Lizarrate: berrikuspenen arteko aldeak

Lizarrate; San Adriango tunela
	UNESCOren gizateriaren ondarea
	Euskal Herriaren barnealdeko Donejakue bidea
	Lizarrateko sarrera, ekialdetik; Irudi gehiago
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Gipuzkoa
Udalerria	Zegama
Koordenatuak	42°56′07″N 2°18′55″W / 42.9353°N 2.3153°W
Arkitektura
Azalera	2,53 ha
Gizateriaren ondarea
Erreferentzia	669bis-017
Eskualdea	Europa eta Ipar Amerika
Izen-ematea	bilkura)
	1
	↑ UNESCOk egindako sailkapenaren arabera ;

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

Hauxe da oraingo bertsioa, 22:22, 30 martxoa 2024 data duena

Lizarrate^[1]^[2] edo —herriko euskaran— Sandratiko tunela, gaur egun San Adriango tunela izenaz ere ezaguna, Aizkorri-Arazko natura parkean dagoen pasabide zaharra da, 70 bat metro luze dena. Uraren higadurak haitzulo karstikoa sortu zuen, eta duela mende asko gizakiak haitzuloa areago zabaldu eta bere probetxurako egokitu zuen.^[3] Araba eta Gipuzkoa lotzen zituen bide nagusia hortik igarotzen zen, eta ordainsari garestia zuen. Gaur egun ere, Aizkorriko galtzadaren aztarnak oso nabariak ditu oraindik. Antzinako bide horrek Arlabango bidea egin arte garrantzi handia izan zuen, izan ere.

Geografiari dagokionez, ekialde-mendebalde norabidea du tunelak. Ekialdean du Zegamaranzko bidea, eta mendebaldean Araiaranzkoa (Asparrena); bi herri horiek lotuz egiten zuen bere bide eginkizuna. Iparraldean Aizkorri mendia dago, eta hegoaldean Aratz. Lizarrateko pasabidea itsas mailatik 1.035 metro gorago dago.^[4] Bertaratzeko abiapuntu egoki edo erabiliena San Adriango mendi-aterpea da.

Izena

Tunelaren izen ezagunik zaharrena Leizarrate da (segur aski, leize arrate etimologia izango du); izen horrekin aipatu zuen Lope Martinez de Isasti gipuzkoar historialariak, 1615ean.^[5] Erromesek, bestetik, Infernuaren ahoa bezala ezagutzen zuten.^[6] Gero, izen hori Lizarrate bilakatu zen, eta, XX. mendean, tunela dagoen haitzaren izena zen batez ere; tunelari, berriz, San Adriango tunela esaten zitzaion. Gaur egun, ordea, tunelari berriz ere jatorrizko izena esleitzeko joera gailentzen ari da euskara zainduan.^[1]^[4]^[7]

San Adrian izena, dirudienez, erdaldun hutsek Sandrati euskal izenari (Zegama aldeko euskaldunek gaur egun ere badarabiltena) emandako interpretazio okerretik dator. Alabaina, Sandrati horrek, berez, Sancta Trinitate (Hirutasun Santua) latin izena du jatorri.^[8] Jaso diren datuen arabera, inguru horretan Hirutasun Santua gurtzen zen; hartara, Nikolas IV.a aita santuak, 1290. urtean, bekatuen barkamena eman zien urte hartako Hirutasun Santuaren egunean Lizarrateko ospitale-elizara joandako erromes, bidezko eta txiroei. Eta, gaur egun ere, San Adriango baselizako erromeria Hirutasun Santuaren egunean edo hurrengo igandean egiten da.^[9]

Gizakiaren aztarnak eta eraikinak

2008an egin zen lehengo kanpaina eta Alfredo Moraza Barearen gidaritzapean aritu dira Jexux Tapia Sagarna eta, Manu Zeberio Rodríguez. Hauek dokumentatu duten aldi zaharrena, Goi Paleolitoko Madeleine aldia da. Sarrerako atearen oinarrietatik behera, 8 metroko potentzia arkeologikoa induskatu da, hau da, 8 metro behera arte, aztarnak daude.

Goian XVIII. mendeko aztarnak daude, Brontze arokoekin nahastuta. Beheko geruzetan, duela 14.000 urte artekoa^[10], fauna basatia eta giza okupazioak daude. Baherago buztina dago, arkeologikoki antzua, baina ikerlariek uste dute horren azpian ere aurki lezaketela berriz okupazioa.

Brontze Aroko geruzaz gainera, zundaketan beste hiru geruzak agertu dira. Zaharrenetik berrienera: Madelein aldia, Burdin Arokoa; erromatarren garaikoa; eta Erdi Arokoa, X. mendetik hasita.

Paleolitoa

San Adrianen ezagutzen dugun gizakien okupazio zaharrena Paleolitokoa da. Landa-lan arkeologikoan hainbat maila identifikatu dira eta horien artean, aipagarria da bat, ikatz ugari duelako. Okupazio hauetan aurkitutako hezur eta suharrizko zati ugariak azken Madeleine eta lehen Azil aldikoak dira, C¹⁴aren arabera duela 14.000 eta 13.000 urte bitartekoak^[11].

Brontze Aroko zeramika zatiak

2009an duela 3.500 urte ingurukoa zeramika zatiak aurkitu dituzte^[12] tunelean bertan, baselizaren atzealdean hiru metroko zundaketa eginda. Brontze Aroko horrelako okupazio mailarik ez da Gipuzkoan aurrez topatu. Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologo eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendari Alfredo Morazak dioenez, «bizitzeko baldintza onak zituen haitzuloak; babesa eta ura zituen, eta badirudi jende mugimendu handia ibili zela inguruan».^[4]

Erromatar garaia

2016an duela 2.000 urteko txanpon indigena aurkitu zuten, erromatarrentzat mertzenario moduan borrokatzen zirenei ordaintzen zieten motatakoa. Galtzadaren ezkerrean agertu zen, baina argitu behar da orain ikusten den galtzada ez da erromatarra, XVIII. mendekoa, baizik, eta azpian XVI. mendekoa egongo dela uste dute.

Erdi Aroko galtzada eta gaztelua

Aranzadi Zientzia Elkartearen ikerketen arabera, tunelaren ekialdeko zatian —Zegamaranzko aldean— gaztelua eraiki zuten XII. mendearen inguruan; XIV. mendeko idatzietan aipatu zuten lehen aldiz, eta XVI. menderaino behintzat egin zuen bere babes lana. Garai hartan, tunela orain baino askoz handiagoa zen altueraren aldetik (geroztik, zoruan harriak eta hondakinak pilatuz joan dira, eta tunela txikiagotuz). Harrizko zimendu baten gainean, zurezkoa zen gazteluaren egitura, 4-7 metro garai; 300 bat lagunentzako tokia zuen. Gaztelu hartatik, arrasto gutxiren batzuk baizik ez dira geratu. Aukikuntza hauetan, bete batzuren artean, zeramika eta eraztun bat agertu dira. Gazteluarekin batera, han herrixka bat zegoen, tunelaren alde bietan: zalditegiak, ostatua, hilerria, biltegia, baseliza, ur andela eta abar.^[1]^[13]

Hortik pasatzen den Aizkorriko galtzada ezaguna ere Erdi Arokoa da. Gaztelak Araba eta Gipuzkoa bereganatu zituenean (1200. urtea) hartu zuen bideak inoizko indarrik handiena. Nafarroa saihestu nahi bazen, ez zegoen beste biderik Gaztelaren eta Frantziaren artean. Aldi hartan, Lizarrateko pasabidea ez zen, ez, samurra, iritsi zaizkigun lekukotasunek diotenez: lapurrak, aldapa gogorrak, urtearen egun gehientsuenetan elurra, ostatu garestia...

Aro Modernoa

Komunikabide hura kontrolatu eta defendatzeko sortu zen gaztelua eta haren inguruko multzo osoa. XVI. mendearen amaiera arte, garrantzi handiko errege galtzada izan zen Lizarratetik igarotzen zena.^[4] Mende hartan, Gaztelak Nafarroa konkistatu zuenez, tokiak garrantzi militarra galdu zuen (beraz, gaztelua desagertu zen) eta beste bide batzuk ireki ziren Gaztela eta Frantzia artean^[1]. 1597-1601 artean Izurri Atlantikoak eragin nabarmena izan zuen, lehenengo Gipuzkoan eta, ondoren, Araban. Gipuzkoak ez zuen bere biztanleria elikatzeko gari nahiko, Gaztelatik eta Arabatik zetorren gariaren dependentzia zuen, hein handi batean Lizarratetik pasatzen zena. Egoera ikusita, Arabak gariarekin espekulatzea erabaki zuen eta guardiak ezarri zituen Lizarraten zein Aizkorrin. Garia Segurara iristea lortzen zutenek egoera ankerra izaten zuten, kargaren lapurretak eta bahiketak, gosetearen erakusgarri. Gainera, 1600 inguruan Lizarrateko alkatea eta bere familia, eta inguruan bizi ziren ikazkin batzuk hil ziren, izurriak jota^[14].

Hala ere, XVIII. menderaino, Gasteiz eta Donostia arteko igarobide nagusia izaten jarraitu zuen. Mende hartan, aldapei, elurrari eta arriskuei ihesi, Arlabango bidea ireki zuten eta Lizarratekoa bigarren mailako bidetzat geratu zen.^[1] Pasabide nagusia izan zen bitartean, bidesaria kobratzen zen tunela zeharkatzeagatik; bidesaria ordaindu nahi ez edo ezin zuenak, mendian goraxeago igotzen den beste bide zailago bat erabili behar zuen. Gipuzkoako aldetik begiratuta tunelaren eskuinaldera dauden bi mailak, harkaitzean landuak, beste igarobide horren arrastoak dira, usadioak dioenez.^[13]

Gazteluak bi dorre zituen: bata, tunelaren barruan; bestea —dorre nagusia—, ondoko leize batean. Haitzaren lekurik garaienean ere beste eraikinen bat izatea litekeena da. Gainera, tunelaren inguruan oholesiak zeuden; arestian aipatu dugunez, harrizko oinarriaren gainean ezarritako zurezko egiturarekin eginak. Gotorlekuak babesa eta aterpea emango zien erromes eta bidaiariei, garai haietan bidelapurrez eta gaizkile zelatariz josirik zeuden bideetan barrena zihoazela. Leizetik Araba aldera ateraz gero, Historiaurreko tumulu bat dago. Han, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaile Alfredo Morazak dioenez, piko edo zigorleku bat zegoen. Gaizkileak hiltzeko eta haien gorpuak luzaroan erakusgai izateko erabiltzen omen zuten, gainerako gaizkileak ohartarazteko asmoz.^[13]

Tunelean azaldu diren arrastorik gehienak ostatuarenak dira. Ez zuen batere fama onik: garestia eta txarra omen zen. Bide luzea egin behar zen, ordea, beste ostatu batera joan nahi izanez gero: joan-etorri handiko bide garrantzitsu hartan, zerbitzugune bakarra zen Araia eta Zegama artean.

Aro Garaikidea

XIX. mendearen erdialdean, ostatuari eraikin bat erantsi zioten: mikeleteen kuartela. Sute batek biak suntsitu zituen 1911. urtean.^[1]^[7]

Baselizak

Lekuari izen berriena eman dion San Adriango baseliza Erdi Aroan eraiki zuten lehen aldiz, baina gaur egungoa aski berria da, 1893an ermita zaharra eraitsi eta gaur egungoa egin baitzuten. Erdi Arokoaren aurrealdean egin zuten, eta hura baino handiagoa da.^[13]

Tuneletik 500 bat metrora, Zegama alderantz, Sancti Spiritus baseliza dago, galtzada zaharraren aldamenean, Erdi Aroan tenplarioen komentu izan omen zena.^[2]

Fikzioan

Leku misteriotsu hau elezahar askoren sorburu izan da, eta berriki marrazki bizidunetako film bat inspiratu du: Barriola, San Adriango azeria (2009), Juanba Berasategik zuzendua.

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f GipuzkoaKultura: Garai bateko Lizarrate, bideoa, YouTube webgunean argitaratua. Iraupena: 10' 50''. Bideoa hasi eta 1' 03'' igarotakoan, azalpenak ematen hasten da Alfredo Moraza (Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologoa eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendaria).
↑ ^a ^b Luis Peña Basurto: «Lizarrate», Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.
↑ Nagore Irazustabarrena: «4.000 urteko historia tuneletik argitara», Argia, 2249. zenbakia, 2010-10-24.
↑ ^a ^b ^c ^d Pantxike Agirre: «Garai berria galtzada zaharrarentzat», Berria, 2009-10-03.
↑ «Sierra y túnel de San Adrián», Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.
↑ https://web.archive.org/web/20160529101029/https://www.caminosantiagogipuzkoa.com/antbuspre.asp?Cod=2950&nombre=2950&sesion=14
↑ ^a ^b Irune Lasa: «Lizarrate, iraganerako bidea»,, Berria, 2009-06-23.
↑ Micaela Portilla (1991): Una ruta europea. Por Álava, a Compostela. Del paso de San Adrián, al Ebro, Arabako Foru Aldundia. ISBN 84-7821-066-0. 17. eta 35. orrialdeak.
↑ «San Adrian», Zegamako Udalaren webgunea. 2010-10-25ean eskuratua.
↑ "Iraganera bidaia bat. San Adrian/Lizarrate Tunela. 14.000 urtetako Historia" liburua Zegamako Udalak sustatutako IV. Beka Xabier Azurmendi ikerketa lanaren emaitza da.. Gipuzkoako Foru Aldundia.
↑ San Adrian-Lizarrate : Gipuzkoako historiaren igarobidea = la historia de Gipuzkoa a través del túnel de San Adrian. Aranzadi Zientzia Elkartea = Sociedad de Ciencias Aranzadi 2016 ISBN 978-84-944251-3-4. PMC 951097645. (Noiz kontsultatua: 2021-01-20).
↑ Susaeta, Igor. (2014-06-03). «Duela 3.500 urteko zeramika puskak aurkitu dituzte San Adriango koban» Berria.^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ ^a ^b ^c ^d Felix Ibargutxi: «San Adrián revela sus secretos», Diario Vasco, 2009-06-23.
↑ Dimmick, Ralph Edward; Lima, Jorge de. (1951). «Esa negra Fuló y otros poemas» Books Abroad 25 (2): 160. doi:10.2307/40090022. ISSN 0006-7431. (Noiz kontsultatua: 2021-01-20).

Bibliografia

Agirre-Mauleon, Juantzo (zuz): San Adrian-Lizarrate. Aranzadi. ISBN 978-84-944251-3-4.
Azurmendi, Xabier: San Adrian eta Inguruen Kondaira. VI. Gerriko Ikerlan-sariketa, 1995. Lazkao: Euskadiko Kutxa, 1996. 172 or. ISBN 84-922191-8-1.
Tapia, Jesus, et alii (2016): San Adrian: un nuevo yacimiento de la Edad del Bronce en el norte de la península Ibérica. Munibe, 67, Donostia. 363-375 or. ISSN 1132-2217 • eISSN 2172-4555

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Igarobideari buruzko erreportajea Argia astekarian.

Datuak: Q3471662
Multimedia: Lizarrate / Q3471662

[fn1-1] UNESCOk egindako sailkapenaren arabera

[GaraibatekoLizarrate-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f GipuzkoaKultura: Garai bateko Lizarrate, bideoa, YouTube webgunean argitaratua. Iraupena: 10' 50''. Bideoa hasi eta 1' 03'' igarotakoan, azalpenak ematen hasten da Alfredo Moraza (Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologoa eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendaria).

[LizarrateAEE-3] Luis Peña Basurto: «Lizarrate», Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.

[NagoreIrazustabarrena-4] Nagore Irazustabarrena: «4.000 urteko historia tuneletik argitara», Argia, 2249. zenbakia, 2010-10-24.

[PantxikeAgirre-5] Pantxike Agirre: «Garai berria galtzada zaharrarentzat», Berria, 2009-10-03.

[LeizarrateAEE-6] «Sierra y túnel de San Adrián», Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.

[7] ttps://web.archive.org/web/20160529101029/https://www.caminosantiagogipuzkoa.com/antbuspre.asp?Cod=2950&nombre=2950&sesion=14

[IruneLasa-8] Irune Lasa: «Lizarrate, iraganerako bidea»,, Berria, 2009-06-23.

[9] Micaela Portilla (1991): Una ruta europea. Por Álava, a Compostela. Del paso de San Adrián, al Ebro, Arabako Foru Aldundia. ISBN 84-7821-066-0. 17. eta 35. orrialdeak.

[10] «San Adrian», Zegamako Udalaren webgunea. 2010-10-25ean eskuratua.

[11] "Iraganera bidaia bat. San Adrian/Lizarrate Tunela. 14.000 urtetako Historia" liburua Zegamako Udalak sustatutako IV. Beka Xabier Azurmendi ikerketa lanaren emaitza da.. Gipuzkoako Foru Aldundia.

[12] San Adrian-Lizarrate : Gipuzkoako historiaren igarobidea = la historia de Gipuzkoa a través del túnel de San Adrian. Aranzadi Zientzia Elkartea = Sociedad de Ciencias Aranzadi 2016 ISBN 978-84-944251-3-4. PMC 951097645. (Noiz kontsultatua: 2021-01-20).

[13] Susaeta, Igor. (2014-06-03). «Duela 3.500 urteko zeramika puskak aurkitu dituzte San Adriango koban» Berria.^{[Betiko hautsitako esteka]}

[FelixIbargutxi-14] Felix Ibargutxi: «San Adrián revela sus secretos», Diario Vasco, 2009-06-23.

[15] Dimmick, Ralph Edward; Lima, Jorge de. (1951). «Esa negra Fuló y otros poemas» Books Abroad 25 (2): 160. doi:10.2307/40090022. ISSN 0006-7431. (Noiz kontsultatua: 2021-01-20).

[I]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
-{{Eraikin infotaula automatikoa
+{{eraikin infotaula
 | izena = Lizarrate<br /><small>San Adriango tunela</small>
 | irudia = San Adriango tunela.jpg
 | irudi-oina =  Lizarrateko sarrera, ekialdetik
-| herria = [[Zegama]]
+| herria = [[Gipuzkoa eta Arabako Partzuergoa]]
 | helbidea =
 | herrialdea = EH
@@ 18. lerroa: / 18. lerroa: @@
 '''Lizarrate'''<ref name=GaraibatekoLizarrate>GipuzkoaKultura: [https://www.youtube.com/watch?v=OZgqbQYHrnk ''Garai bateko Lizarrate''], bideoa, YouTube webgunean argitaratua. Iraupena: <nowiki>10'&nbsp;50''. Bideoa hasi eta 1'&nbsp;03''</nowiki> igarotakoan, azalpenak ematen hasten da Alfredo Moraza (Aranzadi Zientzia Elkarteko arkeologoa eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendaria).</ref><ref name=LizarrateAEE>Luis Peña Basurto: [https://www.euskomedia.org/aunamendi/88749 «Lizarrate»], Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.</ref> edo —herriko euskaran— '''Sandratiko tunela''', gaur egun '''San Adriango tunela''' izenaz ere ezaguna, [[Aizkorri-Arazko natura parkea]]n dagoen pasabide zaharra da, 70 bat metro luze dena. Uraren higadurak haitzulo karstikoa sortu zuen, eta duela mende asko gizakiak haitzuloa areago zabaldu eta bere probetxurako egokitu zuen.<ref name=NagoreIrazustabarrena>Nagore Irazustabarrena: [https://www.argia.com/argia-astekaria/2249/san-adriango-igarobidea/osoa «4.000 urteko historia tuneletik argitara»], ''Argia'', 2249. zenbakia, 2010-10-24.</ref> [[Araba]] eta [[Gipuzkoa]] lotzen zituen bide nagusia hortik igarotzen zen, eta ordainsari garestia zuen. Gaur egun ere, [[Aizkorriko galtzada]]ren aztarnak oso nabariak ditu oraindik. Antzinako bide horrek [[Arlaban]]go bidea egin arte garrantzi handia izan zuen, izan ere.
-Geografiari dagokionez, ekialde-mendebalde norabidea du tunelak. Ekialdean du [[Zegama]]ranzko bidea, eta mendebaldean [[Araia]]ranzkoa ([[Asparrena]]); bi herri horiek lotuz egiten zuen bere bide eginkizuna. Iparraldean [[Aizkorri]] mendia dago, eta hegoaldean [[Aratz]]. Lizarrateko pasabidea itsas mailatik 1.035 metro gorago dago.<ref name=PantxikeAgirre>Pantxike Agirre: [https://paperekoa.berria.info/plaza/2009-10-03/054/004/Garai_berria_galtzada_zaharrarentzat.htm «Garai berria galtzada zaharrarentzat»,] ''Berria'', 2009-10-03.</ref> Bertaratzeko abiapuntu egoki edo erabiliena [[San Adriango mendi-aterpea]] da.
+Geografiari dagokionez, ekialde-mendebalde norabidea du tunelak. Ekialdean du [[Zegama]]ranzko bidea, eta mendebaldean [[Araia]]ranzkoa ([[Asparrena]]); bi herri horiek lotuz egiten zuen bere bide eginkizuna. Iparraldean [[Aizkorri]] mendia dago, eta hegoaldean [[Aratz]]. Lizarrateko pasabidea itsas mailatik 1.035 metro gorago dago.<ref name=PantxikeAgirre>Pantxike Agirre: [https://web.archive.org/web/20110716234516/https://paperekoa.berria.info/plaza/2009-10-03/054/004/Garai_berria_galtzada_zaharrarentzat.htm «Garai berria galtzada zaharrarentzat»,] ''Berria'', 2009-10-03.</ref> Bertaratzeko abiapuntu egoki edo erabiliena [[San Adriango mendi-aterpea]] da.
 == Izena ==
-Tunelaren izen ezagunik zaharrena ''Leizarrate'' da (segur aski, ''leize arrate'' etimologia izango du); izen horrekin aipatu zuen [[Lope Martinez de Isasti]] gipuzkoar historialariak, 1615ean.<ref name=LeizarrateAEE>[https://www.euskomedia.org/aunamendi/103571?q=san+adrian&partialfields=fondo:au%25F1amendi&numreg=4&start=0 «Sierra y túnel de San Adrián»], Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.</ref> Erromesek, bestetik, [[Infernuaren ahoa]] bezala ezagutzen zuten.<ref>https://www.caminosantiagogipuzkoa.com/antbuspre.asp?Cod=2950&nombre=2950&sesion=14</ref> Gero, izen hori ''Lizarrate'' bilakatu zen, eta, [[XX. mendea]]n, tunela dagoen haitzaren izena zen batez ere; tunelari, berriz, ''San Adriango tunela'' esaten zitzaion. Gaur egun, ordea, tunelari berriz ere jatorrizko izena esleitzeko joera gailentzen ari da euskara zainduan.<ref name=GaraibatekoLizarrate /><ref name=PantxikeAgirre /><ref name=IruneLasa>Irune Lasa: [https://paperekoa.berria.info/plaza/2009-06-23/043/003/Lizarrate_iraganerako_pasabidea.htm «Lizarrate, iraganerako bidea»,], ''Berria'', 2009-06-23.</ref>
+Tunelaren izen ezagunik zaharrena ''Leizarrate'' da (segur aski, ''leize arrate'' etimologia izango du); izen horrekin aipatu zuen [[Lope Martinez de Isasti]] gipuzkoar historialariak, 1615ean.<ref name=LeizarrateAEE>[https://www.euskomedia.org/aunamendi/103571?q=san+adrian&partialfields=fondo:au%25F1amendi&numreg=4&start=0 «Sierra y túnel de San Adrián»], Auñamendi Eusko Entziklopedia. 2010-10-20an eskuratua.</ref> Erromesek, bestetik, [[Infernuaren ahoa]] bezala ezagutzen zuten.<ref>https://web.archive.org/web/20160529101029/https://www.caminosantiagogipuzkoa.com/antbuspre.asp?Cod=2950&nombre=2950&sesion=14</ref> Gero, izen hori ''Lizarrate'' bilakatu zen, eta, [[XX. mendea]]n, tunela dagoen haitzaren izena zen batez ere; tunelari, berriz, ''San Adriango tunela'' esaten zitzaion. Gaur egun, ordea, tunelari berriz ere jatorrizko izena esleitzeko joera gailentzen ari da euskara zainduan.<ref name=GaraibatekoLizarrate /><ref name=PantxikeAgirre /><ref name=IruneLasa>Irune Lasa: [https://web.archive.org/web/20110716234534/https://paperekoa.berria.info/plaza/2009-06-23/043/003/Lizarrate_iraganerako_pasabidea.htm «Lizarrate, iraganerako bidea»,], ''Berria'', 2009-06-23.</ref>
-''San Adrian'' izena, dirudienez, [[erdara|erdaldun]] hutsek ''Sandrati'' euskal izenari (Zegama aldeko euskaldunek gaur egun ere badarabiltena) emandako interpretazio okerretik dator. Alabaina, ''Sandrati'' horrek, berez, ''Sancta Trinitate'' ([[Hirutasun|Hirutasun Santua]]) [[latin]] izena du jatorri.<ref>[[Micaela Portilla]] (1991): ''Una ruta europea. Por Álava, a Compostela. Del paso de San Adrián, al Ebro'', Arabako Foru Aldundia. ISBN 84-7821-066-0. 17. eta 35. orrialdeak.</ref> Jaso diren datuen arabera, inguru horretan [[Hirutasun|Hirutasun Santua]] gurtzen zen; hartara, [[Nikolas IV.a]] aita santuak, [[1290]]. urtean, bekatuen barkamena eman zien urte hartako Hirutasun Santuaren egunean Lizarrateko ospitale-elizara joandako erromes, bidezko eta txiroei. Eta, gaur egun ere, [[San Adriango baseliza]]ko erromeria Hirutasun Santuaren egunean edo hurrengo igandean egiten da.<ref>[https://www.zegama.net/historia_sanadrian.php «San Adrian»], Zegamako Udalaren webgunea. 2010-10-25ean eskuratua.</ref>
+''San Adrian'' izena, dirudienez, [[erdara|erdaldun]] hutsek ''Sandrati'' euskal izenari (Zegama aldeko euskaldunek gaur egun ere badarabiltena) emandako interpretazio okerretik dator. Alabaina, ''Sandrati'' horrek, berez, ''Sancta Trinitate'' ([[Hirutasun|Hirutasun Santua]]) [[latin]] izena du jatorri.<ref>[[Micaela Portilla]] (1991): ''Una ruta europea. Por Álava, a Compostela. Del paso de San Adrián, al Ebro'', Arabako Foru Aldundia. {{ISBN|84-7821-066-0}}. 17. eta 35. orrialdeak.</ref> Jaso diren datuen arabera, inguru horretan [[Hirutasun|Hirutasun Santua]] gurtzen zen; hartara, [[Nikolas IV.a]] aita santuak, [[1290]]. urtean, bekatuen barkamena eman zien urte hartako Hirutasun Santuaren egunean Lizarrateko ospitale-elizara joandako erromes, bidezko eta txiroei. Eta, gaur egun ere, [[San Adriango baseliza]]ko erromeria Hirutasun Santuaren egunean edo hurrengo igandean egiten da.<ref>[https://www.zegama.net/historia_sanadrian.php «San Adrian»], Zegamako Udalaren webgunea. 2010-10-25ean eskuratua.</ref>
 == Gizakiaren aztarnak eta eraikinak ==
-[[Fitxategi:Lizarrateren ekialdeko sarrera.JPG|thumb|250px|ezkerrera|Lizarrateren ekialdeko sarrera]]
+[[Fitxategi:Lizarrateren ekialdeko sarrera.JPG|thumb|Lizarrateren ekialdeko sarrera]]
+an egin zen lehengo kanpaina eta [[Alfredo Moraza]] Barearen gidaritzapean aritu dira [[Jexux Tapia]] Sagarna eta, [[Manu Zeberio]] Rodríguez. Hauek dokumentatu duten aldi zaharrena, [[Goi Paleolitoa|Goi Paleolitoko]] [[Madeleine aldia]] da. Sarrerako atearen oinarrietatik behera, 8 metroko potentzia arkeologikoa induskatu da, hau da, 8 metro behera arte, aztarnak daude.
+Goian XVIII. mendeko aztarnak daude, [[Brontze Aroa|Brontze arokoekin]] nahastuta. Beheko geruzetan, duela 14.000 urte artekoa<ref>{{erreferentzia|izena=Gipuzkoako Foru Aldundia.|abizena=|urtea=2019|izenburua="Iraganera bidaia bat. San Adrian/Lizarrate Tunela. 14.000 urtetako Historia" liburua Zegamako Udalak sustatutako IV. Beka Xabier Azurmendi ikerketa lanaren emaitza da.|argitaletxea=Gipuzkoako Foru Aldundia|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>, fauna basatia eta giza okupazioak daude. Baherago buztina dago, arkeologikoki antzua, baina ikerlariek uste dute horren azpian ere aurki lezaketela berriz okupazioa.
+Brontze Aroko geruzaz gainera, zundaketan beste hiru geruzak agertu dira. Zaharrenetik berrienera: Madelein aldia, [[Burdin Aro]]koa; [[Antzinako Erroma|erromatarren garaikoa]]; eta [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]], [[X. mendea|X. mendetik]] hasita.
+=== Paleolitoa ===
+San Adrianen ezagutzen dugun gizakien okupazio zaharrena [[Paleolito]]koa da. Landa-lan arkeologikoan hainbat maila identifikatu dira eta horien artean, aipagarria da bat, ikatz ugari duelako. Okupazio hauetan aurkitutako hezur eta suharrizko zati ugariak azken [[Madeleine]] eta lehen [[Aziliar|Azil]] aldikoak dira, [[Karbono-14|C<sup>14</sup>aren]] arabera duela 14.000 eta 13.000 urte bitartekoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=San Adrian-Lizarrate : Gipuzkoako historiaren igarobidea = la historia de Gipuzkoa a través del túnel de San Adrian|argitaletxea=Aranzadi Zientzia Elkartea = Sociedad de Ciencias Aranzadi|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/951097645|isbn=978-84-944251-3-4|pmc=951097645|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
 === Brontze Aroko zeramika zatiak ===
-[[Brontze Aro]]koak dira Lizarraten oraingoz aurkitu diren objekturik zaharrenak: zeramika zatiak, duela 3500 urte ingurukoak.<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]| izenburua= Duela 3.500 urteko zeramika puskak aurkitu dituzte San Adriango koban |url=https://www.berria.info/albisteak/92541/duela_3500_urteko_zeramika_puskak_aurkitu_dituzte_san_adriango_koban.htm|data= 2014-06-03 |izena= Igor |abizena= Susaeta}}</ref> Tunelean bertan aurkitu zituzten, 2009an, baselizaren atzealdean hiru metroko zundaketa eginda. Brontze Aroko horrelako okupazio mailarik ez da Gipuzkoan aurrez topatu. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] arkeologo eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendari [[Alfredo Moraza]]k dioenez, «bizitzeko baldintza onak zituen haitzuloak; babesa eta ura zituen, eta badirudi jende mugimendu handia ibili zela inguruan».<ref name=PantxikeAgirre />
+an duela 3.500 urte ingurukoa zeramika zatiak aurkitu dituzte<ref>{{erreferentzia|egunkaria=[[Berria]]|izenburua=Duela 3.500 urteko zeramika puskak aurkitu dituzte San Adriango koban|url=https://www.berria.info/albisteak/92541/duela_3500_urteko_zeramika_puskak_aurkitu_dituzte_san_adriango_koban.htm|data=2014-06-03|izena=Igor|abizena=Susaeta}}{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> tunelean bertan, baselizaren atzealdean hiru metroko zundaketa eginda. Brontze Aroko horrelako okupazio mailarik ez da Gipuzkoan aurrez topatu. [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteko]] arkeologo eta Lizarrateko arkeologia indusketen zuzendari [[Alfredo Moraza]]k dioenez, «bizitzeko baldintza onak zituen haitzuloak; babesa eta ura zituen, eta badirudi jende mugimendu handia ibili zela inguruan».<ref name=PantxikeAgirre />
+=== Erromatar garaia ===
-Brontze Aroko geruzaz gainera, zundaketan beste hiru geruza agertu dira. Zaharrenetik berrienera: [[Burdin Aro]]koa; [[Antzinako Erroma|erromatarren garaikoa]]; eta [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]], [[X. mendea|X. mendetik]] hasita.
+an duela 2.000 urteko txanpon indigena aurkitu zuten, erromatarrentzat mertzenario moduan borrokatzen zirenei ordaintzen zieten motatakoa. Galtzadaren ezkerrean agertu zen, baina argitu behar da orain ikusten den galtzada ez da erromatarra, XVIII. mendekoa, baizik, eta azpian XVI. mendekoa egongo dela uste dute.
 === Erdi Aroko galtzada eta gaztelua ===
 [[Fitxategi:Aizkorriko galtzada. Euskal Herria.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[Aizkorriko galtzada]], Lizarraten, [[Araia]]rantz]]
-[[Aranzadi Zientzia Elkartea]]ren ikerketen arabera, tunelaren ekialdeko zatian —[[Zegama]]ranzko aldean— gaztelua eraiki zuten [[XII. mendea]]ren inguruan; [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] idatzietan aipatu zuten lehen aldiz, eta [[XVI. mendea|XVI. menderaino]] behintzat egin zuen bere babes lana. Garai hartan, tunela orain baino askoz handiagoa zen altueraren aldetik (geroztik, zoruan harriak eta hondakinak pilatuz joan dira, eta tunela txikiagotuz). Harrizko zimendu baten gainean, [[zur]]ezkoa zen gazteluaren egitura, 4-7 metro garai; 300 bat lagunentzako tokia zuen. Gaztelu hartatik, arrasto gutxiren batzuk baizik ez dira geratu. Gazteluarekin batera, han herrixka bat zegoen, tunelaren alde bietan: zalditegiak, ostatua, hilerria, biltegia, baseliza, ur andela eta abar.<ref name=GaraibatekoLizarrate /><ref name=FelixIbargutxi>Felix Ibargutxi: [https://www.diariovasco.com/20090623/cultura/adrian-revela-secretos-20090623.html «San Adrián revela sus secretos»], ''Diario Vasco'', 2009-06-23.</ref>
+[[Aranzadi Zientzia Elkartea]]ren ikerketen arabera, tunelaren ekialdeko zatian —[[Zegama]]ranzko aldean— gaztelua eraiki zuten [[XII. mendea]]ren inguruan; [[XIV. mendea|XIV. mendeko]] idatzietan aipatu zuten lehen aldiz, eta [[XVI. mendea|XVI. menderaino]] behintzat egin zuen bere babes lana. Garai hartan, tunela orain baino askoz handiagoa zen altueraren aldetik (geroztik, zoruan harriak eta hondakinak pilatuz joan dira, eta tunela txikiagotuz). Harrizko zimendu baten gainean, [[zur]]ezkoa zen gazteluaren egitura, 4-7 metro garai; 300 bat lagunentzako tokia zuen. Gaztelu hartatik, arrasto gutxiren batzuk baizik ez dira geratu. Aukikuntza hauetan, bete batzuren artean, zeramika eta eraztun bat agertu dira. Gazteluarekin batera, han herrixka bat zegoen, tunelaren alde bietan: zalditegiak, ostatua, hilerria, biltegia, baseliza, ur andela eta abar.<ref name=GaraibatekoLizarrate /><ref name=FelixIbargutxi>Felix Ibargutxi: [https://www.diariovasco.com/20090623/cultura/adrian-revela-secretos-20090623.html «San Adrián revela sus secretos»], ''Diario Vasco'', 2009-06-23.</ref>
 Hortik pasatzen den [[Aizkorriko galtzada]] ezaguna ere [[Erdi Aroa|Erdi Arokoa]] da. [[Gaztela]]k [[Araba]] eta [[Gipuzkoa]] bereganatu zituenean ([[1200]]. urtea) hartu zuen bideak inoizko indarrik handiena. [[Nafarroa]] saihestu nahi bazen, ez zegoen beste biderik Gaztelaren eta [[Frantzia]]ren artean. Aldi hartan, Lizarrateko pasabidea ez zen, ez, samurra, iritsi zaizkigun lekukotasunek diotenez: lapurrak, aldapa gogorrak, urtearen egun gehientsuenetan elurra, ostatu garestia...
+=== Aro Modernoa ===
-Komunikabide hura kontrolatu eta defendatzeko sortu zen gaztelua eta haren inguruko multzo osoa. [[XVI. mendea]]ren amaiera arte, garrantzi handiko errege galtzada izan zen Lizarratetik igarotzen zena.<ref name=PantxikeAgirre /> Mende hartan, Gaztelak Nafarroa konkistatu zuenez, tokiak garrantzi militarra galdu zuen (beraz, gaztelua desagertu zen) eta beste bide batzuk ireki ziren Gaztela eta Frantzia artean. Hala ere, [[XVIII. mendea|XVIII. menderaino]], Gasteiz eta Donostia arteko igarobide nagusia izaten jarraitu zuen. Mende hartan, aldapei, elurrari eta arriskuei ihesi, [[Arlaban]]go bidea ireki zuten. Lizarratekoa bigarren mailako bidetzat geratu zen.<ref name=GaraibatekoLizarrate /> Pasabide nagusi izan zen bitartean, bidesaria kobratzen zen tunela zeharkatzeagatik; bidesaria ordaindu nahi ez edo ezin zuenak, mendian goragoxeago igotzen den beste bide zailago bat erabili behar zuen. Gipuzkoako aldetik begiratuta tunelaren eskuinaldera dauden bi mailak, [[haitz|harkaitzean]] landuak, beste igarobide horren arrastoak dira, usadioak dioenez.<ref name=FelixIbargutxi />
+[[Fitxategi:Lizarrate eta inguruak.jpg|thumb|eskuinera|Lizarrateri eta inguruei martxoaren bukaeran ateratako argazki hau ikusita, ez da zaila Erdi Aroan hortik igarotzeko izango zituzten zailtasunak imajinatzea]]
+[[Fitxategi:Lizarrate - San Adrian, 1900 inguruan.jpg|thumb|Lizarrate, 1900 inguruan. [[Mikelete]]en kuartela ikus daiteke atzean.]]
+Komunikabide hura kontrolatu eta defendatzeko sortu zen gaztelua eta haren inguruko multzo osoa. [[XVI. mendea]]ren amaiera arte, garrantzi handiko errege galtzada izan zen Lizarratetik igarotzen zena.<ref name=PantxikeAgirre /> Mende hartan, Gaztelak Nafarroa konkistatu zuenez, tokiak garrantzi militarra galdu zuen (beraz, gaztelua desagertu zen) eta beste bide batzuk ireki ziren Gaztela eta Frantzia artean<ref name=GaraibatekoLizarrate />. [[1597]]-[[1601]] artean [[Izurri Atlantikoa]]k eragin nabarmena izan zuen, lehenengo Gipuzkoan eta, ondoren, Araban. Gipuzkoak ez zuen bere biztanleria elikatzeko gari nahiko, [[Gaztela]]tik eta Arabatik zetorren gariaren dependentzia zuen, hein handi batean Lizarratetik pasatzen zena. Egoera ikusita, Arabak gariarekin espekulatzea erabaki zuen eta guardiak ezarri zituen Lizarraten zein Aizkorrin. Garia Segurara iristea lortzen zutenek egoera ankerra izaten zuten, kargaren lapurretak eta bahiketak, gosetearen erakusgarri. Gainera, 1600 inguruan Lizarrateko alkatea eta bere familia, eta inguruan bizi ziren ikazkin batzuk hil ziren, izurriak jota<ref>{{Erreferentzia|izena=Ralph Edward|abizena=Dimmick|izenburua=Esa negra Fuló y otros poemas|orrialdeak=160|abizena2=Lima|izena2=Jorge de|data=1951|url=https://dx.doi.org/10.2307/40090022|aldizkaria=Books Abroad|alea=2|zenbakia=25|issn=0006-7431|doi=10.2307/40090022|sartze-data=2021-01-20}}</ref>.
+Hala ere, [[XVIII. mendea|XVIII. menderaino]], Gasteiz eta Donostia arteko igarobide nagusia izaten jarraitu zuen. Mende hartan, aldapei, elurrari eta arriskuei ihesi, [[Arlaban]]go bidea ireki zuten eta Lizarratekoa bigarren mailako bidetzat geratu zen.<ref name=GaraibatekoLizarrate /> Pasabide nagusia izan zen bitartean, bidesaria kobratzen zen tunela zeharkatzeagatik; bidesaria ordaindu nahi ez edo ezin zuenak, mendian goraxeago igotzen den beste bide zailago bat erabili behar zuen. Gipuzkoako aldetik begiratuta tunelaren eskuinaldera dauden bi mailak, [[haitz|harkaitzean]] landuak, beste igarobide horren arrastoak dira, usadioak dioenez.<ref name=FelixIbargutxi />
-[[Fitxategi:Lizarrate eta inguruak.jpg|thumb|300px|eskuinera|Lizarrateri eta inguruei martxoaren bukaeran ateratako argazki hau ikusita, ez da zaila Erdi Aroan hortik igarotzeko izango zituzten zailtasunak imajinatzea]]
 Gazteluak bi dorre zituen: bata, tunelaren barruan; bestea —dorre nagusia—, ondoko leize batean. Haitzaren lekurik garaienean ere beste eraikinen bat izatea litekeena da. Gainera, tunelaren inguruan oholesiak zeuden; arestian aipatu dugunez, harrizko oinarriaren gainean ezarritako zurezko egiturarekin eginak. Gotorlekuak babesa eta aterpea emango zien erromes eta bidaiariei, garai haietan bidelapurrez eta gaizkile zelatariz josirik zeuden bideetan barrena zihoazela. Leizetik [[Araba]] aldera ateraz gero, [[Historiaurre]]ko tumulu bat dago. Han, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaile Alfredo Morazak dioenez, piko edo zigorleku bat zegoen. Gaizkileak hiltzeko eta haien gorpuak luzaroan erakusgai izateko erabiltzen omen zuten, gainerako gaizkileak ohartarazteko asmoz.<ref name=FelixIbargutxi />
-Tunelean azaldu diren arrastorik gehienak ostatuarenak dira. Ez zuen batere fama onik: garestia eta txarra omen zen. Bide luzea egin behar zen, ordea, beste ostatu batera joan nahi izanez gero: joan-etorri handiko bide garrantzitsu hartan, zerbitzugune bakarra zen Araia eta Zegama artean. [[XIX. mendea]]ren erdialdean, ostatuari eraikin bat erantsi zioten: [[mikelete]]en kuartela. Sute batek biak suntsitu zituen [[1911]]. urtean.<ref name=GaraibatekoLizarrate /><ref name=IruneLasa />
+Tunelean azaldu diren arrastorik gehienak ostatuarenak dira. Ez zuen batere fama onik: garestia eta txarra omen zen. Bide luzea egin behar zen, ordea, beste ostatu batera joan nahi izanez gero: joan-etorri handiko bide garrantzitsu hartan, zerbitzugune bakarra zen Araia eta Zegama artean.
-=== Baselizak ===
+=== Aro Garaikidea ===
+[[XIX. mendea]]ren erdialdean, ostatuari eraikin bat erantsi zioten: [[mikelete]]en kuartela. Sute batek biak suntsitu zituen [[1911]]. urtean.<ref name="GaraibatekoLizarrate" /><ref name="IruneLasa" />
+== Baselizak ==
 Lekuari izen berriena eman dion [[San Adriango baseliza]] [[Erdi Aroa]]n eraiki zuten lehen aldiz, baina gaur egungoa aski berria da, [[1893]]an ermita zaharra eraitsi eta gaur egungoa egin baitzuten. Erdi Arokoaren aurrealdean egin zuten, eta hura baino handiagoa da.<ref name=FelixIbargutxi />
-Tuneletik 500 bat metrora, [[Zegama]] alderantz, [[Sancti Spiritus baseliza]] dago, galtzada zaharraren aldamenean. [[Erdi Aroa]]n [[Tenpluko ordena|tenplarioen]] komentu izan omen zen.<ref name=LizarrateAEE />
+Tuneletik 500 bat metrora, [[Zegama]] alderantz, [[Sancti Spiritus baseliza]] dago, galtzada zaharraren aldamenean, [[Erdi Aroa]]n [[Tenpluko ordena|tenplarioen]] komentu izan omen zena.<ref name=LizarrateAEE />
 == Fikzioan ==
@@ 55. lerroa: / 72. lerroa: @@
 == Erreferentziak ==
-{{erreferentzia zerrenda}}
+{{erreferentzia zerrenda|30em}}
+== Bibliografia ==
+* Agirre-Mauleon, Juantzo (zuz): ''[https://www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/san_adrian.pdf San Adrian-Lizarrate]''. Aranzadi. {{ISBN|978-84-944251-3-4}}.
+* [[Xabier Azurmendi|Azurmendi, Xabier]]: ''San Adrian eta Inguruen Kondaira''. VI. Gerriko Ikerlan-sariketa, 1995. Lazkao: Euskadiko Kutxa, 1996. 172 or. {{ISBN|84-922191-8-1}}.
+* Tapia, Jesus, et alii (2016): ''[https://www.academia.edu/40865081/San_Adrian_un_nuevo_yacimiento_de_la_Edad_del_Bronce_en_el_norte_de_la_pen%C3%ADnsula_Ib%C3%A9rica San Adrian: un nuevo yacimiento de la Edad del Bronce en el norte de la península Ibérica]''. Munibe, 67, Donostia. 363-375 or. ISSN 1132-2217 • eISSN 2172-4555
 == Ikus, gainera ==
 * [[Aizkorriko galtzada]]
 * [[San Adriango mendi-aterpea|Lizarrateko mendi-aterpea]]
+* [[Mikelete]]
-== Kanpo loturak ==
+== Kanpo estekak ==
 * [https://www.argia.com/argia-astekaria/2249/san-adriango-igarobidea/osoa Igarobideari buruzko erreportajea Argia astekarian.]
+{{autoritate kontrola}}
-{{commonskat}}
-== Bibliografia ==
-* [[Xabier Azurmendi]]: ''San Adrian eta Inguruen Kondaira''. VI. Gerriko Ikerlan-sariketa, 1995. Lazkao: Euskadiko Kutxa, 1996. 172 or. ISBN 84-922191-8-1.
 [[Kategoria:Lizarrate]]