Ezpata

Ezpata
piercing-cutting weapon (en) eta arma ebakitzailea
Irudi gehiago

Ezpata bi ahoko arma zuri bat da, helduleku bat eta xafla ebakitzaile luze bat duena (normalean metro erditik gorakoa). Kronologia eta jatorrizko lekuaren arabera ezpataren ezaugarriak aldatzen dira.

Ezpatak Brontze Aroan sortu ziren, dagatik garatuta. Lehenbiziko aleak K.a. 1600 ingurukoak dira. Burdin Aroko ezpatak labur samarrak eta esku-babesik gabeak ziren oraindik. Erromatar Inperio Berantiarreko armadan sortutako ezpata klasea, spatha izenekoa, Europako Erdi Aroko ezpataren aurrekaria izan zen. Horrek Erdi Aro Betean zaldunen ezpata ekarri zuen. Aro Modernoan, arinagoa den estoke mehea (espada ropera gaztelaniaz) sortu zen Espainian. Ezpatak, XVIII. mendean, garrantzia galtzen joan ziren, eta, XIX. mendean, berriz, arma zeremonial gisa edo eskrima modernoaren kirolean baino ez ziren erabiltzen.

Historia

Brontze Aroa

Hallstatt kulturako ezpatak, XIX. mendeko marrazki batean.

Ezpata dagatik garatu zen, xafla luzeak egitea posible izan zenean. K.a. III. milurtekoan lortu zen, Ekialde Hurbilean, hasieran artsenikoa kobreari erantsiz eta zenbait urte geroago, eztainuaren bidez. Baina 60 cm-tik gorako xaflak ez ziren ohikoak edo praktikoak Goi Brontze Arora arte, brontzearen haustura-tentsioa txikia delako, eta, hortaz, xafla luzeak aise tolesten ziren.

Dudarik gabe ezpatatzat har daitezkeen lehenbizikoak zibilizazio minoikokoak dira (K.a. 1700 inguru), metro bateko luzera lortu baitzen. Europako Brontze Aroan, Naue II motako ezpatak nabarmentzen dira (Julius Naue-ren omenez deituak), oso iraupen luzea izan baitzuten. K.a. XIII. mendean sortu ziren, Italiako iparraldean, Kutxa Zelaien Kulturaren testuinguruan, eta Burdin Arora ere ailegatu ziren, zazpi mende geroago. Denbora horretan, brontzetik burdinara pasa zen, baina oinarrizko diseinua ez zen aldatu. Naue II motako ezpatak 85 cm-koak izan zitezkeen, baina gehienak 60 cm-tik 70 cm-ra bitartekoak ziren.

Burdin Aroa

Burdina K.a. XII. mendetik aurrera hasi zen erabiltzen, baina K. a VIII. mendera arte ez zen zabaldu. La Tene kultura hedatu zenerako (K.a. V. mendea), burdinazko ezpatek brontzezkoak ordeztu zituzten Europa osoan.

Burdina gogortzeko, brontzearekin gertatzen zen bezala, ezpatak mailakatu egiten ziren, eta ez tenplatu. Hortaz, ez ziren brontzezko ezpatak baino askoz gogorragoak, baina, produkzioa errazagoa eta lehengaia dezente ugariagoa izanik, lehenbiziko aldiz armada osoak hornitu ziren metalezko armez (nahiz eta Brontze Aroko Egipton hala gertatu).

Denborak aurrera egin ahala, arotzek ikasi zuten karbonoa galdaketan erantsiz, aleazio hobea lortzen zela eta, burdina tenplatuz eta iraotuz, ezpatek ia-ia ez zutela kalterik jasotzen. Hala ere, denbora luzea pasa behar izan zen hori guztia zabaltzeko, eta, Erdi Aroan ere, gogortu gabeko ezpatak ohikoak ziren.

Ezpata motak

Heldulekuaren arabera

Heldulekua eusteko beharrezko esku kopururaren arabera sailkatu daitezke ezpatak:

• Bi eskuko ezpata. Zweihänder (alemanieraz) edo two-handed sword (ingelesez) bezala ezaguna, bi eskuekin erabiltzeko diseinaturiko ezpata luzeari egiten dio erreferentzia. Ezpata honen adibide ugari aurkitu ditzakegu Europan zehar; ezpata luzea (Erdi Arotik Berpizkunderaino erabilia), claymore (Erdi Aro berantiarreko ezpata Eskoziarra) edo Bidenhänder (XVI. mendeko Doppelsöldner izeneko mertzenario alemaniarrek erabilia) adibidez.
• Esku t´erdiko ezpata. Hand-and-a-half sword (ingelesez) edo "sasikume ezpata" bezala ere ezaguna, XIX. mende amaiera eta XX. mende hasierako ezpata zen.
• Esku bakarreko ezpata. One-handed sword (ingelesez) Sir Walter Scottek erabilitako erretronimoa zen, bi eskuko eta esku t´erdiko ezpatak desberdintzatzeko erabilia. Esku bakarreko ezpata gehienak eskubiarekin erabiltzeko sortzen zirela uste izan den arren, ezpata ezkertiarrak urriak zirelakoan; ezpata ezkertiar ugari ere diseinatu izan direla dirudi.

Xafla edo ahoaren arabera

• Aho bikoitzeko ezpata zuzenak.
• Aho gabeko ezpata bultzatzaileak.
• Aho bakarreko ezpata kurbatuak.

Kronologia eta jatorri geografikoaren arabera

Kronologia	Afrikar ezpatak				Asiar ezpatak				Europar ezpatak	Amerikar ezpatak
	Ipar Afrikako ezpatak	Ekialdeko Afrikako ezpatak	Mendebaldeko Afrikako ezpatak	Afrika zentroko ezpatak	Ekialdeko Asiako ezpatak	Hego-ekialdeko Asiako ezpatak	Hego Asiako ezpatak	Mendebaldeko Asia edo Ekialde Hurbileko ezpatak		Ipar Amerikako ezpatak
Historiaurrea	- Flyssa (XIX. mendea Algeria) - Kaskara (XIX. mendea Sudan) - Khopesh (Egipto) - Mameluke (XVIII - XIX. mendeak Egipto) - Nimcha (XVIII. mendea Maroko eta Algeria)	- Billao (Somalia) - Shotel (Eritrea eta Etiopia)	- Akrafena (Ghana eta Togo) - Ida (Nigeria eta Benin) - Takoba (Mali eta Niger)	- Mambele	- Dao ( 🇨🇳) - Tximeleta ezpata ( 🇨🇳) - Changdao ( 🇨🇳) - Dadao ( 🇨🇳) - Liuyedao ( 🇨🇳) - Miao dao ( 🇨🇳) - Nandao ( 🇨🇳) - Piandao ( 🇨🇳) - Wodao ( 🇨🇳) - Yanmaodao ( 🇨🇳) - Zhanmadao ( 🇨🇳) - Jian ( 🇨🇳) - Shuangshou jian ( 🇨🇳) - Hook ezpata ( 🇨🇳) - Nihonto ( 🇯🇵) - Bokken (木剣) ( 🇯🇵) - Chokutō ( 🇯🇵) - Hachiwara ( 🇯🇵) - Iaitō ( 🇯🇵) - Jintachi ( 🇯🇵) - Katana ( 🇯🇵) - Kenukigata tachi ( 🇯🇵) - Kodachi ( 🇯🇵) - Nagamaki ( 🇯🇵) - Ninjato ( 🇯🇵) -Ōdachi/Nodachi ( 🇯🇵) - Sasuga ( 🇯🇵) - Shinai ( 🇯🇵) - Shinken ( 🇯🇵) - Shikomizue ( 🇯🇵) - Tachi ( 🇯🇵) - Tantō ( 🇯🇵) - Tsurugi ( 🇯🇵) - Wakizashi ( 🇯🇵) - Dōtanuki ( 🇯🇵)	- Balasiong ( 🇵🇭) - Balisword ( 🇵🇭) - Bangkung ( 🇵🇭) - Banyal ( 🇵🇭) - Barong ( 🇵🇭) - Batangas ( 🇵🇭) - Bolo ( 🇵🇭) - Dahong ( 🇵🇭) - Palay ( 🇵🇭) - Gayang ( 🇵🇭) - Gulok ( 🇵🇭) - Kalis ( 🇵🇭) - Kampilan ( 🇵🇭) - Panabas ( 🇵🇭) - Pinuti ( 🇵🇭) - Pirah ( 🇵🇭) - Sundang ( 🇵🇭) - Susuwat ( 🇵🇭) - Utak ( 🇵🇭) - Dha (🇲🇲) - Daab ( 🇹🇭) - Krabi ( 🇹🇭)	- Patag (Butan) - Bladed (Butan) - Kastana (Sri Lanka) - Kukri (Nepal) - Talwar (India) - Pata (India)	- Saif (Arabia) - Kiliç edo Turkiar ezpata (Turkia) - Shamsir edo Pertsiar ezpata (Iran) - Pulouar (Afganistan)	- Spatha - Vikingoak - Falkata (Espainia) - Gladius (Erromatar inperioa) - Kopis (Grezia)
Antzinaroa					Hwandudaedo (🇰🇷)
Erdi Aroa					- Jingeom (🇰🇷, Joseon garaia ) - Ingeom (🇰🇷, Joseon garaia) - Saingeom (🇰🇷, Joseon garaia)				- Messer (Alemania)
Aro modernoa								- Yatagan (Turkia)	- Alfanje (Mediterraneoa) - Dusack (Alemania eta Austria) - Albo ezpata (Italia)
Aro Garaikidea										- Bowie labana (AEB)

Ezpata famatuak

Historian

• Tizona. Mio Cid-en kantorearen arabera, ezpata Marokoko Bucar erregearena zen eta el Cid-ek (1043-1099) kendu zion Valentzian.
• Wallace ezpata. William Wallace (1270–1305) zaldun eskoziarrari loturiko ezpata da, Eskoziako Independentzia Gudan Ingelesen aurkako erresistentzia burutu zuena.
• Ulfberht ezpatak. Ipar Europan (Renania, Volgako Bulgaria) aurkituriko IX-XI. mendeetako 170 ezpatako bilduma da.

Kondairatan edo mitologian

• Asi
• Cura Si Manjakini
• Gan Jiang
• Mo Ye
• Kris Mpu Gandring
• Kris Setan Kober
• Kris Taming Sari
• Kusanagi
• Nandaka
• Shamshir-e Zomorrodnegar
• Thuận Thiên
• Totsuka-no-Tsurugi
• Zulfiqar
• Almace
• Caladbolg. Irlandar mitologiako Ulsterko zikloa izeneko elezahar eta sagen bilduman aipaturiko Fergus mac Róich erregearen ezpata da.
• Claíomh Solais. "Argiaren ezpata" Eskozia eta Irlandako kondaira gaelikoetan aipaturiko tropoa da.
• Clarent. Morte Arthure olerkian, Excaliburrez gain, Artur erregeak erabilitako armetako bat da. Mordredek ezpata lapurtu eta harekin Artur hil zuen Camlannen.
• Dáinsleif.
• Dyrnwyn.
• Excalibur. Artur erregearen kondairazko ezpata da.
• Fragarach.
• Gram.
• Harpe.
• Hauteclere.
• Hǫfuð.
• Hrotti.
• Hrunting.
• Kladenets.
• Lævateinn.
• Mimung.
• Mistilteinn.
• Murgleys.
• Nægling.
• Précieuse.
• Ridill.
• Skofnung.
• Freyr-en ezpata. Norvegiar mitologian Freyr euriaren, goizeko eguzkiaren eta emankortasunaren jainkoa zen, eta bere kabuz borrokatzeko gai zen ezpata bat zuen. Gerðr erraldoiarekin ezkondu ahal izateko ezpata Skírnir zerbitzariari eman zion, beraz Ragnaröken Surt erraldoiaren aurka borrokatu behar zuenean bere ezpata gabe geratu eta erraldoiak hil egin zuen.
• Durandal. Errolanen kantuak azaltzen duenez Errolan zaldunaren ezpata izan omen zen, Karlomagnok aingeru batetik eskuratu ostean oparitua.
• Damoklesen ezpata. Damoklesek Dionisio I.a tiranoa lausengatzen zuen esanez zorionekoa zela botere eta ahalmen handiko pertsona zelako eta handitasunez inguraturik zegoelako. Dionisiok tronuko lekua hartzea proposatu zion, tronuak zaldi baten buztaneko ile batetik zintzilikaturiko ezpata bat gainean zuelarik; zoria boterearen egikaritzaren erantzukizunetik zetorrela irudikatzeko.
• Tyrfing. Norvegiar mitologiako Tyrfing zikloan aipaturiko ezpata magikoa da. Gardarikiko Svafrlami erregeak, Odinen biloba zena, Dvalinn eta Durinn nanoak harrapatu eta ezpata eraikitzera behartu zituen, hauek medeku bezala ezpata madarikatu zutelarik. Hori dela eta, ezpata zorrotik ateratzen zen bakoitzean gizon bat hiltzen zuen, amaieran Svafrlami bera hil zuelarik.

• Colada. Tizonarekin batera, Mio Cid-en kantoreak Cideari egotzi zion ezpata hau, Bartzelonako «Remont Verenguel» kondearen aurkako gerra baten sari moduan eskuratua.

• Marteren ezpata. Atila hunoen azken erregearen ezpata zen.
• Nandaka. Vishnu jainko hinduaren "ezpata purua" da, ezagutzaren errepresentazioa eta ezjakintasuna suntsitzen duena.

Ikus, gainera

• Duelu
• Eskrima
• Aho (ebakitze-tresnarena)
• Sable
• Zaldun
• Ezpata txiki

Kanpo estekak

• Datuak: Q12791
• Multimedia: Swords / Q12791