Saltu al enhavo

Arbo

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Ĉi tiu artikolo temas pri tipo de planto. Koncerne aliajn signifojn aliru la apartigilon Arbo (apartigilo).
Ordinara frakseno.
Giganta sekvojadendro (Sequoiadendron giganteum).
Kverko
Baobabo en Sudafriko.
Arboj kovritaj de glacio poast neĝostormo

Arbo en la plantoscienco estas planto, kiun karakterizas

La vorto arbo devenas de la latina arbor. (En Esperanto oni formas nomon de frukto-arbo uzante la sufikson -uj- aŭ -arb-.) La plej oftaj arboj, la foliarboj, portas foliojn, dum pingl-arboj havas pinglojn. La foliarboj ludas gravan rolon en la fotosintezo, kiu interalie respondecas pri la natura purigado de la aero. La arboŝelo estas funkcie simila al la haŭto de bestoj, kaj protektas la arbon kontraŭ atakado de fungoj kaj infektoj. La arboŝelo ankaŭ transportas nutraĵojn kaj akvon al la kreskozonoj laŭlonge de branĉoj kaj folioj.

Jam en frua mezozoiko aperis la unuaj pinglarboj, dum foliarboj estas rezulto de pli ĵusa evoluo. Pratempe, vastaj partoj de la tersurfaco kovratis per arbaroj. Poste, homo multege forbrulis kaj detruis la arbojn, kreanta savanojn kaj pligrandigis dezertojn (vidu artikolon senarbarigo). Hodiaŭ, la homa forsegado, aparte de la pluvarbaroj, serioze minacas onian propran ekziston sur la tero.

Arboj ne estas taksonomia grupo sed ĝi inkludas varion de plantospecioj kiuj estis sendepende evoluciintaj lignajn trunkon kaj branĉojn kiel maniero superi super aliaj plantoj por konkurenci por sunlumo. Laŭ pli larĝa senso, ankaŭ la plej altaj palmoj, la arbofilikoj, bananarboj kaj bambuoj estas arboj. Arboj tendencas esti long-vivaj, kaj kelkaj atingas aĝon de kelkaj jarcentoj. La plej alta konata arba specio, nome sekvojo nomita Hyperion, staras 115.6 m alte. Arboj estis ekzistantaj dum 370 milionoj da jaroj. Oni ĉirkaŭkalkulis ke estas ĝuste ĉirkaŭ 3 trilionoj de maturaj arboj en la mondo.[1]

Arbo tipe havas multajn duarangajn branĉojn subtenitajn for el la grundo fare de la trunko. Tiu trunko tipe enhavas lignan histon por havi forton, kaj vaskulan histon por porti materialon el unu parto de la arbo al alia. Ĉe plej arboj ĝi estas ĉirkaŭata de tavolo de arboŝelo kiu utilas kiel protekta barilo. Sub la grundo, la radikoj branĉas kaj foretendas amplekse; ili utilas por ankri la arbon kaj elpreni malsekecon kaj nutraĵojn el la grundo. Sur la grundo, la branĉoj dividiĝas en pli malgrandaj branĉoj kaj branĉetoj. La soŝoj tipe portas foliojn, kiuj kaptas lumenergion kaj konvertas ĝin en sukeroj pere de la procezo de fotosintezo, kiu havigas la nutraĵojn por la kresko kaj disvolviĝo de la arbo. Povas esti ankaŭ floroj kaj fruktoj, sed kelkaj arboj, kiaj koniferoj, anstataŭe havas polenkonusojn kaj semokonusojn; aliaj, kiaj arbofilikoj, produktas sporojn anstataŭe.

Arboj ludas gravan rolon en malpliigo de erozio kaj moderado de la klimato. Ili forigas karbonan dioksidon el la atmosfero kaj stokigas grandajn kvantojn de karbono en siaj histoj. Arboj kaj arbaroj havigas habitaton por multaj specioj de animaloj kaj plantoj. Tropikaj pluvarbaroj estas unu el la plej biodiversaj habitatoj en la mondo. Arboj havigas ombron kaj ŝirmon, lignon por konstruado, brulaĵon por kuirado kaj hejtado, kaj fruktojn por manĝo (kaj de homoj kaj de bestoj) same kiel por multaj aliaj duarangaj uzoj, kiaj bariloj, ornamoj, simboloj ktp. En partoj de la mondo, arbaroj estas malpliiĝantaj ĉar arboj estas klarigitaj (forhakitaj) por pliigi la kvanton de plugebla tero disponebla por agrikulturo. Pro ties longdaŭro kaj utilo, arboj estis ĉiam adoritaj, kaj estas sanktaj arboj (aŭ arbospecioj) en variaj kulturoj, kaj ili ludas gravan rolon en multaj mitologioj de la mondo.

Difino

[redakti | redakti fonton]
Diagramo de sekundara dikkresko en eŭdikoto aŭ konifero montranta idealigitajn vertikalajn kaj horizontalajn sekciojn. Nova tavolo de ligno estas aldonita en ĉiu kreskosezono, dikigante la tigon, ekzistantajn branĉojn kaj radikojn.

Kvankam "arbo" estas esprimo de ofta parolmaniero, ekzistas neniu universale rekonita preciza difino de kio arbo estas, aŭ botanike aŭ en komuna lingvo.[2] En ĝia plej larĝa signifo, arbo estas ajna planto kun la ĝenerala formo de longforma tigo, aŭ trunko, kiu subtenas la fotosintezajn foliojn aŭ branĉojn ĉe iom da distanco super la grundo.[3] Arboj ankaŭ estas tipe difinitaj per alteco,[4] kun pli malgrandaj plantoj de 0.5 ĝis 10 m (1,6 ĝis 32,8 ft) estantaj nomitaj arbedoj,[5] tiel ke la minimuma alteco de arbo estas nur loze difinita.[4] Grandaj verdplantoj kiel ekzemple papajo kaj bananoj estas arboj en tiu malstrikta senco.[2][6]

Ofte aplikata pli mallarĝa difino estas ke arbo havas lignecan trunkon formitan per sekundara kresko, signifante ke la trunko densiĝas ĉiun jaron kreskante eksteren, aldone al la primara suprena kresko de la kreskanta pinto.[4][7] Laŭ tia difino, verdplantoj kiel ekzemple palmoj, bananoj kaj papajoj ne estas konsideritaj arboj nekonsiderante ĝian altecon, kreskoformon aŭ tigozonon. Kelkaj monokotoj povas esti konsideritaj arboj laŭ iomete pli loza difino;[8] dum la Josuo-arbo (Yucca brevifolia), bambuoj kaj palmoj ne havas sekundaran kreskon kaj neniam produktas veran lignon kun jarringoj,[9][10] ili povas produkti "pseŭdo-lignon" per ligninigaj ĉeloj formitaj per primara kresko.[11]

Krom strukturaj difinoj, arboj estas ofte difinitaj per uzo, ekzemple kiel tiuj plantoj kiuj donas lignon.[12]

Superrigardo

[redakti | redakti fonton]

La arbokreskokutimo estas evoluisma adaptado trovita en malsamaj plantgrupoj: kreskante pli alte, arboj povas konkurenci pli bone por sunlumo.[13] Arboj tendencas esti longevivaj,[14] kelkaj atingas plurcentojn da jaroj de aĝo, same kiel altaj.[15] Arboj modifis strukturojn kiel ekzemple pli dikaj tigoj komponitaj de specialiĝintaj ĉeloj kiuj aldonas strukturan forton kaj daŭrecon, permesante al ili kreski pli alte ol nelignecaj plantoj kaj sterni sian foliaron. Ili devias de arbedoj, kiuj ankaŭ estas lignoplantoj, ĉar kutime kreskas pli grande kaj havas ununuran ĉefan tigon;[5] sed la distingo inter malgranda arbo kaj granda arbedo ne estas klara,[16] kaj iĝas pli konfuza pro la fakto ke arboj povas esti reduktitaj en grandeco laŭ pli severaj medicirkonstancoj kiel ekzemple montoj kaj ĉearktaj areoj. La arboformo evoluis aparte en neparencaj klasoj de plantoj en respondo al similaj mediaj defioj, montrante ĝin klasika ekzemplo pere de paralela evoluo. Kun ĉirkaŭkalkulitaj 60,000-100,000 specioj, la nombro da arboj tutmonde eble nombros dudek kvin procente de ĉiuj vivantaj plantospecioj.[17][18] La plej granda nombro da tiuj kreskas en tropikaj regionoj kaj multaj el tiuj areoj ankoraŭ ne estis plene studitaj fare de botanikistoj, kio igas arbodiversecon kaj teritoriojn nebone konataj.[19]

Altaj herbecaj unukotiledonaj plantoj kiaj banano ne havas duarangan kreskon, kaj estas arboj nur en larĝa senco.

Arboj ekzistas en du malsamaj grupoj de vaskulaj aŭ pli altaj plantoj, nome la gimnospermoj kaj la angiospermoj. La gimnospermaj arboj inkludas pingloarbojn, cikadalojn, ginkofitojn kaj gnetofitojn; ili produktas semojn kiuj ne estas enfermitaj en fruktoj, sed en malfermaj strukturoj kiel ekzemple pin-strobiloj, kaj multaj havas fortajn vaksecajn foliojn, kiel ekzemple pinpingloj.[20] La plej multaj angiospermaj arboj estas verdukotiledonaj, nome la "veraj dukotiledonoj", do nomitaj ĉar la semoj enhavas du kotiledonojn aŭ semofoliojn. Ekzistas ankaŭ kelkaj arboj inter la malnovaj genlinioj de florplantoj nomitaj bazaj angiospermoj aŭ paleodukotiledonoj; tiuj inkludas Amborella, Magnolia, muskaton kaj avokadon,[21] dum arboj kiel ekzemple bambuo, palmoj kaj bananoj estas monokotoj.

Ligno donas strukturan forton al la trunko de arbo; tio subtenas la planton kiam ĝi kreskas pli granda. La vaskula sistemo de arboj permesas ke akvo, nutraĵo kaj aliaj kemiaĵoj estu distribuataj tra la tuta planto, ĉar sen ĝi arboj ne povus kreski same grandaj kiel ili faras. Arboj, kiel relative aliaj altaj plantoj, bezonas transverŝi akvon supren laŭ la tigo tra la ksilemo el la radikoj per la suĉo produktita kiam akvo vaporiĝas el la folioj. Se nesufiĉa akvo estas havebla la folioj sekiĝos kaj sekve formortos.[22] La tri ĉefaj partoj de arboj estas la radiko, la tigo, kaj la folioj; ili estas integritaj partoj de la vaskula sistemo kiu interligas ĉiujn vivantajn ĉelojn. En arboj kaj aliaj plantoj kiuj evoluigas lignon, la kambiumo permesas la vastiĝon de vaskula histo kiu produktas lignan kreskon. Ĉar tiu kresko fendas la epidermon de la tigo, lignoplantoj ankaŭ havas korkokreskan tavolon kiu formiĝas inter la floemo. La korkokreska tavolo kaŭzas dikigon de la korko-ĉeloj por protekti la surfacon de la planto kaj redukti akvoperdon. Kaj la produktado el ligno kaj la produktado el korko estas formoj de sekundara kresko.[23]

Arboj estas ĉu ĉiamverdaj, havante foliaron kiu pluas kaj restas verdaj la tutan jaron,[24] aŭ deciduaj, kiuj faligas sian foliaron fine de la kreskosezono kaj poste havante dorman periodon sen folioj.[25] Plej koniferoj kaj ĉiamverdaj scepte larikoj (Larix kaj Pseudolarix) estas deciduaj, lasante fali pinglojn ĉiuaŭtune, kaj kelkaj specioj de cipresoj (Glyptostrobus, Metasequoia kaj Taxodium) aperigas malgrandajn foliŝosojn ĉiujare en procezo konata kiel kladoptozo.[5] La krono estas nomo por la kreskanta pinto de arbo inklude branĉojn kaj foliojn,[26] dum la plej supra tavolo de arbaro, formita de arbokronoj, estas konata kiel kanopeo.[27] Arbido estas juna arbo.[28]

Multaj altaj palmoj estas herbecaj[29] monokotoj; tiuj ne spertas sekundaran kreskon kaj neniam produktas lignon.[9][10] En multaj altaj palmoj, la fina burĝono sur la ĉeftigo estas la nura kiu formiĝas, tiele ili havas senbranĉajn trunkojn kun granda spirale aranĝitaj folioj. Kelkaj el la arbofilikoj, de la ordo Cyatheales, havas altajn rektajn trunkojn, kiuj kreskas ĝis 20 metrojn (66 ft), sed tiuj estas komponitaj ne de ligno sed de rizomoj kiuj kreskas vertikale kaj estas kovritaj per multaj flankradikoj.[30]

Distribuado

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Arbaro.

La nombro da arboj en la mondo, laŭ takso, (2015) estas 3.04 duilionoj, de kiuj 1.39 trilionoj da (46%) estas en la tropikoj aŭ subtropikoj, 0.61 duilionoj (20%) en la temperitaj zonoj, kaj 0.74 trilionoj da (24%) en la koniferaj nordaj arbaroj (tajgo). La takso estas proksimume ok fojojn pli alta ol antaŭaj taksoj, kaj estas bazita sur arbdensecoj mezuritaj en pli ol 400,000 tereneroj. Ĝi restas kondiĉigita de larĝa marĝeno de eraro, ne malplej ĉar la provaĵoj estas plejparte de Eŭropo kaj Nordameriko. La takso indikas ke tiel proksimume 15 miliardoj da arboj estas faligitaj malsupren ĉiujare kaj ke proksimume 5 miliardoj estas plantitaj. En la 12,000 jaroj ekde la komenco de homa agrikulturo, la nombro da arboj tutmonde malpliiĝis je 46%.[31][32][33][34]

La Daintree Pluvarbaro.

En taŭgaj medioj, kiaj la Daintree Pluvarbaro en Kvinslando, aŭ la miksita arbaro de podokarpo kaj larĝfoliaj arboj de la insulo Ulva, Novzelando, arbaro estas la plimalpli stabila klimata kulminkomunumo ĉe la fino de plantsinsekvo, kie malfermaj areoj kiel ekzemple prerio estas koloniigitaj de pli altaj plantoj, kiuj en victurno lasas la vojon al arboj kiuj poste formas arbarkanopeon.[35][36]

En malvarmetaj moderklimataj regionoj, pingloarboj ofte dominas; vaste distribuita kulminkomunumo en la malproksima nordo de la norda hemisfero estas humida tajgo aŭ norda pingloarbaro (ankaŭ nomita boreala arbaro).[37][38] Tajgo estas la plej granda ter-biomo de la mondo, formante 29% de la arbarkovro de la mondo.[39] La longa malvarma vintro de la malproksima nordo estas maltaŭga por plantaro kaj arboj devas kreski rapide en la mallonga somersezono kiam la temperaturo plialtiĝas kaj la tagoj estas longaj. Lumo estas tre limigita sub ilia densa kovro kaj tiele povas ekzisti malgranda plantovivo sur la arbara grundo, kvankam almenaŭ fungoj povas abundi.[40] Simila maldensa arbaro estas trovita sur montoj kie la alteco igas ke la averaĝa temperaturo estas pli malalta tiel reduktante la longon de la kreskosezono.[41]

Kie pluvokvanto estas relative egale disvastigita tra la sezonoj en moderklimataj regionoj, mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj karakteriziĝas per specioj kiel kverko, fago, betulo kaj acero.[42] Moderklimata arbaro troviĝas ankaŭ en la suda hemisfero, kiel por ekzemplo en la orienta Aŭstralia moderklimata arbaro, karakterizita per arbaroj de eŭkaliptoj kaj malferma maldensa arbaro de akacioj.[43]

En tropikaj regionoj kun musono aŭ muson-simila klimato, kie pli seka parto de la jaro alternas kun malseka periodo kiel en la Amazona pluvarbaro, malsamaj specioj de larĝfoliaj arboj dominas la arbaron, kelkajn el ili estante falfoliaj.[44] En tropikaj regionoj kun pli seka savanklimato kaj nesufiĉa pluvokvanto por subteni densajn arbarojn, la kanopeo ne estas fermita, kaj amaso da sunbrilo atingas la grundon kiu estas kovrita per herbo kaj vepro. Akacio kaj baobabo estas bone adaptitaj al survivado en tiaj lokoj.[45]

Morfologio

[redakti | redakti fonton]
Fago-folioj.
Radikoj ankras la strukturon de arbo kaj provizas akvon kaj nutraĵojn. La grundo eroziis for ĉirkaŭ la radikoj de ĉi tiu juna pino.

La partoj de arbo estas la radikoj, trunko(j), branĉoj, branĉetoj kaj folioj. Arbaj tigoj konsistas plejparte de subtenaj kaj transportadaj histoj (ksilemo kaj floemo). Ligno konsistas de ksilemaj ĉeloj, kaj arboŝelo estas farita de floemo kaj aliaj histoj ekstere de la kambiumo. Arboj povas esti grupigita en eksteren-kreskantaj kaj internen-kreskantaj arboj laŭ la vojo en kiu iliaj tigaj diametraj pliiĝas. Eksteren-kreskantaj arboj, kio konsistas la grandan plimulton de arboj (ĉiuj pinofitoj kaj preskaŭ ĉiuj dukotiledonaj arboj), kreskas per la aldonado de nova ligno eksteren, tuj sub la arboŝelo. Internenkreskantaj arboj, plejparte en la unukotiledonaj plantoj (ekz., palmoj kaj drakaj arboj), sed ankaŭ kaktoj, kreskas per aldonado de nova materialo internen.

Kiel eksterenkreskanta arbo kreskas, ĝi kreas kreskoringojn kiel nova ligno estas metita malsupren ĉirkaŭe super la malnova ligno. En specioj kreskantaj en areoj kun laŭsezona klimata ŝanĝo, kresko de ligno produktita ĉe malsamaj tempoj dum la jaro povas esti videbla kiel alternanta helaj kaj malhelaj aŭ molecaj kaj malmolecaj, ringoj de ligno.[46] En moderaj klimatoj kaj tropikaj klimatoj kun ununura malseka-seka sezona alternado, la kreskadaj ringoj estas ĉiujaraj, ĉiu paro de helaj kaj malhelaj ringoj estas por unu jaro de kresko; ĉi tiuj estas konataj kiel ĉiujaraj ringoj. En ejoj kun du malsekaj kaj sekaj sezonoj ĉiujare, povas esti du paroj de helaj kaj malhelaj ringoj ĉiujare; kaj en kelkaj (plejparte duonaridaj regionoj kun neregula pluvo-kvanto), povas esti nova kreskiga ringo kun ĉiu pluvokvanto.[47] En tropikaj pluvarbaraj regionoj, kun konstanta jaro-ronda klimato, kreskado estas kontinua kaj la kreskadaj ringoj ne estas videblaj nek estas ŝanĝo en la ligna teksturo. En specio kun ĉiujaraj ringoj, ĉi tiuj ringoj povas esti kalkulitaj por determini la aĝon de la arbo kaj uzita por datigi kernojn aŭ eĉ lignon prenita de arboj en la pasinteco, ĉio konata kiel la scienco de Dendrokronologio. Tre malabundaj tropikaj arboj povas esti precize datita en ĉi tiu maniero. Aĝo-konstatado estas neebla en internenkreskantaj arboj.

La radikoj de arbo estas ĝenerale integriĝinta en tero, sorbante akvon kaj nutraĵojn el la grundo. Tamen, kvankam teraj nutraĵoj estas havendaj por kreskado de arbo, la plimulto de ĝia biomaso venas de karbona dioksido sorbite el la atmosfero (vidu artikolon fotosintezo). Super tero, la trunko donas alton al la folio-portantaj branĉoj, helpante en konkurso kun aliaj plantaj specioj por sunlumo. Ĉe multaj arboj, la aranĝo de la branĉoj optimumigas malkovron de la folioj al sunlumo.

Ne ĉiuj arboj havas ĉiujn plantajn organojn aŭ partojn menciitajn supre. Ekzemple, la plejparto de palmaj arboj ne estas branĉaj; la saguara kakto de Nordameriko havas ne praktikajn foliojn; arbaj filikoj ne produktas arboŝelon, ktp. Bazita de ilia ĝenerala formo kaj grandeco, ĉiuj de ĉi tiuj estas tamen ĝenerale rigarditaj kiel arboj. Planta formo kiu estas simila al arbo, sed ĝenerale havante pli malgrandajn, multoblajn trunkojn kaj/aŭ branĉojn kiuj altas proksime al la tero, estas arbedoj. Tamen, ne preciza diferencado inter arbedoj kaj arboj eblas. Laŭ ilia malgranda grandeco, bonsajoj ne teknike estus 'arboj', sed oni ne devus konfuzi referencon al la formo de specio kun la grandeco aŭ formo de individuaj specimenoj. Arbetoj ne konvenas la difinon de arbo, sed ĉiuj arbetoj estas arboj.

Tipoj de arbo

[redakti | redakti fonton]
Baobabo (Adansonia digitata).
Faga arbaro.

Vivo de arbo

[redakti | redakti fonton]

Kelkaj arb-specioj estas ambaŭseksaj, dum aliaj dividiĝas je virseksaj kaj inseksaj "individuoj". Ambaŭseksa arbo povas sin mem fekundiĝi (helpe de vento kaj insektoj), dum je la disseksa poleno devas esti transportata de virseksa al inseksa arboj. Je foliarboj la poleno fekundas plejofte florojn, sed kutime la virseksaj pingloarboj havas specialan organon pinglo.

Fekundigite, la floroj evoluas al nuksoj aŭ fruktoj, kaj la pingloj al kerno-havaj pingloj. Kiam ĝi maturas, la nukso/frukto/pinglo falas surteren aŭ estas manĝata de animalo kaj elfekata ie fore de la gepatra arbo. En riĉa grundo ĝi iom post iom ekŝosas radiketon, kaj nutrate de suno kaj akvo komencas sendi radikojn suben kaj branĉojn supren. Je plejmultaj specioj daŭras plurajn jardekojn antaŭ ol arbo vere finpasis sian "bebecon". Arbo neniam iĝas "plenkreska", sed malrapide kontinuas kreskadi ĝismorte. Kelkaj arboj atingas aĝon de pluraj jarcentoj, eĉ duonjarmilo.

Por taksi aĝon de arbo kaj ankaŭ por ekhavi ideon pri ĝia vivovojo, oni povas faligi ĝin kaj elsegi horizontalan pecon el la trunko. Ĉiujare ene de arbo nome aldoniĝas "ringo" malhela, kies diko kaj fasono indikas la tiujarajn viv-kondiĉojn.

Mortinte, arbo ekas putri, t. e. ĝin manĝas bakterioj k.s. Tutaj arbaroj povas esti putrantaj, kio donas riĉajn vivkondiĉojn por novaj plantoj, arboj kaj fungoj. Kelkafoje ankaŭ junaj arboj nature mortas, precipe pro fungatako, arbaj malsanoj, kaj incendio.

Arbo kaj homo

[redakti | redakti fonton]
Sekvojo en Muir Woods, Kalifornio, Usono.

La arbaĵo nomiĝas ligno. Ekde la apero de la homo, ligno estis unu el niaj plej gravaj rimedoj. Ligno plej verŝajne partoprenis en la homa ekregado de fajro, kaj krome uzatis por multegaj iloj kaj aliaj objektoj: radoj, domoj, armiloj, ktp. La arboj havigis ankaŭ manĝon: olivo, pomo, piro, daktilo, nuksoj ktp. En multaj mitologioj arbo estas simbolo de vivo, eterneco, saĝeco, ks.

La antikvaj ĝermanoj kredis je Yggdrasil - enorma frakseno branĉ-radike kunliganta ĉielon kaj teron. La keltoj taksis la kverkon (Der, en ilia lingvo) sankta; kaj la helenoj kaj indianoj kredis je arbaj spiritoj. En multaj kristanaj hejmoj nordaj oni festenas kristnaskon per speciala kristnaska arbo (tipe piceo).

Rekordoj

[redakti | redakti fonton]
Eŭkalipta arbaro.

Grando

[redakti | redakti fonton]

Sekvojo (Sequoia sempervivens) "Hyperion" el Kalifornio estas 115,55 metrojn alta. Sed 135 metrojn alta eŭkalipto (nun morta) ekzistis.

Aĝo

[redakti | redakti fonton]

La plej maljuna arbo eble estas piceo (Picea) el Svedio kiu ŝosis en 7158 aK. Fakte, la vivanta arbo eble estas nur klono de praarbo (esploroj pruvis, ke ili posedas la saman DNA-n).

Bildaro

[redakti | redakti fonton]

Proverbo

[redakti | redakti fonton]

Ekzistas pluraj proverboj pri arbo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[48]:

  • Citaĵo
    „ Altan arbon batas la fulmo. ”
  • Citaĵo
    „ En arbaro sidas kaj arbojn ne vidas. ”
  • Citaĵo
    „ Laŭ la frukto oni arbon ekkonas. ”

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Crowther, T. W.; Glick, H. B.; Covey, K. R.; Bettigole, C.; Maynard, D. S.; Thomas, S. M.; Smith, J. R.; Hintler, G.; Duguid, M. C. (2015-09-02). "Mapping tree density at a global scale". Nature. advance online publication (7568): 201. Bibcode:2015Natur.525..201C. doi:10.1038/nature14967. ISSN 1476-4687.
  2. ↑ 2,0 2,1 What is a tree?. Smartphone tour. University of Miami: John C. Gifford Arboretum (2012). Arkivita el la originalo je 2014-04-20. Alirita 23a de Septembro 2014 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-04-20. Alirita 2017-04-11 .
  3. ↑ Tokuhisa, Jim Tree definition. Newton Ask a Scientist. Arkivita el la originalo je 2013-12-06. Alirita 2014-10-05 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-12-06. Alirita 2017-04-11 .
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Gschwantner, Thomas, et al. "Common tree definitions for national forest inventories in Europe." Silva Fennica 43.2 (2009): 303–321.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Keslick, John A. (2004). Tree Biology Dictionary. Arkivita el la originalo je 2021-03-19. Alirita 2012-07-30 .
  6. ↑ Agroforestry principles. Echo technical notes (2007). Alirita 22a de Septembro 2014 .
  7. ↑ Coder, Kim D. (Aŭgusto 1999) Secondary Growth Anatomy and Tree Rings. Warnell School of Forest Resources, University of Georgia. Arkivita el la originalo je 2014-09-08. Alirita 23a de Septembro 2014 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-09-08. Alirita 2017-04-11 .
  8. ↑ Lund, H. Gyde. ""A forest by any other name ..." Environmental Science & Policy 2.2 (1999): 125–133.
  9. ↑ 9,0 9,1 Diversity and evolution of monocots. University of Wisconsin. Alirita 22a de Septembro 2014 .
  10. ↑ 10,0 10,1 (1a de Aprilo 2008) Trees: A Visual Guide. University of California Press. ISBN 978-0-520-25650-7.
  11. ↑ Monocot stems. The stem. University of Miami. Alirita 2014-09-22 .
  12. ↑ Community forestry rapid appraisal of tree and land tenure. Food and Agriculture Organisation. Alirita 1an de Oktobro 2014 .
  13. ↑ (2004) Forest Canopies. Academic Press. ISBN 978-0-08-049134-9.
  14. ↑ (2006) “Some Evolutionary Consequences of Being a Tree”, Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 37, p. 187–214. doi:10.1146/annurev.ecolsys.37.091305.110215.  Arkivigite je 2014-01-16 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-01-16. Alirita 2017-04-11 .
  15. ↑ The limits to tree height. Letters to Nature. Nature Publishing Group (2004). Arkivita el la originalo je 2012-10-21. Alirita 2012-10-08 .
  16. ↑ (2012-05-23) Plant Identification: Creating User-Friendly Field Guides for Biodiversity Management. Routledge. ISBN 978-1-84407-079-4.
  17. ↑ Hajela, Deepti. "Scientists to capture DNA of trees worldwide for database", USA Today, 2008-05-02. Kontrolita 2012-09-29.
  18. ↑ Kinver, Mark. "World is home to '60,000 tree species'", BBC Science and Environment News, 2017-04-05. Kontrolita 2017-04-05.
  19. ↑ Friis, Ib. (2005) Plant diversity and complexity patterns: local, regional, and global dimensions: proceedings of an international symposium held at the Royal Danish Academy of Sciences and Letters in Copenhagen, Denmark, 25–28 May 2003. Kgl. Danske Videnskabernes Selskab, p. 57–59. ISBN 87-7304-304-4.
  20. ↑ (1997) The Gymnosperms. Springer. ISBN 978-3-662-13166-4.
  21. ↑ (2012) Functional Biology of Plants. John Wiley, p. 9–11. ISBN 978-1-119-96887-0.
  22. ↑ Transport in plants. BioTech. Cronodon Museum (2007-01-28). Alirita 2012-07-21 .
  23. ↑ Coder, Kim D. (1999-08-01) Secondary Growth Anatomy and Tree Rings. Warnell School of Forest Resources, University of Georgia. Arkivita el la originalo je 2014-09-08. Alirita 2014-09-08 . Arkivigite je 2014-09-08 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-09-08. Alirita 2017-04-11 .
  24. ↑ Evergreen. TheFreeDictionary. Alirita 2012-08-07 .
  25. ↑ Deciduous. TheFreeDictionary. Alirita 2012-08-07 .
  26. ↑ Crown. TheFreeDictionary. Alirita 2012-08-07 .
  27. ↑ Canopy. TheFreeDictionary. Alirita 2012-08-07 .
  28. ↑ Sapling. TheFreeDictionary. Alirita 2012-08-07 .
  29. ↑ Detailed Scientific Descriptions, from A Naturalist's Flora of the Santa Monica Mountains and Simi Hills, California. National Park Service. Alirita 1a de Oktobro 2014 .[rompita ligilo]
  30. ↑ Yatskievych, George. Tree fern. Encyclopædia Britannica. Alirita 2012-08-04 .
  31. ↑ (2015-09-02) “Mapping tree density at a global scale”, Nature advance online publication (7568), p. 201. doi:10.1038/nature14967. Bibkodo:2015Natur.525..201C. 
  32. ↑ Greenfieldboyce, Nell. Tree Counter Is Astonished By How Many Trees There Are. National Public Radio (2a de Septembro 2015).
  33. ↑ Earth's trees number 'three trillion'. BBC (3a de Septembro 2015). Alirita 3a de Septembro 2015 .
  34. ↑ Global count reaches 3 trillion trees. Nature. Alirita 2015-09-03 .
  35. ↑ Climax Community. Encyclopedia of Earth. Arkivita el la originalo je 2014-09-06. Alirita 2014-06-28 .
  36. ↑ Physical Environments Biosphere Vegetation Succession Moorlands. Macaulay Institute. Arkivita el la originalo je 2014-09-06. Alirita 2014-06-28 .
  37. ↑ Nelson, Rob The Taiga. Arkivita el la originalo je 2017-05-06. Alirita 2014-06-28 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2017-05-06. Alirita 2017-04-12 .
  38. ↑ Northern Coniferous Forest Biome. The Forest Community. FORSite. Alirita 2014-06-28 . “The diversity of tree species in the boreal forest is quite low, with black spruce (Picea mariana), larch or tamarack (Larix laricina), and white spruce (P. glauca) the most common species. The former two species generally occupy wet sites with poorly drained mineral or organic soils, while white spruce is the climatic climax species on sites that are drier and higher in nutrient content. Balsam fir (Abies balsamea) is a dominant tree species in the eastern half of the biome.”.
  39. ↑ Taiga biological station: FAQ. Wilds.mb.ca. Alirita 2011-02-21 .
  40. ↑ The forest biome: Boreal forest. University of California Museum of Paleontology. Alirita 2012-07-28 .
  41. ↑ Körner, Christian. High elevation treeline research. University of Basel: Institute of Botany. Alirita 2012-07-28 .
  42. ↑ Temperate Broadleaf and Mixed Forest Ecoregions. WWF. Alirita 2014-09-10 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-04-01. Alirita 2017-04-12 .
  43. ↑ Eastern Australia Temperate Forest. WWF. Alirita 2014-09-10 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2014-09-10. Alirita 2017-04-12 .
  44. ↑ The tropical rain forest. Biomes of the World. Marietta College. Alirita 2012-07-28 .
  45. ↑ Grass savanna. Encyclopædia Britannica. Alirita 2012-07-28 .
  46. ↑ Mitchell, A. F. (1974). A Field Guide to the Trees of Britain and Northern Europe. Collins ISBN 0-00-212035-6
  47. ↑ Mirov, N. T. (1967). La Genus Pinus. Ronald Gazetaro.
  48. ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-08-15 .

Literaturo

[redakti | redakti fonton]
  • Agrios, G.N. Plant Pathology. Academic Press. ISBN 0-12-044564-6
  • "Árbol", Gran Enciclopedia Ilustrada, ediciones Danae, S.A., 1981. ISBN 84-7505-275-4. Tomo II.
  • "ÁRBOL", Enciclopedia de Ciencias Naturales, editorial Bruguera, S.A., 1967. Volumen 1.
  • Gregor Aas kaj Andreas Riedmiller: Gran Guía de la Naturaleza. Árboles, editorial Everest, traductor Eladio M. Bernaldo de Quirós, ISBN 84-241-2663-5, 4a eldono, 1993.
  • Ginés López González, La guía de INCAFO de los árboles y arbustos de la Península Ibérica, Incafo, MAdrid, 1994.

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]
Portala ikonoPortalo pri Biologio

Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Arbo&oldid=8932672"