդ դոլարի պարտքի մարման պարտավորություններ։ Նման պարտքերը «գերազանցում էին» նրան հասանելի կանխիկ միջոցներին։ Նաև կազմակերպության վճարունակությունը պահպանելու միջոցառումների հաջողությունը երաշխավորված չէր, մասնավորապես՝ ակտիվների վաճառքի և պարտքի վերաֆինանսավորման հետ կապված։ Հայտարարության մեջ Էնրոնը հայտնել է, որ «այս հարցերից որևէ մեկի հետ կապված անբարենպաստ արդյունքը, հավանաբար, էական բացասական ազդեցություն կունենա Էնրոնի՝ շարունակական գործունեություն ծավալելու ունակության վրա»։

Երկու օր անց՝ նոյեմբերի 21-ին, Ուոլ Սթրիթը լուրջ կասկածներ հայտնեց, որ «Dynegy»-ն ընդհանրապես կշարունակի իր գործարքը կամ կձգտի արմատապես բանակցել։ Ավելին, Էնրոնը տասերորդ քարորդի (10-Q) հաշվետվության մեջ հայտնեց, որ գրեթե ամբողջ գումարը, որը վերջերս էր վերցրել պարտքով, ներառյալ իր առևտրային թղթերը գնելու համար, կամ մոտ 5 միլիարդ դոլար, սպառվել էր ընդամենը 50 օրվա ընթացքում։ Վերլուծաբանները անհանգստացած էին բացահայտումից, հատկապես, որ «Dynegy»-ն նույնպես տեղյակ չէր Էնրոնի կողմից կանխիկ դրամի օգտագործման ծավալի մասին։ Գնման գործընթացը ավարտելու համար «Dynegy»-ին պետք է օրինական կերպով ցույց տա գործարքի հանգամանքների «էական փոփոխություն»։ Դեռևս նոյեմբերի 22-ին, «Dynegy»-ին մոտ կանգնած աղբյուրները թերահավատ էին, որ վերջին բացահայտումները բավարար հիմքեր են ներկայացնում։ Իրոք, մինչ Լեյը ենթադրում էր, որ իր ենթականերից մեկը կիսվել է «10-Q»-ով «Dynegy»-ի պաշտոնյաների հետ, «Dynegy»-ում ոչ ոք չի տեսել այն, մինչ այն չհրապարակվեր։ Այնուհետև պարզվեց, որ Էնրոնի թրեյդերները վերցրել են «Dynegy»-ի կողմից տրված կանխիկ գումարի մեծ մասը և օգտագործել այն՝ երաշխավորելու իրենց առևտրային գործընկերներին վճարումը, երբ եկել է վճարման ժամանակը։

«SEC»-ը հայտարարեց, որ Անդերսենի դեմ քաղաքացիական խարդախության վերաբերյալ բողոք է ներկայացրել։ Մի քանի օր անց աղբյուրները պնդում էին, որ Էնրոնը և «Dynegy»-ն վերաբանակցում էին իրենց պայմանավորվածության պայմանները վրեաբերյալ։ «Dynegy»-ն այժմ պահանջել է Էնրոնին համաձայնել 4 միլիարդ դոլարով ընկերությունը գնելու առաջարկին, նախկին 8 միլիարդ դոլարի փոխարեն։ Դիտորդները նշում էին, որ դժվարություններ են առաջացել պարզելու, թե Էնրոնի գործարքներից որոնք են շահութաբեր՝ եթե այդպիսիք կան։ Զեկույցները նկարագրում էին բիզնեսի զանգվածային տեղափոխում Էնրոնի մրցակիցներին՝ հանուն ռիսկի ազդեցության նվազեցման։

Սնանկություն

Էնրոնի բաժնետոմսերի գինը (նախկին Նյու Յորքի ֆոնդային բորսա նշան՝ ENE) 2000 թվականի օգոստոսի 23-ից (90 դոլար) մինչև 2002 թվականի հունվարի 11-ը (0,12 դոլար): Բաժնետոմսերի գնի նվազման արդյունքում բաժնետերերը կրել են մոտ 11 մլրդ դոլարի թղթային վնաս։

2001 թվականի նոյեմբերի 28-ին Էնրոնի երկու համար հնարավոր ամենավատ արդյունքներն իրականացան։ Վարկային գործակալությունները միահամուռ կերպով նվազեցրին Էնրոնի վարկանիշային մինչև անպիտան կարգավիճակ, իսկ «Dynegy»-ի խորհուրդը Վաթսոնի խորհրդով խզեց միաձուլման պայմանագիրը։ Ավելի ուշ Ուոթսոնն ասաց. «Վերջում դուք չկարողացաք այն (Էնրոնը) տալ ինձ»։ Թեև նրանք կարծես թե հարթել էին մի շարք չլուծված հարցեր նախորդ շաբաթա վերջին Նյու Յորքում կայացած հանդիպման ժամանակ, ի վերջո, «Dynegy»-ի մտահոգությունները Էնրոնի իրացվելիության և նվազող բիզնեսի վերաբերյալ անհաղթահարելի էին։ Ընկերությունը շատ քիչ կանխիկ ուներ, որով կարող էր աշխատել, չհաշվաժ ահռելի պարտքերը մարելը։ Կազմակերպության բաժնետոմսերի գինը օրվա վերջում նվազել էր մինչև 0,61 դոլար։ Խմբագրական դիտորդներից մեկը գրել է, որ «Էնրոնն այժմ կատարյալ ֆինանսական փոթորկի օրինակ է»։

Համակարգային հետևանքները զգացվեցին, քանի որ Էնրոնի պարտատերերը և էներգիայի առևտրային այլ ընկերությունները մի քանի տոկոսային կետի կորուստ կրեցին։ Որոշ վերլուծաբաններ կարծում էին, որ Էնրոնի ձախողումը ցույց է տալիս սեպտեմբերի 11-ից հետո ստեղծված տնտեսության ռիսկերը և ստիպում էին թրեյդերներին արագացնել շահույթնների հայթայթումը այնտեղ, որտեղ կարող են։ Այդ ժամանակ բարձրացավ հարց, թե ինչպես կարելի է որոշել շուկաների և այլ թրեյդերների ընդհանուր ազդեցությունը Էնրոնի սնանկացման վրա։ Նախնական հաշվարկները գնահատում էին 18,7 միլիարդ դոլար։ Մեկ խորհրդատու ասւմ էր. «Մենք իրականում չգիտենք, թե ով այնտեղ կապ ունի Էնրոնի վարկի հետ։ Ես իմ հաճախորդներին ասում եմ, որ պատրաստվեն վատագույնին»։

24 ժամվա ընթացքում լուրերը շատացան այն բանի մասին, որ Էնրոնը այլ ելք չունի, քան սնանկության հայց ներկայացնելը։ Ենթադրվում էր, որ Էնրոնն ուներ մոտ 23 միլիարդ դոլարի պարտավորություններ ինչպես պարտքի, այնպես էլ երաշխավորված վարկերի տեսքով։ Հատկապես «Citigroup»-ը և «JPMorgan Chase»-ը զգալի կորուստներ ունեցան Էնրոնի սնանկացման պատճառով։ Բացի այդ, Էնրոնի հիմնական ակտիվներից շատերը գրավադրվել էին վարկատուներին՝ վարկեր ապահովելու համար, ինչը կասկած է հարուցում այն մասին, թե ինչ կարող են ստանալ չապահովված պարտատերերը և, ի վերջո, բաժնետերերը սնանկության գործընթացի ժամանակ։ Ինչպես պարզվեց, նոր կորպորատիվ գանձապահ Ռեյ Բոուենը գիտեր դեռ այն օրը, երբ «Dynegy»-ն դուրս եկավ գործարքից, որ Էնրոնը գնում է դեպի սնանկացման։ Նա հաջորդ երկու օրերի մեծ մասը անցկացրեց՝ փորձելով գտնել մի բանկ, որը կվերցներ Էնրոնի մնացած կանխիկ գումարը՝ «Citibank»-ից դուրս բերելուց հետո։ Նա, ի վերջո, ստիպված եղավ բավարարվել Հյուսթոնի փոքր բանկերից մեկով։

2001 թվականի նոյեմբերի 30-ի օրվա ավարտին ակնհայտ էր, որ Էնրոնը գտնվում էր իր փակման եղրին։ Այդ օրը «Enron Europe»-ը՝ Եվրոպայում Էնրոնի գործարքների համար պատասխատու ընկերությունը, հայտարարեց սնանկության մասին։ Էնրոնի մնացած բաժինները հետևեցին այդ օրինակին հաջորդ գիշեր՝ դեկտեմբերի 1-ին, երբ խորհուրդը միաձայն քվեարկեց Գլուխ 11-ով պաշտպանության համար։ Այն դարձավ ԱՄՆ պատմության ամենամեծ սնանկացումը՝ գերազանցելով «Penn Central»-ի 1970-ի սնանկացումը (Հաջորդ տարի «WorldCom»-ի սնանկացումը գերազանցեց Էնրոնի սնանկությունը, ուստի կոչումը կարճատև էր) և հանգեցրեց 4000 աշխատատեղերի կորստի։ Այն օրը, երբ Էնրոնը հայտարարեց սնանկության մասին, հազարավոր աշխատակիցների ասացին հավաքել իրենց իրերը և 30 րոպե ժամանակ տվեցին շենքը ազատելու համար։ Աշխատակիցների խնայողությունների պլանների գրեթե 62%-ը (15000-ից) հիմնված էր Էնրոնի բաժնետոմսերի վրա, որոնք գնվել էին 83 դոլարով 2001 թվականի սկզբին և այժմ գործնականում անարժեք էին։

Էնրոնի համար իր հաշվապահական աշխատանքում Անդերսենը անփույթ և թույլ էր։ Բայց Էնրոնը միշտ այդպես է ցանկացել։ Իրականում, նույնիսկ երբ նրանք զայրացած ցույց են տալիս մատները, երկուսն էլ արժանի են միմյանց։

—Բեթանի Մաքլինը և Փիթեր Էլկինդը «Սենյակի ամենախելացի տղաները» ֆիլմում^:393

2002 թվականի հունվարի 17-ին Էնրոնը ազատեց Արթուր Անդերսենին իր աուդիտորի պաշտոնից՝ վկայակոչելով իր հաշվապահական խորհուրդը և փաստաթղթերի ոչնչացումը։ Անդերսենը հակադարձեց, որ այն արդեն դադարեցրել է իր հարաբերությունները ընկերության հետ, երբ Էնրոնը սնանկացավ։

Դատավարություն

Էնրոն

Ֆասթոուն և նրա կինը՝ Լեան, երկուսն էլ մեղավոր են ճանաչվել իրենց դեմ առաջադրված մեղադրանքներում։ Ֆաստոուին ի սկզբանե մեղադրանք էր առաջադրվել խարդախության, փողերի լվացման, ինսայդերների առևտրի և դավադրության 98 հոդվածներով՝ ի թիվս այլ հանցագործությունների։ Ֆասթոուն իրեն մեղավոր է ճանաչել դավադրության համար երկու մեղադրանքներով և դատապարտվել է տասը տարվա՝ առանց պայմանական վաղաժամկետ ազատման հնարավորությամբ, Լեյի, Սքիլինգի և Քոսեյի դեմ ցուցմունք տալու պայմանավորվածության համար։ Լեային մեղադրանք է առաջադրվել վեց հանցանքի համար, սակայն հետագայում դատախազություն մերժել է դրանք՝ հօգուտ մեկ հարկային օրինազանցության։ Լեան մեկ տարվա ազատազրկման է դատապարտվել ամուսնուն եկամուտները կառավարությունից թաքցնելու գործում օգնելու համար։

Լեյին և Սքիլինգը դատարանի առաջ կանգնեցին Էնրոնի սկանդալում իրենց մասնակցության համար 2006 թվականի հունվարին։ 53-ից բաղկացած 65 էջանոց մեղադրական եզրակացությունն ընդգրկում է ֆինանսական հանցագործությունների լայն շրջանակ, ներառյալ բանկային խարդախությունը, բանկերին և աուդիտորներին կեղծ հայտարարություններ անելը, արժեթղթերի խարդախությունը, դրամական խարդախությունը, փողերի լվացումը, դավադրությունը և ներքին առևտուրը։ Միացյալ Նահանգների դաշնային դատավոր Սիմ Լեյքը նախկինում մերժել էր ամբաստանյալների միջնորդությունները՝ առանձին դատավարություններ անցկացնելու և գործը Հյուսթոնից դուրս տեղափոխելու վերաբերյալ, որտեղ մեղադրյալները պնդում էին, որ Էնրոնի անկման վերաբերյալ բացասական վերաբերմունքը անհնարին կդարձնի արդար դատավարություն։ 2006 թվականի մայիսի 25-ին Լեյի և Սքիլինգի դատավարության ժյուրին կայացրեց իր վճիռները։ Սքիլինգը մեղավոր է ճանաչվել արժեթղթերի խարդախության և դրամական խարդախության 28 կետերից 19-ի համար, իսկ մնացած 9-ի համար՝ ներառյալ ինսայդերական առևտրի մեղադրանքները արդարացվել է։ Նա դատապարտվել է 24 տարի 4 ամիս ազատազրկման։ 2013 թվականին Միացյալ Նահանգների արդարադատության նախարարությունը համաձայնության է եկել Սքիլինգի հետ, որի արդյունքում նրա պատժից տասը տարի կրճատվել է։

Լեյն իրեն մեղավոր չի ճանաչել տասնմեկ քրեական մեղադրանքներում և պնդել է, որ իրեն մոլորեցրել են շրջապատողները։ Ընկերության կործանման հիմնական պատճառը նա վերագրել է Ֆաստոուին։ Լեյը մեղավոր էր ճանաչվել արժեթղթերի և թղթային խարդախության բոլոր վեց կետերի համար, որոնց համար նա դատապարտվել էր, և նա պետք է 45 տարի անցկացներ բանտում։ Այնուամենայնիվ, 2006 թվականի հուլիսի 5-ին նախքան դատավճիռը ուժի մեջ մտնելը, Լեյը մահացավ։ Նրա մահվան պահին «SEC»-ը Լեյից պահանջում էր ավելի քան 90 միլիոն դոլար, բացի քաղաքացիական տուգանքներից։ Լեյի կնոջ՝ Լինդայի գործը բարդ է։ Նա 2001 թվականի նոյեմբերի 28 վաճառեց Էնրոնի մոտավորապես 500,000 բաժնետոմս ընկերության փլուզման մասին տեղակտվությունից տասից երեսուն րոպե առաջ։ Լինդային երբեք մեղադրանք չի առաջադրվել Էնրոնի հետ կապված իրադարձություններից որևէ մեկի համար։

Չնայած Մայքլ Կոպերն աշխատել է Էնրոնում ավելի քան յոթ տարի, Լեյը չգիտեր Կոպերի մասին նույնիսկ ընկերության սնանկացումից հետո։ Կոպերը կարողացել է անանուն պահել իր անունը ողջ գործընթացի ժամանակ։ Կոպերը Էնրոնիի առաջին գործադիրն էր, ով իրեն մեղավոր ճանաչեց՝ մեղադրվել է վեց հանցավոր մեղադրանքով՝ Էնրոնում պաշտոնավարման ընթացքում ֆինանսական վիճակը քողարկելու համար։ Սկզբում իր մեղքը չընդունելուց հետո նա ավելի ուշ ընդունել է մեղավորությունը և դատապարտվել յոթ տարվա ազատազրկման։

Ընդհանուր առմամբ, տասնվեց մարդ մեղավոր է ճանաչվել ընկերությունում կատարված հանցագործությունների համար, ևս հինգը, այդ թվում՝ «Merrill Lynch»-ի չորս նախկին աշխատակիցներ (որոնցից երեքը հետագայում վերաքննիչ դատավճիռները բեկանվել են), մեղավոր են ճանաչվել։ Էնրոնի ութ նախկին ղեկավարներ, որոնց գլխավոր վկան Ֆասթոուն էր, ցուցմունք տվեցին Լեյ և Սքիլինգի՝ նրա նախկին ղեկավարների դեմ։ Մյուսը Քենեթ Ռայսն էր՝ Էնրոնի գերարագ ինտերնետի ստորաբաժանման նախկին ղեկավարը, ով համագործակցում էր և ում ցուցմունքներն օգնեցին դատապարտել Սքիլինգին և Լեյին։ 2007 թվականի հունիսին նա դատապարտվել է 27 ամսվա ազատազրկման։

Էնրոնի նախկին հաշվապահ Մայքլ Վ. Քրաուցը այն մեղադրյալների թվում էր, ովքեր հետագայում արդարացվել են, սկանդալի հետ կապված մեղադրանքներից։ Քրաութցն ում ներկայացնում էր Բարրի ՓոլաքըԿաղապար:Better source needed արդարացվել է դաշնային քրեական խարդախության մեղադրանքներից մեկամսյա երդվյալ ատենակալների դատավարությունից հետո:

Արթուր Անդերսեն

Արթուր Անդերսենին մեղադրանք է առաջադրվել և մեղավոր է ճանաչվել արդարադատությանը խոչընդոտելու մեջ հազարավոր փաստաթղթերը ջնջելու և էլեկտրոնային նամակներն ու ընկերության ֆայլերը ջնջելու համար, որոնք կապում էին ընկերությունը Էնրոնի իր աուդիտորի հետ։ Թեև Արթուր Անդերսենի աշխատակիցների միայն մի փոքր մասն էր ներգրավված սկանդալում, ընկերությունը փաստացի դադարեցրեց իր գործունեությունը՝ «SEC»-ին թույլ չի տրվում աուդիտ ընդունել դատապարտված հանցագործներից։ Ընկերությունը 2002 թվականի օգոստոսի 31-ին հանձնեց իր «CPA» լիցենզիան, և 85,000 աշխատակից կորցրեց աշխատանքը։ Ավելի ուշ դատավճիռը չեղարկվեց ԱՄՆ Գերագույն դատարանի կողմից, քանի որ երդվյալ ատենակալները պատշաճ կերպով հրահանգված չէին Անդերսենի դեմ մեղադրանքի վերաբերյալ։ Գերագույն դատարանի որոշումը տեսականորեն թողեց Անդերսենին վերսկսելու գործունեությունը։ Այնուամենայնիվ, Անդերսենի անվանը հասցված վնասն այնքան մեծ է եղել, որ այն նույնիսկ սահմանափակ մասշտաբով չի վերադարձել բիզնես։

«NatWest Three»

Ջայլս Դարբին, Դեյվիդ Բերմինգհեմը և Գարի Մալգրյուն աշխատել են «Greenwich NatWest»-ում։ Երեք բրիտանացի տղամարդիկ Ֆասթոուի հետ աշխատել էին հատուկ նշանակության կազմակերպության վրա, որը նա ստեղծել էր «Swap Sub» անվանումով։ Երբ Ֆաստոուն հետաքննվում էր «SEC»-ի կողմից, երեք տղամարդիկ 2001 թվականի նոյեմբերին հանդիպեցին Բրիտանական Ֆինանսական ծառայությունների մարմնի (FSA) հետ՝ քննարկելու Ֆաստոուի հետ իրենց փոխգործակցությունը։ 2002 թվականի հունիսին ԱՄՆ-ն նրանց ձերբակալելու օրդեր արձակեց խարդախության յոթ հոդվածներով, և նրանք արտահանձնվեցին։ Հուլիսի 12-ին Էնրոնի պոտենցիալ վկա Նիլ Քուլբեքին, ում պետք էր արտահանձնել ԱՄՆ, մահացած են գտել Լոնդոնի հյուսիս-արևելքում գտնվող այգում։ Քուլբեքի մահը, ի վերջո, համարվել է ինքնասպանություն։ 2007 թվականի նոյեմբերին մեղադրանքի ընդունման գործարքի մեջ եռյակն իրեն մեղավոր է ճանաչել մեղադրանքի մեջ նշված խարդախության մեկ կետով, մինչդեռ մյուս վեց կետերը մերժվել են։ Դարբին, Բերմինգհեմը և Մալգրուն դատապարտվել են 37 ամսվա ազատազրկման։ 2010 թվականի օգոստոսին Բերմինգհեմը և Մալգրուն հրաժարվեցին իրենց խոստովանությունից։

Հետևանք

Աշխատակիցներ և բաժնետերեր

Էնրոնի կենտրոնակայանը Հյուսթոնի կենտրոնում վարձակալվել էր բանկերի կոնսորցիումից, որը 1990-ականներին գնել էր գույքը 285 միլիոն դոլարով: Այն վաճառվել է 55,5 միլիոն դոլարով, 2004 թվականին Էնրոնի հեռանալուց անմիջապես առաջ։

Մինչ որոշ աշխատակիցներ, ինչպես Ջոն Դ. Առնոլդը, խոշոր բոնուսներ էին ստանում ընկերության վերջին օրերին, Էնրոնի բաժնետերերը կորցրեցին 74 միլիարդ դոլար ընկերության սնանկացմանը նախորդող չորս տարիների ընթացքում (40-ից 45 միլիարդ դոլարը վերագրվում էր խարդախությանը)։ Քանի որ էնրոնը ուներ մոտ 67 միլիարդ դոլար, որ պարտք էր պարտատերերին և բաժնետերերին, նրանք ստացել էին սահմանափակ, եթե այդպիսիք եղել են, օգնություն։ Իր պարտատերերին վճարելու համար Էնրոնին օրինական կարգադրվել է վաճառել ակտիվներ, ներառյալ արվեստի գործերը, լուսանկարները, տարբերանշանները և իր խողովակաշարերը։

Էնրոնի մոտ 20,000 աշխատակիցների անունից խմբակային հայցը, ովքեր պնդում էին իրենց 401(k) ծրագրերի սխալ կառավարումը, հանգեցրեց 2005 թվականի հուլիսի 356 միլիոն դոլարի վճարմանը Էնրոնի և 401(k) մենեջեր «Northern Trust»-ի կողմից։ Մեկ տարի անց դաշնային դատավոր Մելինդա Հարմոնի համաձայնագրով հաշվարկը կրճատվեց մինչև 37,5 միլիոն դոլար, որով «Northern Trust» չընդունեց կամ հերքեց իր մեղքը։

2004 թվականի մայիսին Էնրոնի ավելի քան 20,000 նախկին աշխատակիցներ շահեցին 85 միլիոն դոլարի հայց՝ 2 միլիարդ դոլարի կորցրաց թոշակի համար։ Կարգավորումների շնորհիվ աշխատակիցներից յուրաքանչյուրը ստացել է մոտ 3100 դոլար։ Հաջորդ տարի ներդրողները մի քանի բանկերից ստացել են 4,2 միլիարդ դոլարի հերթական փողհատուցումը։ 2008 թվականի սեպտեմբերին բաժնետերերի անունից ձեռք է բերվել 40 միլիարդ դոլարի հայցից 7,2 միլիարդ դոլար վճարելու համաձայնագիր։ Համաձայնագիրը բաշխվել է գլխավոր հայցվորի՝ Կալիֆորնիայի համալսարանի (UC) և 1,5 միլիոն անհատների և խմբերի միջև։ Կալիֆորնիայի համալսարանի իրավաբանական ընկերությունը «Coughlin Stoia Geller Rudman and Robbins»-ը ստացել է 688 միլիոն դոլար վճար, որն ամենաբարձրն է ԱՄՆ արժեթղթերի խարդախության գործով։ Բաշխման ժամանակ համալսարանը հայտարարեց մամուլի հաղորդագրության մեջ «Մենք չափազանց ուրախ ենք այս միջոցները դասի անդամներին։ Դրան հասնելու երկար, դժվարին ջանքեր է պահանջել, սակայն Էնրոնի ներդրողների համար արդյունքներն աննախադեպ են»

Սարբանես-Օքսլի ակտ

«Տիտանիկ»-ում նավապետը նավի հետ իջավ. Եվ Էնրոնն ինձ թվում է, թե նավապետը սկզբում իրեն և իր ընկերներին պարգևավճար է տվել, այնուհետև իրեն և բարձրաստիճան մարդկանց իջեցրել է փրկանավը, իսկ հետո բղավելով ասաց. «Ի դեպ, ամեն ինչ լավ է լինելու»։

—ԱՄՆ սենատոր Բայրոն Դորգան

2001 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2002 թվականի ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում Սենատի բանկային, բնակարանային և քաղաքային հարցերի հանձնաժողովը և Ներկայացուցիչների պալատի ֆինանսական ծառայությունների հանձնաժողովը բազմաթիվ լսումներ են անցկացրել Էնրոնի սկանդալի և հարակից հաշվապահական հաշվառման և ներդրողների պաշտպանության հարցերի վերաբերյալ։ Այս լսումները և Էնրոնին հաջորդած կորպորատիվ սկանդալները հանգեցրին Սարբանես-Օքսլիի օրենքի ընդունմանը 2002 թվականի հուլիսի 30-ին։ Ակտը գրեթե «Էնրոնի հայելային պատկերն է. ընկերության ընկալվող կորպորատիվ կառավարման ձախողումները գործնականում կետ առ կետ համընկնում են ակտի հիմնական դրույթներում»։

Սարբանես-Օքսլիի ակտի հիմնական դրույթները ներառում էին Հանրային ընկերությունների հաշվապահական հաշվառման վերահսկողության խորհրդի ստեղծումը` աուդիտի հաշվետվությունների պատրաստման ստանդարտներ մշակելու համար, հանրային հաշվապահական ընկերությունների կողմից աուդիտ իրականացնելիս որևէ ոչ աուդիտորական ծառայություններ մատուցելու սահմանափակումը, աուդիտի հանձնաժողովի անդամների անկախության դրույթները, գործադիրներից պահանջվում է ստորագրել ֆինանսական հաշվետվությունները և որոշ ղեկավարների պարգևավճարներից հրաժարվելը ֆինանսական վերահաշվարկների դեպքում և չհամախմբված կազմակերպությունների հետ ընկերությունների հարաբերությունների ընդլայնված ֆինանսական բացահայտումը։

2002 թՎԱԿԱՆԻ փետրվարի 13-ին կորպորատիվ խախտումների և հաշվապահական հաշվառման խախտումների պատճառով «SEC»-ն առաջարկեց փոփոխություններ կատարել ֆոնդային բորսաների կանոնակարգում։ 2002 թվականի հունիսին Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան հայտարարեց կառավարման նոր առաջարկի մասին, որը հաստատվեց «SEC»-ի կողմից 2003 թվականի նոյեմբերին։ «NYSE»-ի վերջնական առաջարկի հիմնական դրույթները ներառում են․

• Բոլոր ընկերությունները պետք է ունենան անկախ տնօրենների մեծամասնություն։
• Անկախ տնօրենները պետք է համապատասխանեն անկախ տնօրենների մանրամասն սահմանմանը։
• Պարգեվավճարների հանձնաժողովը, նշանակման հանձնաժողովը և վերստուգիչ հանձնաժողովը կազմված են անկախ տնօրեններից։
• Վերստուգիչ հանձնաժողովի բոլոր անդամները պետք է ֆինանսապես գրագետ լինեն։ Բացի այդ, աուդիտի կոմիտեի առնվազն մեկ անդամից պահանջվում է ունենալ հաշվապահական կամ հարակից ֆինանսական կառավարման փորձ։
• Բացի իր հերթական նիստերից, խորհուրդը պետք է լրացուցիչ նիստեր անցկացնի առանց ղեկավարության։

Բուշի վարչակազմի քննադատություն

Քենեթ Լեյը եղել է ԱՄՆ նախագահ Ջորջ Բուշի երկարամյա աջակիցը և նրա տարբեր քաղաքական արշավների դոնորը, ներառյալ 2000 թվականին նախագահի պաշտոնի համար նրա հաջող հայտը։ Այդպիով, Բուշի և նրա վարչակազմի քննադատները փորձեցին դրանք կապել սկանդալի հետ։ «The Economist»-ի 2002 թվականի հունվարի հոդվածում ասվում էր, որ Լեյը եղել է Բուշի ընտանիքի մտերիմ ընկերը և ֆինանսապես աջակցել է նրան Կոնգրեսի համար նրա անհաջող քարոզարշավից հետո՝ 1978 թվականին։ Ենթադրվում է, որ Լեյը նույնիսկ մի պահ ցանկանում էր Բուշի վարճակազմում զբաղեցնել էներգետիկայի նախարարի պաշտոնը։

Նույն ամսին «Թայմ» ամսագիրը մի հոդվածում մեղադրեց Բուշի վարչակազմին սկանդալից հեռու մնալու հուսահատ փորձերի մեջ։ Ըստ հեղինակ Ֆրենկ Պելեգրինիի, Բուշի տարբեր նշանակումներ կապեր են ունեցել Էնրոնի հետ, այդ թվում՝ Սպիտակ տան աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ Կառլ Ռոուվը որպես բաժնետեր, բանակի քարտուղար Թոմաս Է. Ուայթ կրտսերը՝ որպես նախկին գործադիր, և «SEC»-ի նախագահ Հարվի Փիթը՝ Արթուր Անդերսենի նախկին աշխատակից։ Մոնտանայի նախկին նահանգապետ Մարկ Ռասիկոտը, ում Բուշը դիտարկում էր ներքին գործերի նախարարի պաշտոնում նշանակելու համար, պաշտոնը թողնելուց հետո կարճ ժամանակով ծառայեց որպես ընկերության լոբբիստ։ Սկանդալի առնչությամբ քրեական հետաքննություն սկսելուց հետո, գլխավոր դատախազ Ջոն Էշքրոֆթը հրաժարվեց մասնակցել գործին, երբ դեմոկրատ կոնգրեսական Հենրի Ուաքսմանը մեղադրեց Էշքրոֆթին Էնրոնից 25000 դոլար ստանալու մեջ՝ 2000 թվականին Սենատում իր անհաջող վերընտրվելու քարոզարշավի համար։ Ինչպես գրել է Պելեգրինին. «Դեմոկրատների կողքին կլինի այն ընկերությունը, որը նա պահում է, մեղքը կապված է ասոցիացիայի հետ, և, չնայած ամեն ինչին... մեծահարուստների կողմից ամբողջ գործի մասին քողարկելու ընդհանուր հոտը, նրանք կունենան դասակարգային պատերազմ։ քարտ, որը կխաղարկվի այս գարնանը»։

Գրականություն

• Bryce, Robert (2008 թ․ դեկտեմբերի 17). Pipe Dreams: Greed, Ego, and the Death of Enron. PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-201-5.
• Collins, Denis (2006 թ․ մայիսի 24). Behaving Badly: Ethical Lessons from Enron. Dog Ear Publishing, LLC. ISBN 978-1-59858-160-7.
• Cruver, Brian (2003 թ․ սեպտեմբերի 1). Anatomy of Greed: Telling the Unshredded Truth from Inside Enron. Basic Books. ISBN 978-0-7867-1205-2.
• Eichenwald, Kurt (2005 թ․ դեկտեմբերի 27). Conspiracy of Fools: A True Story. Broadway Books. ISBN 978-0-7679-1179-5.
• Fox, Loren (2003 թ․ դեկտեմբերի 22). Enron: The Rise and Fall. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-471-47888-1.
• Fusaro, Peter C.; Ross M. Miller (2002 թ․ հունիսի 21). What Went Wrong at Enron: Everyone's Guide to the Largest Bankruptcy in U.S. History. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-471-26574-0.
• Salter, Malcolm S. (2008 թ․ հունիսի 30). Innovation Corrupted: The Origins and Legacy of Enron's Collapse. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02825-8.
• Swartz, Mary; Sherron Watkins (2004 թ․ մարտի 9). Power Failure: The Inside Story of the Collapse of Enron. Broadway Business. ISBN 978-0-7679-1368-3.