काळीज
काळीज हो कुडींतलो एक जैव (Vital) अवयव. ह्या अवयवावरवीं कुडींतल्या सगळ्या अवयवांक आनी भागांक रगताची पुरवण जाता. काळीज छातयेच्या वयल्या भागांत दावेवटेन आसता पूण कांय जाणांचे बाबतींत तें उजवे वटेन आसूंक शकता. ताचो आकार लांब आसता आनी ताचो आवांठ आमचे मुठीयेदो आसता. काळीज म्हळ्यार एक प्रकारचो स्नायू (muscle) आसून ताची धरण हेर स्नायूंपरस वेगळी आसता. ह्या स्नायूंच्यो पेशी (cells) एकामेकांक जोडिल्ल्यो आसतात. अशें दुसर्याी खंयच्याय स्नायूंचे बाबतींत घडना. इतलेंच न्हय, तर काळजाच्या स्नायूंचे पेशींचे खाशेलपण म्हळ्यार त्यो एकसारक्यो आपोआप आनी एकाच बरोबर आकुंचित जातात. हाका लयबध्द आकुंचन (ehythmic contraction) अशें म्हण्टात. फकत रगता-पुरवण जाय तशी चालू उरली ना जाल्यार काळीज ताबडतोब बंद पडटा.[1]
काळजाची घडण भुरगें आवयच्या पोटांत आसतना म्हळ्यार सादारण ६ ते ८ सप्तकांचेर सुरू जाता. ताका लागून ह्या काळांत हुरहुर्याेसारकें दुयेंस जायत जाल्यार काळजाचे जल्मजात दोश भुरग्याक जाल्ले दिसून येतात. काळजाचे चार भाग आसतात. वयले वटेन दोन आनी सकयले वटेन दोन. वयल्या भागाक अलिंद (atrium) अशें म्हण्टात तर सकयल्या भागाक निलय (ventricles) अशें म्हण्टात. काळजाचे वयले उजवें वटेन उजवें अलिंद (right atrium) तर ताचे सकयले वटेन उजवें निलय (right ventricle) आसता आनी दावे वयले वटेन दावें अलिंद (left atrium) अशी ठेवण आसता. उजवें अलिंद आनी दावें अलिंद हांचेमदीं ‘पड्डो’ (septum) आसता. तशेंच उजवें आनी दावें निलय हांचेयमदीं एक प्रकारचो पड्डो आसता. ताका लागून अलिंदाचेभितर आनी निलयांचेभितर रगत घोळूंक पावना. उजवें अलिंद आनी उजवें निलय हांचेभितर एक झडप (valve) आसता. तिका त्रिदली झडप (tricuspid valve) अशें म्हण्टात. कुडींतले सगळ्या भागांतलें रगत शिरांतल्यान (veins) उजव्या अलिंदांत पावता. हें रगत अशुध्द आसून तातूंत कमी प्रमाणांत ऑक्सिजन आसता. उजव्या अलिंदांतल्यान हें रगत उजव्या निलयांत त्रिदली झडपेंतल्यान वता. उजव्या निलयांतल्यान रगत शुध्द वा बर्या प्रमाणांत ऑस्किजन आशिल्लंस जावपाखातीर फुफ्फुसांत वता; ते शिरेंतल्यान हें रगत उजव्या निलयांतल्यान भायर सरता. हे शिरेक फुफ्फुस धमनी (pulmonary artery) अशे म्हण्टात. उजवें निलय आनी फुफ्फुस धमनी हांचेभीतर जी झडप आसता तिका फुफ्फुसप्रकांड झडप (pulmonary valve) अशें म्हण्टात. झडपेचें काम म्हळ्यार रगताचो प्रवाह एकेच वटेन दवरपाचें; ताका लागून झडपेंतल्यान जें रगत फुडें वता, ताका परत फाटल्यान सरूंक मेळना. फुफ्फुस रगत पावतकच तातूंतलो कार्बन डाय-ऑक्साइड मेकळो जावन उस्वासांतल्यान भायर सरता आनी स्वासावरवीं भितर गेल्लो ऑक्सिजन रगतांत भरसता आनी रगत शुध्द करता. अशे तरेन सुध्द जाल्लें रगत फुफ्फुसांतल्या शिरांतल्यान दाव्या अलिंदांत पावता आनी थंयच्यान तें द्धिदम झडपेंतल्यान दाव्या निलयांत वता. दावें निलय हो काळजाचो मुखेल भाग आशिल्ल्यान ह्या भागाचो स्नायू हेर भागांपरस चड जाड आसतात. दावें निलय हो खण (chamber) शुध्द जाल्लें रगत, कुडिंतल्या सगळ्या अवयवांक आनी भागांक पावयता. जी शीर दाव्या निलयांतल्यान शुध्द रगत व्हरता, तिका ‘महाधमनी’ (aorta) अशें म्हण्टात. तेचपरी दावें निलय आनी ‘महाधमनी’ हांचेमदीं जी झडप आसता तिका महाधमनी झडप (aortic valve) अशें म्हण्टात.
काळजाचें आकुंचन
[बदल]शिथिलता करपाचो आवेग काळजाच्या उजव्या अलिंदांत तयार जाता, थंयच्यान तो दोनूय निलयांत एका वेगळॆ तरेच्या मज्जातंतूंतल्यान तशेंच काळजाच्या स्नायूंतल्यान पावता. ताका लागून दोनूय अलिंदां पयलीं आकुंचित जातात आनी ताच्या फाटोफाट दोनूय निलयां आकुंचित जातात. आकुंचन जावप आनी शिथिल जावप हें क्रियेक काळजाची ‘धडधड’ (ठोके) अशें म्हण्टात. काळजाचे ठोके भुरगें पोटांत दोन म्हयन्यांचें आसतना पडपाक सुरवात जाता; हे ठोके दिसरात, वर्सांची वर्सां, एकसारके थांबनासतना अखेरमेरेन चालू उरतात. सामक्या भुरग्यापणांत दर मिनटाक १०० ते १२० जाल्यार जाण्टेपणांत दर मिनटाक ६० ते ९० हेचप्रमाण पडत रावतात आनी हे ठोके नकळत, मनशाच्या स्वताच्या ताब्याभायर पडत रावतात.
काळजाच्यो पीडा
[बदल]काळजाच्यो पीडा दोन तरांच्यो आसतात. जल्मजात (congenital) आनी जल्मा उपरांतच्यो (acquired). जे रोग जल्मजात दिश्टी पडटात तातूंतय दोन तरा आसतात. जल्मासावन अशुध्द रगत आंगांत खेळटा अश्यो कांय पीडा आसतात आनी ताका लागून असल्या भुरग्यांचे ओंठ, जीब, बोटां निळीं पडटात. हाका जल्मजात नीलमय काळजाचे रोग (congenital cyanotic heart diseases) अशें म्हण्टात. दुसरें तरेच्या पीडा अश्यो आसतात तातूंत भुरग्याचें रगत शुध्द आसता, पूण काळीज वा काळजाच्या खंयचेय एके शीरेची वा भागाची घडण सारकी नासता. असल्या रोगांक ‘जल्मजात अनीलभय काळजाचे रोग’ (congenital acyanotic heart diseases) अशें म्हण्टात. ‘निलमय काळजाचो रोग’ वा ‘नील नवजात भुरगें’ (cyanotic heart diseases) वा (blue babies) हाचें एक उदाहरण म्हळ्यार फॅलोची चतु:सुत्री ( Fallot’s tetralogy). हे पीडेंत दोनूय निलयांनदीं बुराक आसता आनी महाधमनी (aorta), जी दाव्या निलयांतल्यान येवपाची ती. उजव्या निलयाक जोडिल्ली आसता. हाका लागून उजव्या निलयांतले अशुध्द रगत फुफ्फुस सोडून चडशें हेर भागांत घोळटा.[2]
अनीलमय काळजाचे रोग (acyanotic heart diseases) म्हळ्यार शुध्द रगत आसून जाका जल्मजात काळजाचो दोश आसता, तें दुयेंस. ताचें उदाहरण म्हळ्यार अलिंद पट दोश (atrial septal defect) म्हळ्यार दोनूय अलिंदांभितर बुराक आसप आनी दुसरें उदाहरण म्हळ्यार ‘निलयपट दोश’ (ventricular septal defect) म्हळ्यार दोनूय निलयांच्या मदल्या पड्ड्याक बुराक आसप. असल्या पीडांक ‘काळजांत बुराक’ (hole in the heart) अशें म्हण्टात.
नीलमय जल्मजात काळजांचे रोग (cyanotic congenital diseases) हाका खास अशें कारण नासता. पूण आवयक गुरवारपणाच्या पयल्या तीन म्हयन्यांत हुरहुर्यायसारके वा German Measles सारके रोग जाले जाल्यार, ताचो परिणाम भुरग्याचेर जावन काळजाचे घडणेत ‘अलिंदपट दोश’ वा ‘निलय पट दोश’ असले दोश जावं येतात.
जल्मताच आसपी काळजाच्यो सगळ्यो पीडा हांची लक्षणां सारकींचशीं आसतात. असल्या भुरग्यांची वाड सारकी जायना. तांकां खरस येता, तांचे छातयेंत परत परत थंडी जाता. जेन्ना अशुध्द रगत आगांत घोळटा तेन्ना त्या भुरग्यांचे ओंठ, बोटां निळीं आसतात आनी तांच्या काळजांत सदांच ठोक्यांवांगडा आनीक वेगळे आवाज आयकूंक येतात. हांकां ‘मर्मर्स’ (Murmurs) अशें म्हण्टात. हांचेवेल्यान दोश कसलो आसूं येता, हांचे निदान सादारणपणान कळटा. पूण हें निदान, छातयेचें क्ष-किरण चित्र (X-Ray), ह्र्दस्पंदलेख (cardiogram) आनी ह्र्दचित्रण (Echo-Cardiography) हें सगळें केल्याबगर पक्कें जायना.
काळजाच्या जल्माजात पीडांचेर उपचार करूंक मेळटाच अशें ना. जेन्ना पीडा चड गंभीर तरेची आसता, तेन्ना भुरगें कांय दीस वा कांय म्हयने जियेता. अशें भुरगें व्हड जाता, तशें ते पीडेचें सारकें निदान करून, तेप्रमाण उपचार करप शक्य जाता. हें करपाक फाळपाचीय (operation) गरज लागता. ‘काळजांतलो बुराक’ (hole in the heart) अस्ल्यो पीडा फाळप केल्यार सामक्यो बर्यो जावं येतात, पूण फॅलोची (Fallot’s) नीलयम (cyanotic) पीडा फाळप करून फकत आटापांत दवरूं येता. जल्मा उपरांत जावपी काळजाच्यो पीडा जायत्या तरांच्यो आसतात आनी चड करून पिरायेप्रमाण त्यो पीडा. त्या त्या वेळार दिश्टी पडटात. ल्हान पिरायेंत चड करून ‘सांधिवाती काळजाचो रोग’ (rheumatic heart disease) तर जाण्टेपणांत काळजाचो झटको (attack), रक्तदाबाक लागून जावपी काळजाच्यो पीडा, वा फुफ्फुसां पेड्ड्यार जावन ताका लागून जावपी पीडा अशे तरेतरेचे रोग जातात.
गोयांत ह्यो सगळ्यो काळजाच्यो पीडा दिसून येतात. पूण तांचेभितर चड दिसतात त्यो रक्तदाबापसून (blood pressure) जावपी पीडा. ‘हार्ट ॲटॅक’ (heart attack) हें दुयेंस हिंदुस्थानांतल्या हेर शारांप्रमाण गोंयांतूय चड प्रमाणांत दिसून येता. रक्तदाब आनी हार्ट-ॲटॅक हीं दोनूय दुयेंसा सादारणपणान तणावग्रस्त अशा नागरी वाठारांत (urban-civilised) दिसून येतात. हांचे कारण सोदून काडपाखातीर संशोधन चालू आसा.
संधीवाती काळजाची पीडा (rheumatic heart diseases) ही पीडा काळजाची झडप इबाडटा. हे पीडेची सुरवात पिरायेच्या पयल्या धा वर्सांत जाता. भिण्णांचो त्रास सगळ्या भुरग्यांक जाता. पूण कांय भ्हुरग्यांक जोर येवंक लागता. हाचें रोखडेंच निदान जायना जाल्यार आनी उपचार जालोना जाल्यार हो रोग काळजाच्या झडपेंत (valve) पावता आनी ताका लागून कांय वर्सां उपरांत झडप एक तर सामकीच उगडना वा सारकी बंद जायना. खरस येवप हें ह्या रोगांचें मुखेल लक्षण. फाळप (operation) करून इबाडिल्ल्या झडपाचेर उपाय करप हो एकूच मार्ग हे पीडेंत शक्य आसता. वखदांनी झडप सारकी जायना, फकत खरस मात्शी कमी जाता.
काळजाचो ॲटॅक जे पीडेपसून जाता ताका atherosclerosis अशें म्ह्ण्टात. हो रोग आंगांतल्या सगळ्या धमनींक (arteries) जाता. धमनींच्या भितर चरबीचे फोड येवन तातूंतल्यान रगत वचपाक आडखळ जाता; काळजाच्या शिरांक हो रोग जातकच, काळजाक जाय तितलें रगत पावना आनी ताका लागून छातयेंत दुखूंक लागता. ह्या लक्षणांक ह्र्दशुल (angina) अशें म्हण्टात. जेन्ना शिरेंतल्यान रगत वचपाचें सामकेंच बंद जाता, तेन्ना चड दुखूंक लागता, घाम येता आनी रक्तदाब (blood pressure) देंवत वा चडटा. हाकाच ‘काळजाचो ॲटॅक’ अशें म्हण्टात. ही पीडा चड घातक आशिल्ल्यान, हाचेर सुरवातीचो उपचार हॉस्पिटलांत जाल्लो बरो आसता. पयल्या कांय वरांत थोडीशीं वखदां शिरांतल्यान दीत जाल्यार शिरांतली आडखळ वचूंक शकता; ताचे उपरांत रोगी मनशान वखदां घेत रावचीं पडटात. हालींच काळांत फाळप (operation) करून ज्या शिरांक आडखळ आसता त्या त्या जाग्यार नव्यो शिरो बसोवन रगताची पुरवण वाडोवप शक्य जाता. ह्या फाळपाक (operation) ‘उपमार्ग शस्त्रक्रिया’ (by-pass surgery) अशें म्हण्टात. हाचे उपरांत १० वर्सां तरी कसलोच त्रास जायना.
रक्तदाब (blood pressure) ही चड करून जाण्टेपणांतली पीडा. पूण कांय वेळा ही पीडा भुरग्यांक पसून आसपाची शक्यता आसा. हे पीडेचें मुखेल कारण म्हळ्यार मुत्राशयाचे रोग. भुरगेपणांत मुत्राशयाचे रोग (Nephritis) जायत जाल्यार हाचेपसून मागीर रक्तदाब (pressure) वाडूंक शकता. जाण्टेपणांत मुत्राशयाचे रोग खूब तरांचे आसूंक शकतात आनी जायत्या वेळा तांचेपसून रक्तदाब (blood pressure) वाडटा. पूण सादारणपणान रक्तदाबाचे (blood pressure) कारण सोदून काडप कठीण.
रक्तदाबापसून जावपी काळजाचे पीडेक सुरवातीक कांयच लक्षणां नासतात. एकाद्र्या वेळार तकली उसळप, जड जावप वा घुंवळ येवप अशे प्रकार जांव येतात. चड वर्सां अतिरक्तदाब आसतकच काळीज ल्हव ल्हव व्हड जावपाक लागता. तशें जातकच ‘काळजाचो ॲटॅक’ येवं येता वा फकत खरस येंव येता. अतिरक्तादाबाचेर उपचार म्हळ्यार मीठ कमी खावप आनी वखदां घेवन रक्तदाब आटापांत दवरप. रक्तदाब जर सारको दवरलो जाल्यार मेंदवाचो ॲटॅक वा काळीज व्हड जावपाचो वा ॲटॅक येवपाचि संभव कमी आसता.
काळजाच्या उजव्या निलयांतल्यान रगत फुफ्फुसांत वता. जायते फुफ्फुसांचे रोग, चड वर्सां तिगून उरतकच फुफ्फुसांतल्यो शिरो घट जातात; ताका लागून उजव्या निलयाचेर ताण पडटा आनी तें वाडूंक लागता. त्याच वांगडा फुफ्फुसां इबाडिल्ल्यान रगतांत ऑक्सिजन घेवन कार्बन डाय-ऑक्साइड भायर उडोवपाचें काम जें फुफ्फुस करतात, तातूंत आडखळ जाता. रगतांत ऑक्सिजनचें प्रमाण कमी जावन कार्बन डाय-ऑक्साइडचें प्रमाण वाडुनूय उजव्या निलयाचेर ताण पडटा आनी ह्याच कारणाक लागून तें वाडत वता. निमाणें ताचो आकार वाडून वाडून तें अकार्यक्षम जाता. हाका ‘कोर पुलमोनाली’ (Cor Pulmonale) आनी ‘अतिरक्तसंचयी ह्र्दय अकार्यक्षमता’ (Congestive Heart Failure) अशें म्हण्टात. हाचेर उपाय म्हळ्यार पयलीं फुफ्फुसां इबाडप जाता तितलें कमी करप आनी ताचेर वखदांचो उपेग करप. ताचेभायर ह्र्दय अकार्यक्षमतेचेरूय (heart failure) वखदां दिवप आसताच.
हार्ट-ॲटॅक, अतिरक्तदाब, कोर पुलमोनाली ह्या काळजाच्या तीन पीडांचेर विडी, सिगरेटचो चड वायट परिणाम जाता. जायत्या वेळा ’हार्ट-ॲटॅक’ आनी ‘कोर पुलमोनाली’ हीं काळजाचीं दुयेंसा सिगरेट, विडयेक लागूनूच जातात. एकाद्र्या वेळा काळजाच्या स्नायूची पीडा नदरेंत येता. हे पीडेक कारण अशें आसना. तातूंत एक तर काळजाचो स्नायू वाडून दाट जाता वा पातळूय जावंक शकता. पूण निमाणें काळीज व्हड जावंक लागता आनी तें अकार्यक्षम जाता. असले स्नायूचे पीडेक ‘कारडियोमायोपाथी’ (Cardio-Mayopathy) अशें म्हण्टात. हे पिडेचेर खास अशे उपचार नात, पूण ह्र्दय अकार्यक्षमतेचेर (Heart Failure) जीं वखदां वापरतात त्याच वखदांचो उपेग हांगाय जाता.[3]
संदभ
[बदल]