Gabon

Gun (Gungbe)

Gun (Bénin)

This article is written in Gun (Gungbe)

Gabon
Tatọ́-tònọ	Libreville
Lẹdo	267 668 km²
Gbẹtọ Sọha Lẹ	2 397 368 ab. (2023)

République Gabon yin otò de to Aflika. E tin to nupọntẹn lọ. E tindo dogbó lẹ hẹ Guinée, Cameroun, po République Congo po. Tatọ́-tònọ etọn wẹ Libreville, he sọ yin tòdaho he klo hugan to otò lọ mẹ. Gabon tindo lẹdo de he bẹ nudi kilomẹtlu 100 000 hẹn. Gbẹtọ livi 15 wẹ nọ nọ̀ Gabon.

Gabon yin pipli de he nọ nọ̀ France. E lẹzun otò yọyọ de to 17 août 1960. Sọn 1960 gbọ́n, togán 3 poun wẹ ko dugán to otò lọ mẹ. Gandudu aṣẹglanglan-panamẹ tọn dopo wẹ e tindo to tintan whenu. To bẹjẹeji owhe 1990 lẹ tọn, otò lọ yin tẹnsẹna yì gandudu susu mẹ.

Gabon yin dopo to otò adọkunnọ Sub-Saharan Aflika tọn lẹ mẹ. E tindo omẹ 4tọ he yiaga tlala bosọ yiaga hugan GDP per capital (PPP) to lẹdo lọ mẹ.

Gabon tindo nuhahun akuẹzinzan tọn jẹ obá de mẹ, podọ ohẹ́n susu tin to otò lọ mẹ.

Whenuho

Mí ma yọ́n nususu gando whenuho Gabon tọn go whẹpo do jẹ Europe. Omẹ tintan he nọ nọ̀ otò lọ mẹ lẹ sù taun. To nukọn mẹ, omẹ Burtu lẹ sẹtẹn wá lẹdo lọ mẹ to whenuena yé ko jẹte sọn Agewaji godo. Aṣa lẹdo lọ tọn ma yin yinyọnẹn sọmọ, adavo anazọ́n de he ko tin to aimẹ.

To owhe kanweko 15tọ mẹ, Portugal-nu lẹ wẹ yin Europe - nu lẹ tintan he dla lẹdo lọ pọ́n. To ojlẹ enẹ mẹ, huto Gabon tọn yin gandudeji gbọn Ahọluduta Loango tọn dali. Enẹ yin ninọmẹ de he bẹ adà nuhe yin Angola po République Congo egbezangbe tọn lẹ po hẹn. To tintan whenu, Portugal-nu lẹ sawhé do lopo São Tomé, Príncipe, po Fernando Pó tọn lẹ po ji. Ṣigba yé nọ dla huto Gabon tọn pọ́n whẹwhẹ.Portugal-nu lẹ dó yinkọ na lẹdo Gabon tọn po hogbe yetọn gabão po he zẹẹme do awugbó he tindo awà po nuṣinyọndo de po. Bẹsọn owhe kanweko 16tọ, ajọwatẹn lọ nọ yin yiyizan na afanumẹ-yinyin.

To owhe kanweko 19tọ mẹ, Flansenu lẹ yí Gabon do basi apadewhe ahọluigba Colomon tọn yetọn. To ojlẹ ehe mẹ, nudọnamẹ susu wẹ yin bibasi gando zungbo Gabon tọn lẹ go. Linlin-kàntọ Pierre Savorgnan de Brazza yin dopo to mẹhe diyin hugan nado wàmọ lẹ mẹ. To 1849, afanumẹ he yin tuntundote lẹ ze Libreville dai, ehe wá lẹzun tatọ́-tònọ lọ to godo mẹ. To 1910 Gabon yin dopo to pipli Flansenu lẹ tọn he wleawuna Aflika (to pọmẹ hẹ Congo, République centrafricaine po Chad po) lẹ mẹ. Aflika hohowhenu tọn dẹn-to-aimẹ to 1959. To 17 août 1960, Gabon lẹzun otò yọyọ de.

Sọn 1960 gbọ́n, afọzedaitọ 3 poun wẹ Gabon tindo. To 1961 Léon Mosba lẹzun togán tintan. To 1967 to okú Omar Bongo tọn godo, e lẹzun togán bo dugán do otò lọ ji jẹ 2009.

To 2009, Omar Bongo kú bọ visunnu etọn Aligondom yin dide taidi azinponọ. To juin 2022, Gabon kọnawudopọ hẹ Pipli Akọta lẹ tọn.

Awusọhia otò lọ tọn

Gabon tin to huto Atlantique tọn to ṣẹnṣẹn Aflika tọn. Mado awe aihọn lọ tọn lọ ji wẹ e tin te. To paa mẹ, Gabon tindo ninọmẹ he sọzẹn de. zungbo lẹ wẹ bẹ mado 85 otò lọ tọn hẹn. Lẹdo voovo atọ̀n wẹ tin: agbàdo ohù tọn (he tin to gblagbla 20 po 300 po tọn mẹ), osó he tin to whèzẹtẹn-waji Libreville tọn Chaillu Massif to ṣẹnṣẹn. Otọ̀ daho hugan Gabon tọn wẹ Ogogoué he dẹn na kilomẹtlu 1200.

Gabon tindo aigbadenamẹ atọ̀n fie osókla kanweko susu tin te to okọ́ta po okọ́ta lẹ po mẹ. Delẹ to osókla lọ lẹ mẹ bẹ Grotte Lastoursville, Grotte du Lebama, Grote du Bangolo, po Grotte du Kessipousgou po hẹn. Susu osókla lẹ tọn ma ko yin kùnkùn gba.

Nuyijlẹdonugotọ́ Plidopọ Akọta lẹ tọn de dla osókla lẹ pọ́n to alunlun 2008 tọn mẹ nado basi kandai yetọn.

Tonudidọ

Ogán Gabon tọn tintan wẹ Leonie Mba. Mẹhe jẹ otẹn etọn mẹ wẹ Omar Bongo,sọn 1967 kakajẹ okú etọn whenu to 2009. To gandudu Gabon tọn glọ, ogbẹ́ tonudidọ tọn dopo gee wẹ tin to gblagbla 1968 po 1990 po tọn mẹ. E nọ yin yiylọdọ PDA.

Ayimatẹn lẹ po agbegbe lẹ po

Gabon yin mimá do ayimatẹn ṣinẹnẹ mẹ. Ayimatẹn lọ lẹ sọ yin mimá do agbegbe lẹ. Ayimatẹn lọ lẹ wẹ:

1. Estuaire
2. Haut-Ogooué
3. Moyen-Ogooué
4. Ngounié
5. Nyanga
6. Ogooué-Ivindo
7. Ogooué-Lolo
8. Ogooué-Maritime
9. Woleu-Ntem

Nuhahun akuẹzinzan tọn lẹ

Gabon tindo owhe ṣinẹnẹ. Aigba Gabon tọn yin adọkunnọ to ogàn gànmú lẹ mẹ, anazọ́n, po mọmọ po sọyi. Enẹwutu, nugonu atọ̀n ehelẹ, taidi ogàn he nọ yin titẹ́ do Portugal - gbè mẹ, uranie to Munana, po manganese po to France.

Aṣa

Aṣa he gbayipe de wẹ Gabon tindo. Whẹpo Gabon do lẹzun gbẹtọ paa lẹ, omẹ etọn lẹ yise dọ yé tindo gbigbọ sinsẹ̀n tọn, taidi osin-agó, ajabi. To atẹṣiṣi sinsẹ̀n tọn godo, sinsẹ̀n devo lẹ taidi sinsẹ̀n Klistiani tọn po Ulam po wá yin yiyidogọ hlan yisenọ tintan lẹ. Pipli akọta Gabon tọn ko nọtena akọta lọ sọn 1962 gbọ́n.

Bọlu-hogbẹ́ Gabon tọn lẹ ko to awusọhia na otò lọ sọn 1962 gbọ́n. Gabon wẹ yí jonọ, to pọmẹ hẹ Equatorial Guinea to agbàwhinwhlẹn Aflika tọn whenu to 2012.

Gabon tindo whèhuhu dagbe. E nọ yin pinpọnhlan taidi dopo to nọtẹn dagbe hugan he tin to aihọn mẹ lẹ mẹ nado wle nulinlẹn Atlantique tọn.