Κατηγορίες (Αριστοτέλης)

Κατηγορίαι

Συγγραφέας	Αριστοτέλης
Γλώσσα	αρχαία ελληνικά
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Οι Κατηγορίες (Αρχαία Ελληνικά: Κατηγορίαι, Λατινικά: Categoriae ή Praedicamenta) είναι το πρώτο κείμενο από το Όργανον του Αριστοτέλη που απαριθμεί όλα τα πιθανά είδη πραγμάτων που μπορεί να είναι το υποκείμενο ή το κατηγόρημα μιας πρότασης. Είναι «ίσως οι πιο πολυσυζητημένες από όλες τις αριστοτελικές έννοιες». Το έργο είναι αρκετά σύντομο ώστε να χωριστεί όχι σε βιβλία, όπως συμβαίνει συνήθως με τα έργα του Αριστοτέλη, αλλά σε δεκαπέντε κεφάλαια.

Οι Κατηγορίες τοποθετούν κάθε αντικείμενο ανθρώπινης σύλληψης σε μία από τις δέκα κατηγορίες (γνωστές στους μεσαιωνικούς συγγραφείς ως ο λατινικός όρος praedicamenta). Ο Αριστοτέλης σκόπευε οι κατηγορίες να απαριθμήσουν οτιδήποτε μπορεί να εκφραστεί χωρίς σύνθεση ή δομή, επομένως οτιδήποτε μπορεί να είναι είτε το υποκείμενο είτε το κατηγόρημα μιας πρότασης.

Το έργο έχει μεταφραστεί στη Νέα ελληνική γλώσσα από τον Δρ. Η. Π. Νικολούδη για τις Εκδόσεις Κάκτος και από τον Παύλο Καλλιγά για τις Εκδόσεις Νήσος.

Δομή

Το έργο χωρίζεται σε τρία μέρη:

α΄. Ένα είδος εισαγωγής (κεφάλαια 1-3), όπου διευκρινίζονται ορισμένα σημεία, όπως τα ομώνυμα, συνώνυμα, παρώνυμα, η έννοια του «κατά συμπλοκήν» και το κατηγορούμενο.
β΄. Το κύριο μέρος (κεφάλαια 4-9), όπου εκτίθεται η θεωρία των κατηγοριών και αναπτύσσονται ορισμένες από αυτές.
γ΄. Ένα συμπληρωματικό μέρος (κεφάλαια 10-15), όπου θίγονται τα θέματα των αντιθέτων, της προτερότητας και της μεταβολής.

Η έννοια και ο κατάλογος των κατηγοριών απαντά και σε άλλα έργα του Αριστοτέλη, όπως στα Μετά τα Φυσικά και στα Τοπικά (Α9, 103b 25-39).

Οι δέκα κατηγορίες

Οι κατηγορίες είναι για τον Αριστοτέλη κατάταξη πραγμάτων και όχι εννοιών ή εκφράσεων και συγκεκριμένα διαίρεση της πραγματικότητας του Είναι σε δέκα ανώτατα γένη, τα οποία δεν ανάγονται το ένα στο άλλο ούτε όλα μαζί σε ένα υπεργένος, δεδομένου ότι το Είναι και το Ένα δεν αποτελούν κατηγορίες, αφού στερούνται περιεχομένου και συνεπώς οντότητας. Κατά τον Hamelin, οι αριστοτελικές κατηγορίες δεν είναι τα τεμάχια στα οποία έχει κατατμηθεί ένα ορισμένο πράγμα, αλλά τα διάφορα πρίσματα υπό τα οποία μπορεί αυτό να θεωρείται.

Σύμφωνα με τον Δρ. Η. Π. Νικολούδη, «Οι Κατηγορίες του Αριστοτέλη δεν είναι η πρώτη απλώς ταξινόμηση στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος των δομών της οντότητας, αλλά και η πρώτη παρουσία αυτής τούτης της λογικότητας: η εγκαινίαση της λογικής οντότητας». Ενώ προσθέτει ακόμη πως οι αριστοτελικές κατηγορίες «δείχνουν, τέλος, ότι η πραγματικότητα έχει όρια, ορισμένο βάθος, ότι είναι κάτι το συγκεκριμένο στο βάθος, ότι υπάρχουν έσχατα πράγματα, ότι ο κόσμος είναι «λογικά» πεπερασμένος: δεν υπάρχουν παρά οι δέκα κατηγορίες και δεν υπάρχουν παρά αυτά μόνο τα όρια του Είναι».

Οι δέκα κατηγορίες είναι οι εξής:

1. Ουσία. Ουσία είναι αυτό που ούτε λέγεται για ένα υποκείμενο ούτε είναι μέσα σε ένα υποκείμενο. Επομένως, αυτός ο συγκεκριμένος άνθρωπος ή το συγκεκριμένο δέντρο είναι ουσίες. Αυτές είναι οι πρώτες ουσίες. Δεύτερες ουσίες λέγονται τα είδη, στα οποία υπάρχουν οι πρώτες ουσίες, καθώς και τα γένη αυτών των ειδών. Ως εκ τούτου, ο Σωκράτης είναι μια πρώτη ουσία, ενώ ο άνθρωπος και το ζώο (γένος του είδους άνθρωπος) είναι δεύτερες ουσίες. Όλα τα άλλα πράγματα είτε λέγονται για τις πρώτες ουσίες εκλαμβανόμενες ως υποκείμενα είτε είναι μέσα σε αυτές ως ουσίες-υποκείμενα. Αν δεν υπήρχαν, λοιπόν, οι πρώτες ουσίες θα ήταν αδύνατον να υπάρχει οποιοδήποτε από τα άλλα πράγματα.

2. Ποσότητα. Αυτή είναι η επέκταση ενός αντικειμένου και μπορεί να είναι είτε διακριτή είτε συνεχής. Επιπλέον, τα μέρη του μπορεί να έχουν ή να μην έχουν σχετικές θέσεις μεταξύ τους. Όλες οι μεσαιωνικές συζητήσεις για τη φύση του συνεχούς, του απείρου και του απείρως διαιρετού, αποτελούν μια μεγάλη υποσημείωση αυτού του κειμένου. Έχει μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη των μαθηματικών ιδεών στη μεσαιωνική και ύστερη σχολαστική περίοδο. Παραδείγματα: μήκος δύο πήχεις, αριθμός, διάστημα, (μήκος) χρόνου.

3. Ποιότητα. Αυτός ο προσδιορισμός χαρακτηρίζει τη φύση ενός αντικειμένου. Παραδείγματα: λευκό, μαύρο, γραμματικό, καυτό, γλυκό, καμπύλο, ίσιο.

4. Αναφορά. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα αντικείμενο μπορεί να συσχετιστεί με ένα άλλο. Παραδείγματα: διπλό, μισό, μεγάλο, κύριο, γνώση.

5. Χώρος. Θέση σε σχέση με το περιβάλλον. Παραδείγματα: στην αγορά, στο Λύκειο.

6. Χρόνος. Θέση σε σχέση με την εξέλιξη των γεγονότων. Παραδείγματα: χθες, πέρυσι.

7. Στάση. Τα παραδείγματα που δίνει ο Αριστοτέλης υποδεικνύουν ότι εννοούσε μια κατάσταση ανάπαυσης που προέκυψε από μια ενέργεια: «κατακλίνομαι», «στέκομαι όρθιος», «κάθομαι». Έτσι, η θέση μπορεί να ληφθεί ως τελικό σημείο για την αντίστοιχη ενέργεια. Ωστόσο, ο όρος συχνά θεωρείται ότι σημαίνει τη σχετική θέση των μερών ενός αντικειμένου (συνήθως ενός ζωντανού αντικειμένου), δεδομένου ότι η θέση των μερών είναι αδιαχώριστη από την κατάσταση ηρεμίας που υπονοείται.

8. Κατοχή. Τα παραδείγματα που δίνει ο Αριστοτέλης υποδεικνύουν ότι εννοούσε μια κατάσταση ανάπαυσης που προκύπτει από μια επίδραση (δηλαδή την ενεργοποίηση): «φορά σανδάλια», «οπλισμένος». Ωστόσο, ο όρος συχνά θεωρείται ότι σημαίνει τον προσδιορισμό που προκύπτει από τα φυσικά στοιχεία ενός αντικειμένου: τα σανδάλια κάποιου, τα χέρια του, κ.λπ.

9. Ενέργεια. Η παραγωγή αλλαγής σε κάποιο άλλο αντικείμενο. Παραδείγματα: κάποιος κόβει ή καίει.

10. Πάθηση. Η λήψη της αλλαγής από κάποιο άλλο αντικείμενο. Παραδείγματα: κάποιος κόβεται ή καίγεται.

Για τις τέσσερεις πρώτες κατηγορίες δίνεται μια λεπτομερής επεξεργασία σε τέσσερα κεφάλαια (Ουσία 5ο κεφάλαιο, Ποσότητα 6ο κεφάλαιο, Αναφορά 7ο κεφάλαιο και Ποιότητα 8ο κεφάλαιο), η Ενέργεια και η Πάθηση συζητούνται εν συντομία στο 9ο κεφάλαιο, ενώ οι υπόλοιπες τέσσερεις κατηγορίες παρακάμπτονται ελαφρά, ως ξεκάθαρες από μόνες τους.