Iliada

Iliada
	Akiles Patroklo artatzen, K.a. 500 aldean
Datuak
Idazlea	Homero (K.a. 850-750)
Generoa	Epopeia
Jatorrizko izenburua	Ἰλιάς / Iliás
Hizkuntza	Antzinako greziera
Herrialdea	Antzinako Grezia
Euskaraz
Izenburua	Iliasena
Itzultzailea	Salbador Barandiaran
Argitaratze-data	1956

Iliada (antzinako grezieraz: Ἰλιάς, Iliás) greziar epopeia da, K.a. IX. mende inguruan idatzia. Betidanik Homerok idatzia dela uste izan bada ere, teoria asko dira haren egileari buruz. Dena dela, mendeetan zehar ahoz aho gordetako kontakizuna izan zen, Homerok jaso zuena; Homeroren garaiaren aurreko esapide eta hitz ugari daudenez, teoria hori onartu da. 15.537 bertsoz osatuta dago, hexametro daktilikoetan onduak, eta 24 rapsodatan banatuta. Lanaren izena Troiaren izen grekotik eratorria da: Ilion.

Lan homerikoen kontestua

Iliada eta Odisea Antzinako Greziako obrarik garrantzitsuenak dira. Kantu gisa agertzen zaizkigu eta Homero izan omen zen kantuon biltzailea. Kantuak izaki, abesteko eta ez irakurtzeko testuak ziren. Izan ere, Homerok epopeiak instrumentu musikal baten laguntzaz kantatzen zituela ere badirudi.

Iliada eta Odisea idatzi ziren garaia ere ez da gauza segurua, eta obra barneko elementuen bidez asmatu behar da zein garaitan osatu ziren. Bi lan handi horietako milaka bertsoak Homeroren eskuek idatzi zituztela pentsatzea ameskeria litzateke, eta are gehiago, pentsatzea bertso horiek erabat berriak eta orijinalak zirela. Ezin jar daiteke zalantzan Homeroren poemek aurreko tradizio aberatsa dutela oinarrian, eta ondasun horrek guztiak bildu zituela poema horiek. Eta egileari dagokionez, Homero benetan existitu zela pentsatu behar da, eta Iliada eta Odisea-ren egilea bera izan zela. Baina Homeroren biografia, antzinako gainerako egileena bezalaxe, fantasiaz beterik dago. Dena dela, hainbat arrasto historiko eta arkeologikoren arabera, K.a. VIII. mende inguruan, eta zehatzago mende horren bigarren erdialdean, sortu ziren bi poema handi horiek^[2].

Helegitea

Iliada helegite honekin hasten da:

Μῆνιν ἄειδε, θεὰ, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυpί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προῒαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι· Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή·

«Ialki ezazu, Urtzemel Akile Pelesemearen erresumiña,
Akayar-entzako beñolako atsekabe samiñen iturburu izan zana.
Aideren zokondo barrenera gizagazte mardul aunitzen gogoak igorri zituna,
eren illotzak zakur egaztien sarraskitzat biurtu zituna:
Ala, ordea, Tzeu urtzi uzabaren asmaketa betetzen zala^[3]^[1]»

Iliadako Lehen Kanta horretan jada ikusten da nola natura, Jainkoak eta gizakia errealitate oso batean biltzen diren. Poetaren inspirazioa ahalmen naturala da baina, poetak, ez du erabat berea. Horregatik, lana hastera doanean, inbokatu egiten ditu indar natural hauek laguntzera etor dakizkion. Musak indar natural horien sinboloak dira^[4].

Gertakizuna

Iliada-k Troiako gerrako azken 51 egunetan gertatua kontatzen du eta Akiles greziar heroia du protagonista. Greziar indarrek, Agamemnon buru dutela, hiria setiaturik dute, Menelaoren emazte Helenaren eta Paris Troiako printzipe maitalearen bila. Agamemnonek esklabo bat lapurtu dio Akilesi: Briseida. Akiles haserretu eta gudulekutik alde egiten du, eta akeiarren (greziarren) ostea ahulduta uzten du.

Greziarren artean, Fenix, Ayax, Odiseo eta bi heraldo (iragarleak) bidaliak dira Nestorren partetik, Akilesi barkamena eskatzeko. Akilesi borrokara bueltatzeko eskatzen diote baina aukera horri uko egiten dio. Eguzkia ateratzerakoan guda berriro hasi egiten da. Agamenon zauritua da eta guda uzten du.

Hector troiarraren eta Ayaxen artean liskarrak daude. Borroka honetan hil diren pertsonak mendekatzeko. Ayaxek Hector zauritzen du eta Hector gudatik ateratzen da. Geroago, Hectorrek su ematen dio greziarren nabe bati eta Patroklo, Akilesen laguna, hiltzen du. Menelaok Euforbo hil eta Patrokloren gorpua babesten du eta nabeetara eramaten du. Patroklo hiltzean Akilesen haserrea areagotu eta gudu-lekura itzultzea erabakitzen du. Honela, Akiles gudara bueltatzen da Patrokloren ohorez. Akiles eta Agamemnon adiskidetu egiten dira. Akilesek Hektor hiltzen du eta gero Patrokloren hilketaren ohorez joku batzuk egiten dira. Priamok hamaika egun eskatzen ditu Hektorren hilketarengatik. Hamabigarren egunean, troiarrek guda berriro hasten dute. Iliadak ez du bukaera biribilik; izan ere, Troiaren konkista ez da liburu honetan kontatzen.

Jainkoen eta gizonen ekintzak nahasten dira narrazioan. Izan ere, jainkoek etengabe parte hartzen dute Iliadaren gertaeretan, adibidez, Aresek eta Apolok troiarrak lagunduz eta Atenea eta Herak greziarren alde eginez.

Argumentua

Poema epiko honek Peleo erregearen eta Tetis nereidaren seme Akilesen haserrea kontatzen du, haren kausa, iraupen luzea, ondorioak eta ondorengo jarrera-aldaketa. Akilesen haserrea poemarekin batera amaitzen da, Priamo, bere etsai Hektorren aitarekin adiskidetzen denean, honen hiletak ospatzen direnean.

I. kantua: Izurria eta kolera
II. kantua: Agamenonen ametsa eta Beozia.
III. kantua: Zinak eta Helena harresian
IV. kantua: Zinak haustea eta tropak ikuskatzea
V. kantua: Diomedesko Printzerria
VI. kantua: Hector eta Andromakaren solasaldia
VII. kantua: Hector eta Aiaxen borroka
VIII. kantua: Etendako bataila
IX. kantua: Akileserako enbaxada
X. kantua: Dolonen balentria
XI. kantua: Agamenonen balentria
XII. kantua: Borroka harresian
XIII. kantua: Bataila itsasontzien ondoan
XIV. kantua: Zeusen engainua
XV. kantua: Beste erasoaldi bat itsasontzietatik
XVI. kantua: Patrokoloren balentria
XVII. kantua: Menelaoren balentria
XVIII. Kantua: Armen fabrikazioa
XIX. kantua: Akilesek haserrea uzten du
XX. kantua: Jainkoen borroka
XXI. Kantua: Ibai ondoko bataila
XXII. kantua: Hektorren heriotza
XXIII. kantua: Patrokloren omenezko jokoak
XXIV. kantua: Hektorren gorpuaren erreskatea

Gaiak

Gai ugari agertzen dira poema epiko honetan zehar: adiskidetasuna, ohorea, itzulera, borroka eta garaipena, errespetua... Baten bat nabarmentzekotan, da: Akilesek ideia hori hoberen haragitzen du. Iliadaren ikuspegian, gerran eta borrokan ausardia eta kemena erakustea da ohorea lortzeko bidea. Narrazio konplexua da, jainko ugarik parte hartzen baitute ekintzetan eta konfliktoak etengabeak direlako, ez soilik gerran etsai direnen artean, greziarren edo troiarren beraien artean ere bai. Horrek adierazten du, pentsamendu modernoan ez bezala adibidez, antzinako grekoentzat gizakiak Jainkoekin bizi zirela naturaren baitan. Beren diferentzia eta kontraesan guztiekin ere Jainkoak orden natural baten manifestazioak dira^[5].

Estiloa

Iliadaren estilo azterketek bi elementu nabaritu izan dituzte:

Hizkeraren izaera espezifikoa («Kunstsprache» edo hizkuntza poetiko oso garatua); honek «ahozko inprobisazioko poesia» deiturikoa berreraikitzeko argudio-oinarri gisa balio du; izan ere, Mizenastik etorrita, Iliadan eta Odisean haren gailura lortuko zuen.

Ahozkoari oso lotuta dagoen estiloa du: baliabide poetiko eta erritmikoak erabiltzen ditu, epopeia garatzeko.

Analisi narratologikoek, aldi berean, narratzailearen izaera deskribatzeko lanari egiten diote aurre, heterodiegetikoa, hau da, istorioa kanpotik kontatzen du, kontatutako gertaerekin zerikusirik izan gabe. Beraz, narratzaile urrundua eta, askotan esan den bezala, objektiboa izango litzatekeena, adjektibo horrek ñabardura asko beharko lituzkeen arren.

Transmisio testuala

K.a. II. mendeko Iliadaren kopiak papiroetan kontserbatu izan dira, baina zaharrena K.a. 520. urtean aurkitutakoa da. Testu hau Atenaseko festetan Atenearen ohorez errezitatzen zen. Antzinate klasikoan, poema hau benetako istoriotzat hartzen zen, eta pertsonaiak, berriz, imitatu beharreko jokabide- eta heroismo-eredutzat. Ohikoa zen hura aztertzea eta gertakari luzeak buruz ikastea.

Ondoren, eskualdaketa orokortu egin zen, batez ere Europan (XIII. mendetik aurrera) eta Bizantzion (IX. mendetik XV. mendera).

Eragina

Aro klasikoko greziarrek eta ondorengo belaunaldiek Homeroren Iliada eta Odisea Antzinako Greziako literatura-iturri nagusitzat hartu eta greziar pedagogiaren oinarri gisa erabili zituzten. Gerora ere, Odisea eta Iliada literatura unibertsaleko abiapuntutzat jo eta historia osoko literatura-lan garrantzitsuenetan kokatu dira, egun ere indarrean dauden errukia, maitasuna eta beste zenbait baloreren berri emanez. Herra, mendekua, nostalgia, patua eta ospea dira olerkian agertzen diren beste zenbait kontzeptu. Bestalde, garrantzi historiko handikoa da, Mizenastar zibilizazioaren ezaugarri asko ezagutzera ematen baititu.

Zineman

Kultur eragin handiko obra da. Izan ere, Iliada prosara, bertsora, antzerkira, zinemara, telebistara eta istorioetara pasatu da eta Mendebaldeko kulturaren elementu funtsezkoetako bat da.

Helen of Troy: Estatu Batuak-Italia ekoizpena, 1956. Zuzendaria: Robert Wise. Aktoreak: Jacques Sernas, Rossana Podestà, Niall McGinnis, Robert Douglas, Stanley Baker, Torin Thatcher.
L'ira di Achille: Italia, 1962. Zuzendaria: Marino Girolami. Aktoreak: Gordon Mitchell, Jacques Bergerac, Cristina Gaioni, Gloria Milland, Piero Lulli, Roberto Risso.
Troy. Estatu Batuak, 2004. Zuzendaria: Wolfgang Petersen. Aktoreak: Brad Pitt, Eric Bana, Orlando Bloom, Diane Kruger, Brian Cox, Peter O'Toole.

Euskaraz

Salbador Barandiaranek, musikagilea eta euskal idazle, itzuli zuen euskarara, eta 1956an argitaratu zen, Iliasena izenburuarekin^[1].

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c ILIASena, la Ilíada en euskera. Invocació.. in: De Troia a Ítaca. Detroiaaitaca.wordpress.com.
↑ Lur Entziklopedia Tematikoa, Lur. (2011-07-13). «Greziar literatura arkaikoa: poesia epikoa» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-15).
↑ Salbador Barandiaranen itzulpena, Talleres Tipográficos de las Escuelas Profesionales de Jesús Obrero, 1956.
↑ Azurmendi, Joxe (2009): Azken egunak Gandiagarekin, Donostia, Elkar. 362. or.ISBN 978-84-9783-734-7
↑ Azurmendi, Joxe (2009): Azken egunak Gandiagarekin, Donostia, Elkar. 362-65. or.ISBN 978-84-9783-734-7

Ikus, gainera

Eneida

Kanpo estekak

[1] Grezierazko testua.

Datuak: Q8275
Multimedia: Iliad / Q8275

[iliasena-1] ILIASena, la Ilíada en euskera. Invocació.. in: De Troia a Ítaca. Detroiaaitaca.wordpress.com.

[2] Lur Entziklopedia Tematikoa, Lur. (2011-07-13). «Greziar literatura arkaikoa: poesia epikoa» www.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-15).

[3] Salbador Barandiaranen itzulpena, Talleres Tipográficos de las Escuelas Profesionales de Jesús Obrero, 1956.

[4] Azurmendi, Joxe (2009): Azken egunak Gandiagarekin, Donostia, Elkar. 362. or.ISBN 978-84-9783-734-7

[5] Azurmendi, Joxe (2009): Azken egunak Gandiagarekin, Donostia, Elkar. 362-65. or.ISBN 978-84-9783-734-7

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]