Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra (ingelesez: American Revolutionary War edo American War of Independence) Britainia Handiak Ipar Amerikan zituen Hamahiru Kolonien eta Britainia Handiaren arteko gerra izan zen, 1775etik 1783ra bitartean gertatua. Yorktowngo setioan britainiarrek izandako porrotak eta Parisko Ituna sinatzeak amaitu zuten gerra.
Errege-gutunez XVII. eta XVIII. mendeetan ezarriak, Amerikako koloniak, neurri handi batean, autonomoak ziren barne-arazoetan, eta oparoak, merkataritzan Britainia Handiarekin eta Karibeko koloniekin salerosketak eginez, baita Europako beste potentzia batzuekin ere, Karibeko beren biltegien bidez. 1763ko Zazpi Urteko Gerran, britainiarrek frantsesak garaitu ondoren, Erresuma Batuko koroaren eta bere 13 kolonien arteko tirabirak merkataritza, ipar-mendebaldeko politika eta zerga neurrien inguruan sortu ziren, Zigilu Legea eta Townshend Ekintzak barne. Oposizio kolonialak 1770eko Bostongo Sarraskia ekarri zuen, Britainia Handiarekiko independentziaren ideia bultzatu zuena. Aurreko zerga-neurriak indargabetu baziren ere, Parlamentuak Tea Legea onartu zuen 1773an, eta neurri horrek Bostongo Tearen Matxinada ekarri zuen abenduaren 16an. Horri erantzunez, Parlamentuak, 1774ko erdialdean, Lege Onartezinak deiturikoak ezarri zituen, Bostongo portua itxi; Massachusettseko gutuna ezeztatu, eta kolonia britainiar gobernuaren kontrolpean jarri zuen.
Neurriak egonezina sortu zuen kolonietan, eta horietako 12k ordezkariak bidali zituzten Filadelfiara 1774ko irailaren hasieran, protesta bat antolatzeko Lehen Kongresu Kontinental gisa. Britainia Handiko Jurgi III.a Erresuma Batukoari bakea eskatzeko dei batean, Kongresuak eskaera bat egin zion, baina baita Kontinental Elkartea izeneko britainiarren produktuen aurkako boikota ere egingo zuela Lege Onartezinak bertan behera uzten ez baziren. Nahiz eta irtenbide baketsu bat lortzeko ahaleginak egin, borrokak hasi ziren, Westminsterreko sarraskiaren ondoren 1775eko apirilaren 19an Lexingtongo guduarekin, eta, ekainean, Kongresuak Kontinenteko Armada bat sortzea baimendu zuen George Washington komandanteburu zuela. Nahiz eta Parlamentuaren barruko fakzio batek kontra egin Iparraldeko Ministerioak hertsapen politika ezarri zuen, eta bi aldeek gero eta saihestezinago ikusten zuten gatazka. 1775eko uztailean, Kongresuak Jurgi III.a Erresuma Batukoari bidalitako Oliba Adarraren Eskaera atzera bota zuen, eta, abuztuan, Parlamentuak matxinada-egoeran deklaratu zituen koloniak.
1776ko martxoan Boston galdu ondoren, Sir William Howe britainiar komandanteburu berriak New York eta New Jerseyko kanpaina hasi zuen. Azaroan, New York harrapatu zuen Washingtonek Trenton eta Princetonen garaipen txiki baina esanguratsuak lortu aurretik, eta horrek konfiantza itzuli zien abertzaleei. 1777ko udan, Howek Filadelfia hartzea lortu zuen, nahiz, urrian, John Burgoyneren agindupeko indar bereizi bat errenditu behar izan zen Saratogan. Garaipen hori funtsezkoa izan zen Frantzia eta Espainia bezalako botereak konbentzitzeko Estatu Batu independente bat entitate bideragarria zela. Armada kontinentala neguko kuarteletan sartu zen, Valley Forgen, non von Steuben jeneralak gudu unitate antolatua bihurtuko zuen.
Frantziak laguntza ekonomiko eta militar informala eman zion matxinadaren hasieratik AEBri, eta, Saratogaren ondoren, bi herrialdeek akordio komertziala eta aliantza itun bat sinatu zituzten 1778ko otsailean. Independentziarako bermearekin Kongresua Frantziarekin batu zen Britania Handiaren aurkako gerra globalean, eta Antilla frantziarrak defenditzeko hitza eman zuen. Espainia ere Frantziarekin aliatu zen Britainia Handiaren aurka Aranjuezko Itunean (1779), nahiz eta amerikarrekin ez formalki aliatu. Hala eta guztiz ere, Louisianako portuetarako sarbideak armak eta hornigaiak inportatzeko aukera ematen zien abertzaleei, eta Espainiako Golkoko Kostako kanpainak, berriz, hegoaldeko funtsezko baseak kendu zizkion Errege Itsas Armadari.
Horrek 1778ko estrategia kaltetu zuen, Howeren ordezkoak, Sir Henry Clintonek, Estatu Batuetako hegoaldera eraman baitzuen gerra. Hasieran arrakasta izan bazuen ere, 1781eko irailean, Yorktowneko indar frantziar-amerikar batek Cornwallis setiatu zuen. Goarnizioak porrot egin ondoren, Cornwallis, urrian errenditu zen. Britainiarrek Frantziarekin eta Espainiarekin izan zituzten gerrak beste bi urtez luzatu ziren arren, Britainia Handiak Amerikan zituen indarrak, oro har, portuetara eta mendebaldeko gotorlekuetara mugatzen ziren, eta, Ipar Amerikan, berriz, borrokak eten egin ziren neurri handi batean. 1782ko apirilean, Iparraldeko ministerioa britainiar gobernu berri batek ordezkatu zuen, amerikar independentzia onartu eta Parisko Ituna negoziatzen hasi zena. Ituna 1783ko irailaren 3an berretsi zenean onartu zuen Britainia Handiak independentzia amerikarra, eta gerra ofizialki amaitu zen. Versaillesko tratatuek Frantzia eta Espainiarekin zituzten gatazkak konpondu zituzten[1].
Iraultzaren aurrekariak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ipar Amerikako ekialdeko kostaldean, Britainia Handiko koroaren jabetzako hamahiru kolonia zeuden. Jabetza horietan, lehenengo errepublika sortu zen eta bertako gobernua konstituzio baten bidez araututa gelditu zen. Horretarako, biztanleak britainiarren agintetik irten ziren, eta gainera, berdintasuna eta askatasuna sustatzen zituzten ideia iraultzaile nagusiak antolaketa politiko eta sozial berrian sartu ziren.
Kolonietako gizartea etorkin jario etengabeen eraginezkoa zen; gizarte horretan, ez zeuden Europako sistema feudal zorrotzaren ezaugarriak; jaraunspenezko nobleziarik ere ez zegoen. Hegoaldeko kolonietan (Virginia, Carolina, Georgia) sistema esklabista antolatu zen (500.000 esklabo beltz); sistema horretan, esklaboak tabakoa, azukre eta kotoiaren laborantzan egiten zuten lan.
Bertako gizartea honako hauek osatzen zuten: lur-jabe txikiek eta handiek; hirietako langile askeek, mendebaldean lur berriak okupatzeko eta baliabideak ustiatzeko aukera zuten langileak; merkataritza-trafiko aktiboa kontrolatzen zuten merkatariek eta azkenik, esklaboak ugariagoak ziren hegoaldeko kolonietan. Hamahiru kolonietako hiri eta porturik garrantzitsuena Filadelfia zen, eta 1760an, gehienez jota, 25.000 biztanle zituen.
Independentzia Gerra
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Amerikako kolonia britaniarren altxamendua, independentzia-gerra baino gehiago, benetako iraultza izan zen. Britainia Handiaren aurkako askatasun-gogoa kolonien barruan gelditu zen agerian.
Kolonoek bidegabeko tratua jasaten ari zirela uste zuten, metropolira aberastasuna eta zergak bidali arren, guztiz baztertuta zeudelako, eurengan eragina zuten erabaki guztietan. Egoera horren ondorioz, XVIII. mendearen erdialdetik aurrera, Britainia Handiarekiko menpekotasun gogorraren aurkako iritzia zabaldu zen.
Ingalaterrak Frantziari Zazpi Urteko Gerra (1756-1763) irabazi ondoren (metropoliak kolonoen laguntza handia jasota, bai laguntza militarra eta baita baliabide ekonomikoak ere), kolonoek eskainitako laguntza garrantzitsua ez zen behar bezala saritu. Aldiz, zerga-presioa gogortu egin zen, gerraren gastuak finantzatzeko. Horrela, azukrearen eta beste produktu batzuen gaineko zerga berriak sortu ziren. 1773ko abenduaren 16an, Bostoneko portuan istilu larria egon zen, Tearen Matxinada. Altxamendu horren zergatia Londresko gobernuak tearen merkataritzari ezarritako zerga berria izan zen. Kolono gazte batzuek, indiarrez mozorroturik, Ekialdeko Indien Konpainiako hiru itsasontzitako kargamentua itsasora bota zuten, konpainia horrek tea Ipar Amerikara esportatzeko monopolioa lortu baitzuen. Tropa ingelesek gogor zapaldu zuten altxamendua eta gobernuak Bostongo portua ixteko agindua eman zuen; baina, horren eraginez, haserrea biztanleria osora zabaldu zen.
Gobernu britainiarraren errepresio-neurrien ondorioz, Independentziaren gerra hasi zen. 1775eko data eman ohi da gerraren hasiera data bezala, istiluak lehenagotik bazetozen ere. Kolonoek milizianoen armada eratu zuten eta agintean George Washington (1732-1799) jarri zuten. Washingtonen lehenengo arazoa tropak ekipatzeko armarik eta muniziorik ez edukitzea izan zen. Gerraontzirik ere ez zeukanez, ingelesek erabateko nagusitasuna zuten itsasoan. Beraz, atzerriko potentzien laguntza lortu behar izan zuten. Frantziak, Britainia Handiaren aurkari nagusia zenez, George Washingtonek armadarako behar zituen armamentua eta munizioak bidali zituen. Lehenengo batailetan, armada britainiar indartsuak nagusitu ziren; hala eta guztiz ere, Saratogako batailan matxinoek kolpe gogorra eman zioten armada ingeleseko gorputzetariko bati, eta horren ostean, gerraren garapena aldatzen hasi zen.
1779an, gerra nazioarte zabalago batera hedatu zen: Frantziak eta Espainiak gerran sartzea erabaki zuten. Frantziak mendekurako gogoa zeukan, Zazpi Urteko Gerra (1756-1763) galdu ondoren, eta Espainiak galdutako jabetzak berreskuratu nahi zituen, Gibraltar eta Menorca esaterako. Horren guztiaren ondorioz, bi herri horiek Ingalaterraren aurka mobilizatu zituzten tropak. 1781ako urriaren 19an, Britainiarren armada errenditu egin zen Yorktowngo batailan eta 1783an, Britainia Handiak Estatu Batuen independentzia onartu zuen, Parisko Itunean.
Independentzia Deklarazioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| « | Bistakoak direlako eutsiko diegu egia hauei. Hona hemen: gizaki guztiak berdin sortuak direla; Sortzaileak eskubide besterenezinak ematen dizkiela guztiei (besteak beste, bizitza, askatasuna eta zoriontasunaren bilaketa); eskubide horiek bermatzeko, gizakien artean gobernuak ezartzen direla, eta gobernatuen onespenetatik eratortzen direla gobernu horien botere legitimoak; gobernua erabat printzipio horien aurka badoa, berritzeko edo abolitzeko eskubidea duela herriak, bai eta printzipio horietan oinarritutako beste gobernu bat ezartzeko eskubidea ere, eta segurtasuna eta zoriontasuna lortzeko egokiena iruditzen zaion moduan antola dezakeela herriak boterea. [...] Helburu bera duten gehiegikerien eta usurpazioen zerrenda luze batek herria despotismo absolutuaren mende hartu nahi duela adierazten badute, herriak gobernu hori boteretik botatzeko eskubidea eta betebeharra du, eta etorkizuneko segurtasunerako berme berriak ezartzekoa. Izan ere, handia izan da kolonia hauen sufrimendua; eta orain aurreko gobernatzeko era aldatzeko beharra nabaria da. [...]: Beraz Ameriketako Estatu Batuetako ordezkariok, Kongresu Orokorrean bilduta, [...] hau jakinarazi eta aldarrikatu nahi dugu: Kolonia Batu hauek estatu aske eta independenteak direla, eta izan behar dutela eskubide osoz, [...] eta haien arteko nahiz Britainia Handiarekiko lotura politiko guztiak erabat disolbatuta daudela eta geratu behar dutela [...] |
» |
| Ameriketako Estatu Batuetako ordezkariek, Kongresu Orokorrean bilduta. Filadelfia, (1776), | ||
Lehenengo Konstituzio Modernoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Ipar Amerikako 1787ko konstituzioa liberalismo politikoaren printzipioak jasotzen zituen lehenengo kostituzioa izan zen. Independentzia konkistatu ondoren, antzinako kolonia guztiek ados jarri beharra izan zuten, eta hori oso konplexua izan zen. Hegoaldeko kolonietan, etxe handietan bizi ziren lur-jabeek agintzen zuten; adibidez, esklabotzaren abolizioaren aurka zeuden. Aldiz, iparraldeko koloniak burgesak eta nekazaritzako jabe txikiek kontrolatzen zituzten. Buruzagi politikoek neurri erradikalagoak proposatzen zituzten, banakako eskubideen aldetik, estatu kideen arteko batasun politiko handiagoa sustatzen zuten.
1787an, antzinako kolonietako berrogeita hamabost ordezkari Filadelfian bildu ziren, konstituzio berri bat idazteko. Joeren arteko paktua lortu zen: gobernu federal bakarra eratuko zen, errepublikako presidentearekin eta legegintzako bi ganberarekin (Ordezkarien Etxea eta Senatua; baina, aldi berean, estatu bakoitzak barne-politikan eskumen handiak izango zituen gobernu autonomoa eduki ezean.
1787ko konstituzioa, bestalde, ilustratuek defendaturiko berdintasunaren eta askatasunaren printzipioetan oinarritzen zen. Erregimen errepublikanoa eta demokratikoa ezarri zen eta emendakin batzuk kenduta, 1789an behin betiko onetsitako konstituzioa indarrean dago gaur egun ere.
Ipar Amerikako independentziak eta demokraziak eragin handiaz izan zuten, Europako iritzian eta politikan. Errepublika berriak eta Konstituzioari erantsitako giza eskubideen adierazpenak saihestu egiten zuten beltzen esklabotzaren gaia; gai hori Sezesio-gerran ebatzi zen (1861-1865); arazo horren ondorioz, gaur egun ere arrazen diskriminazioa erakusten duten egoerak ageri dira.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerraren kronologia (Ingelesez)
- Espainiaren parte hartzea Independentzia Gerran (Ingelesez)
Datuak: Q40949
Multimedia: American Revolutionary War / Q40949
- ↑ (Ingelesez) American Revolutionary War. 2023-02-11 (Noiz kontsultatua: 2023-02-15).