Θουκυδίδης

Θουκυδίδης
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Θουκυδίδης (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση	Δεκαετία του 460 π.Χ. Δήμος Αλίμου
Θάνατος	395 π.Χ. Αθήνα
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Αθήνα
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	ιστορικός συγγραφέας
Αξιοσημείωτο έργο	Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου
Επηρεάστηκε από	Όμηρος
Οικογένεια
Γονείς	Oloroso
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Βαθμός/στρατός	στρατηγός
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Αθηναίος στρατηγός (424 π.Χ.–423 π.Χ.)
Σχετικά πολυμέσα

Ο Θουκυδίδης (περ. 460 π.Χ. - περ. 398 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας ιστορικός και στρατηγός, με καταγωγή από την Αθήνα, γνωστός για την λεπτομερή και αμερόληπτη εξιστόρηση του πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ. - 404 π.Χ.) μέσα από το έργο του «Ἱστορίαι». Οι πληροφορίες που σώζονται για τη ζωή και τη δράση του είναι πενιχρές και προέρχονται είτε από αναφορές του ίδιου του συγγραφέα μέσα στο έργο του είτε από άλλες μεταγενέστερες πηγές, όπως από το λεξικό της Σούδας.

Το έργο του Θουκυδίδη έθεσε τα θεμέλια της επιστημονικής ιστοριογραφίας και αποτελεί την πρώτη στο είδος της αυστηρά ιστορική συγγραφή. Ο ίδιος χρησιμοποιεί λογικές μεθόδους και καταγράφει τις ιστορικές αλλαγές με πορίσματα, ενδείξεις, αποδείξεις και τεκμήρια στα οποία καταλήγει η έρευνα, ώστε να αφηγηθεί όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστα τα γεγονότα του πολέμου. Με αντικειμενικότητα και κριτική σκέψη, αποφεύγει τη μυθοπλασία και εστιάζει στις αιτίες και τα γεγονότα του πολέμου, αναλύοντας παράλληλα την ανθρώπινη φύση και τη δυναμική της εξουσίας. Ο στοχαστικός του τρόπος γραφής και η έμφαση στην αναζήτηση της αλήθειας επηρέασαν βαθιά τη μετέπειτα ιστοριογραφία και πολιτική σκέψη. Η περιγραφή του για τη σημασία της ηγεσίας, τις συγκρούσεις συμφερόντων και την καταστροφική φύση του πολέμου καθιστούν το έργο του διαχρονικό, προσφέροντας πολύτιμα διδάγματα για τη φύση της ανθρώπινης κοινωνίας.

Βιογραφία

Ο Θουκυδίδης γεννήθηκε στο δήμο Ἁλιμοῡντος (στο σημερινό Άλιμο της Αττικής) από πλούσια, αριστοκρατική οικογένεια. Ο πατέρας του, Όλορος, είχε οικογενειακούς δεσμούς με τον ομώνυμο βασιλιά της Θράκης και με τους μεγάλους στρατηγούς Μιλτιάδη και Κίμωνα. Η οικογένεια είχε στην κατοχή της χρυσωρυχείο στη Σκαπτή Ύλη της Θράκης και ασκούσε επιρροή στους κατοίκους της περιοχής.

Ο Θουκυδίδης έλαβε λαμπρή μόρφωση, με δασκάλους το φιλόσοφο Αναξαγόρα, στενό φίλο του Περικλή και το ρήτορα Αντιφώντα. Θεωρείται βέβαιο ότι είχε εξοικειωθεί με τη μέθοδο και την έκφραση των μεγάλων σοφιστών, του Γοργία από τους Λεοντίνους της Σικελίας και του Πρόδικου από την Ηλεία και με την πρόοδο της ιατρικής της εποχής του. Η παιδική και νεανική του ηλικία συμπίπτει με τα λαμπρότερα χρόνια της αθηναϊκής δύναμης, με τον Περικλή να δεσπόζει στην πολιτική ζωή του κράτους, την Αθήνα να στολίζεται με έργα τέχνης που θα έμεναν αξεπέραστα στους αιώνες και την πνευματική ζωή στην κορύφωσή της με τα μεγάλα επιτεύγματα του αρχαίου δράματος, του σοφιστικού κινήματος, της ιατρικής επιστήμης.

Κατά την έναρξη του πελοποννησιακού πολέμου, το 431 π.Χ., ο Θουκυδίδης πίστευε στη μεγάλη αξία του Περικλή (μολονότι η οικογενειακή του παράδοση τον συνέδεε με την αντίπαλη παράταξη, των αριστοκρατικών) και στην ορθότητα των βασικών αρχών του πολεμικού του σχεδιασμού: άμυνα στην ξηρά, επίθεση στην θάλασσα, σύνεση και αυτοπεποίθηση. Το δεύτερο έτος του πολέμου προσβλήθηκε και ο ίδιος από τον καταστρεπτικό λοιμό που εξόντωσε το 1/3 του πληθυσμού της Αττικής. Ο ίδιος επέζησε, αλλά ο Περικλής πέθανε από τον λοιμό το επόμενο έτος βυθίζοντας την εμπόλεμη και πολιορκημένη, από τη στεριά, Αθήνα σε οξεία πολιτική διένεξη.

Το 424 π.Χ. ο Θουκυδίδης ως στρατηγός δεν μπόρεσε να σώσει την Αμφίπολη, αποικία των Αθηναίων κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα, από την επίθεση των Σπαρτιατών. Η περιοχή είχε μεγάλη στρατηγική σημασία για τους Αθηναίους, επειδή διέθετε άφθονη ναυπηγήσιμη ξυλεία για τις ανάγκες του αθηναϊκού στόλου και βρισκόταν κοντά στα χρυσωρυχεία του Παγγαίου. Ο Θουκυδίδης είχε αποσταλεί εκεί με μικρή μοίρα του αθηναϊκού στόλου για να ελέγχει την περιοχή, όταν ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας έφτασε με ταχύτατη πορεία από την Πελοπόννησο στη Μακεδονία, σε μια κίνηση αντιπερισπασμού. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι τιμώρησαν το Θουκυδίδη με εξορία. Εξόριστος πια, αφιερώνει όλο το χρόνο του στην ιστορική του έρευνα και συγκεντρώνει πληροφορίες και από τα δύο στρατόπεδα με πολλές μετακινήσεις στους χώρους των συγκρούσεων. Δεν είναι βέβαιο αν γύρισε στην Αθήνα μετά το 404 π.Χ. με την αμνηστία που παραχωρήθηκε. Οι πληροφορίες των αρχαίων πηγών είναι αβέβαιες και σε ορισμένα σημεία αντιφατικές. Πάντως, βέβαιο είναι ότι έζησε ως το τέλος του πολέμου

Το σχετικό χωρίο της παραπομπής :

"Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνεγράψατο τὸν πόλεμον τοῦτον, ἀρξάμενος εὐθὺς καθισταμένου καὶ ἐλπίσας μέγαν τε ἔσσεσθαι καὶ ἀξιολογώτατον τῶν πρότερον· τεκμαιρόμενος δὲ τὴν ἀκμὴν τῶν παρασκευῶν ἐν ᾗ ἐγένετο. καὶ ξυγγραφεὺς ἐγενόμην διὰ τὴν ἐμαυτοῦ ἐξορίαν ἐκ τῆς πατρίδος, ὀρῶν ἀμφοτέρων τὰς πράξεις, μᾶλλον δὲ τῶν Λακεδαιμονίων ἐκ τοῦ μακροῦ διαστήματος."

Σε μετάφραση:

"Ο Θουκυδίδης, Αθηναίος, κατέγραψε αυτόν τον πόλεμο, αρχίζοντας αμέσως από την έναρξή του, επειδή είχε την πεποίθηση ότι θα ήταν μεγάλος και πιο αξιοσημείωτος από τους προηγούμενους, κρίνοντας από την ακμή των δυνάμεων που συμμετείχαν. Και έγινα συγγραφέας εξαιτίας της εξορίας μου από την πατρίδα, παρακολουθώντας τις ενέργειες και των δύο πλευρών, και κυρίως των Λακεδαιμονίων, λόγω της μακράς παραμονής μου ανάμεσά τους."

Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Θουκυδίδης δολοφονήθηκε κατά την επιστροφή του στην Αθήνα. Πολλοί αμφισβητούν αυτή την εκδοχή, θεωρώντας πως υπάρχουν ενδείξεις ότι έζησε μέχρι και το 398 π.Χ. Όποια από τις δύο απόψεις και αν ισχύει, το σίγουρο είναι ότι, παρόλο που έζησε μέχρι το τέλος του πολέμου, δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το συγγραφικό του έργο, καθώς η αφήγησή του τελειώνει απότομα στα μέσα του 411 π.Χ. Μία λαϊκή παράδοση αναφέρει ότι το κείμενό του βρέθηκε να τελειώνει με μία ανολοκλήρωτη πρόταση. Τα λείψανά του επιστράφηκαν στην Αθήνα και ενταφιάστηκαν στον οικογενειακό τάφο του Κίμωνα.

Το σχετικό χωρίο της παραπομπής:

«Θουκυδίδῃ δὲ τῷ Ὀλόρου φασὶν ἐν τῇ Κοίλῃ τεθαφθῆναι.»

Σε μετάφραση:

«Για τον Θουκυδίδη, τον γιο του Ολόρου, λέγεται ότι θάφτηκε στην περιοχή Κοίλη.»

Το έργο του Θουκυδίδη

Ο Θουκυδίδης δεν έδωσε τίτλο στο έργο αυτό, ούτε το διαίρεσε σε βιβλία. Η διαίρεσή του σε οκτώ βιβλία και ο τίτλος Θουκυδίδου Ιστορίαι ή Συγγραφή οφείλεται στους αρχαίους γραμματικούς.

• Στο Α΄ βιβλίο, μετά το προοίμιο, ακολουθεί η λεγόμενη αρχαιολογία, η οποία αποτελεί σύγκριση μεταξύ του Πελοποννησιακό πολέμου και των προηγουμένων γεγονότων της ελληνικής ιστορίας. Κατόπιν, ύστερα από ορισμένες μεθοδολογικές εκτιμήσεις, ερευνώνται οι άμεσες αιτίες του πολέμου, με μια αναδρομή στις πρώτες αρχές και στη εξέλιξη της αθηναϊκής ηγεμονίας.
• Το Β΄ βιβλίο ξεκινά την εξιστόρηση του πολέμου, την οποία συνεχίζει με χρονολογική σειρά, διαιρώντας κάθε χρόνο σε καλοκαίρι και χειμώνα. Σημαντικότερα μέρη του είναι εκείνα που αναφέρονται στις δύο επιδρομές των Λακεδαιμονίων στη Αττική και στον Επιτάφιο που εκφώνησε ο Περικλής για τους νεκρούς του πρώτου έτους του πολέμου με τον οποίο ο ιστορικός εξιδανικεύει την πόλη των Αθηνών, και στο φοβερό λοιμό των Αθηνών.
• Στο Γ΄ βιβλίο εκτίθενται οι ωμότητες των τριών επόμενων χρόνων και παρεμβάλλονται οι δημηγορίες του Κλέωνα και του συνετού Διόδοτου για την αποστασία και την τιμωρία των Μυτιληναίων. Σημαντική επίσης είναι η περιγραφή της παθολογίας του εμφυλίου πολέμου με αφορμή κάποια γεγονότα στην Κέρκυρα (Γ 82-83).
• Στο Δ΄ βιβλίο (7ο, 8ο και 9ο έτος του πολέμου) ο Θουκυδίδης πραγματεύεται την κατάληψη της Πύλου από τους Αθηναίους και τις επιχειρήσεις του Λακεδαιμονίου στρατηγού Βρασίδα στη Χαλκιδική.
• Σημαντικό μέρος του Ε΄ βιβλίου αναφέρεται στην επιχείρηση των Αθηναίων κατά της Μήλου, όπου δίνεται ανάγλυφη παράσταση της επεκτατικής πολιτικής της Αθήνας.
• Στα βιβλία ΣΤ΄και Ζ΄εξιστορεί την εκστρατεία στη Σικελία των Αθηναίων (415-413).
• Τέλος, στο Η΄βιβλίο περιλαμβάνει τα πρώτα χρόνια του Δεκελεικού πολέμου, την παρέμβαση των Περσών στις ελληνικές υποθέσεις και την αποστασία πολλών συμμάχων από τους Αθηναίους.

Χαρακτήρας και επιρροές

Ο Θουκυδίδης πιθανότατα εκπαιδεύτηκε από τους Σοφιστές, δασκάλους και φιλοσόφους της κλασικής Αθήνας (Αναξαγόρα και Αντιφώντα) . Έχει επηρεαστεί, ακόμη, από την τραγωδία πράγμα που φαίνεται από το διάλογο των Αθηναίων- Μηλίων, ο οποίος είναι γραμμένος σε μορφή ερώτησης απάντησης (στιχομυθία). Επίσης συχνά αντιδιαστέλλει τη γνώμη με την τύχη, επηρεασμένος και πάλι από την τραγωδία.

Σε ό,τι αφορά τα πολιτικά, ο Θουκυδίδης θαύμαζε τον Περικλή και επιδοκίμαζε την εξουσία που είχε στο λαό, παρόλο που αποστρεφόταν τους λαϊκιστές δημαγωγούς που τον διαδέχτηκαν. Ο Θουκυδίδης δεν ήταν υπέρμαχος της ριζοσπαστικής δημοκρατίας που προωθούσε ο Περικλής, αλλά πίστευε ότι ήταν αποδεκτή όταν λειτουργούσε υπό την καθοδήγηση ενός ικανού ηγέτη.

Άλλη επιρροή του Θουκυδίδη ήταν ο Ιπποκράτης. Στο τμήμα του έργου που περιγράφει το λοιμό που έπληξε την Αθήνα (Β 47-54) η ανάλυση του πάνω στα χαρακτηριστικά της ασθένειας αυτής είναι πολύ λεπτομερής και δείχνει άμεσα την επιρροή του από τον Ιπποκράτη.

Ο ιστορικός Θουκυδίδης

Ο Θουκυδίδης γενικά αναγνωρίζεται ως ένας από τους πρώτους αληθινούς ιστορικούς. Με την εισαγωγή της μεθόδου της ιστορικής αιτιότητας, δηλαδή της αναζήτησης των βαθύτερων αιτιών ενός γεγονότος, υπήρξε ο πρώτος που προσέγγισε με επιστημονικό τρόπο την ιστορία. Αντίθετα με τον προγενέστερό του Ηρόδοτο, τον αποκαλούμενο από τον Κικέρωνα «πατέρα της Ιστορίας», ο οποίος περιελάμβανε στην ιστορία του φήμες και αναφορές στην μυθολογία και στους θεούς, ο Θουκυδίδης συμβουλευόταν σε μεγάλο βαθμό γραπτά ντοκουμέντα και συνομιλούσε με ανθρώπους που συμμετείχαν ή και πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα τα οποία περιέγραφε (Α 20).

Ίσως η επιτομή της έρευνας του Θουκυδίδη πάνω στα βαθύτερα αίτια του πολέμου να είναι ο Μηλίων Διάλογος (Ε 84-114). Πρόκειται για ένα ασυνήθιστο απόσπασμα, καθώς είναι γραμμένο σε μορφή που θυμίζει θεατρικό έργο. Σ' αυτό αναδεικνύεται καθαρά ο ιμπεριαλιστικός κυνισμός των Αθηναίων, οι οποίοι αρνούνται το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ή της ουδετερότητας στους Μηλίους. Πρόκειται για ένα έμμεσο αλλά σαφές σχόλιο σχετικά με την αναγκαιότητα μιας ηθικής βασισμένης στη λογική και όχι στη δύναμη, προκειμένου κάποια στιγμή στο μέλλον να σταματήσουν οι πόλεμοι και η ανθρώπινη εκμετάλλευση. Με άλλα λόγια, ως πραγματική αιτία του πολέμου παρουσιάζεται η άρνηση των Αθηναίων να χρησιμοποιήσουν τη λογική στις σχέσεις τους με τους άλλους ανθρώπους, και η επιμονή τους να επεκτείνουν συνεχώς την ηγεμονία τους βασιζόμενοι στη στρατιωτική και οικονομική δύναμή τους, πράγμα το οποίο οι Πελοποννήσιοι (το αντίπαλο δέος) φυσικά δεν μπορούσαν να ανεχτούν.

Ο Θουκυδίδης δεν εξετάζει την τέχνη, τη λογοτεχνία ή την κοινωνία της εποχής εκείνης, αλλά αυστηρά ό,τι θεωρούσε ότι σχετιζόταν με τον πόλεμο, και αυτό γιατί περιέγραφε ένα συγκεκριμένο γεγονός και όχι μια ιστορική περίοδο. Επίσης άξιο προσοχής αποτελεί τ' ότι είχε συναίσθηση της σπουδαιότητας που θα είχε το έργο του για τις μελλοντικές γενιές, όπως φαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα:

Καὶ εἰς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖται, ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. Κτῆμά τε ἐς αἰεῖ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα εἰς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται.

Ο αποκλεισμός του μυθώδους από την ιστορίαν μου ίσως την καταστήση ολιγώτερον τερπνήν ως ακρόαμα, θα μου είναι όμως αρκετόν, εάν το έργον μου κρίνουν ωφέλιμον όσοι θελήσουν να έχουν ακριβή αντίληψιν των γεγονότων, όσα έχουν ήδη λάβει χώραν, και εκείνων τα οποία κατά την ανθρωπίνην φύσιν μέλλουν να συμβούν περίπου όμοια. Διότι την ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν και όχι ως έργον προωρισμένον να υποβληθή εις διαγωνισμόν και ν' αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών, διά να λησμονηθή μετ' ολίγον. (Α 22, μετάφραση του Ελ.Βενιζέλου).

Επιρροή του Θουκυδίδη στη μετέπειτα ιστοριογραφία

Από τους μεταγενέστερους ιστορικούς, μεταξύ άλλων, επηρεάστηκαν από το έργο του Θουκυδίδη οι εξής:

• Λουκιανός
• Πολύβιος
• Σαλούστιος
• Ευνάπιος
• Πρίσκος, του οποίου η αφήγηση της πολιορκίας της Ναϊσσού από τον Αττίλα έχει ως πρότυπο την πολιορκία των Πλαταιών,
• Προκόπιος,
• Αγαθίας,
• Καντακουζηνός,
• Λαόνικος Χαλκοκονδύλης,
• Κριτόβουλος.

Επίσης, αν και δεν συγκαταλέγεται στους κατ' εξοχήν ιστορικούς, ο Ρωμαίος ρήτορας Κικέρων ήταν από αυτούς που επηρεάστηκαν έντονα από τον αρχαίο Αθηναίο ιστορικό.

Νεοελληνικές μεταφράσεις

• Ελευθέριος Βενιζέλος, Ι, ΙΙ. («Εστία» 1940, 1960)
• Ε. Λαμπρίδη. Ι–IV. («Γκοβόστης», 1962)
• Άγγελος Βλάχος, Παρατηρήσεις στον Θουκυδίδη: Ξυγγραφής Α΄-Θ΄, Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
• Άγγελος Βλάχος, Μεροληψίες Θουκυδίδη, εκδ. ΕΣΤΙΑ 1974
• Ν.Μ.Σκουτερόπουλος, Θουκυδίδη ιστορία, εκδ. ΠΟΛΙΣ, ISBN 978-960-435-303-3
• Α.Γεωργοπαπαδάκος, Θουκυδίδη ιστορία, εκδ.Μαλλιάρης-Παιδεία,Θεσσαλονίκη 1985

Βιβλιογραφία

• Finley, J.H., Θουκυδίδης, μτφρ. Κουκουλιός, Τ., 2η έκδοση, Παπαδήμας, Αθήνα 1988.
• Hanson, V.D. (2007), Πελοποννησιακός Πόλεμος, μτφρ.: Α. Φιλιππάτος, Αθήνα.
• Hornblower, S., Θουκυδίδης, Ο ιστορικός και το έργο του, μτφρ. Μανιάτη, Α., επιμ. Μαρκαντωνάτος, Α.Γ., Τυπωθήτω/Δαρδανός, Αθήνα 2003.
• Hunger, Herbert. Βυζαντινή λογοτεχνία - Η λόγια και κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 1978, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1992.
• Κωνσταντινόπουλος, Βασίλειος Λ. (2006), Περικλέους Επιτάφιος, Κριτική και Ερμηνευτική Έκδοση, Επιστημονικές Εκδόσεις ΣΣΕ, Βάρη
• Κωνσταντινόπουλος, Βασίλειος Λ. (2013). Αρχαία Ελληνική Ιστοριογραφία, Συγκριτική προσέγγιση των τριών ιστορικών της Κλασσικής περιόδου, Ι. Σιδέρης, Αθήνα.
• Ober, J., «Ο Θουκυδίδης και η ανακάλυψη της πολιτικής επιστήμης», Τριάντα Δύο Μελέτες για τον Θουκυδίδη, επιμ. Ρεγκάκος, Α. – Τσαγγάλης, Χ., University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2011, σελ.133 κ.ε.
• Πανομήτρος, Δ. Κ. (2009), “Το μετριοπαθές πολίτευμα και η μέση τάξη στην πολιτική ιδεολογία του Θουκυδίδη”, Η ιδεολογία στο χρόνο, επιμ.: Δ. Μαγριπλής, Θεσσαλονίκη, 45-66.
• Πανομήτρος, Δ.Κ., «Το δίκαιο του ισχυρού και η νομιμοποίησή του στις διακρατικές σχέσεις της αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τον Θουκυδίδη», Πεπραγμένα της Ελληνικής Εταιρείας Δικαιοφιλοσοφικής Ερεύνης: Αιτιολόγηση, Νομιμοποίηση και Δίκαιο, επιμ. Στράγγας, Ι. – Χάνος, Α. κ.ά., Σάκκουλας-Nomos-L’Harmattan, Αθήνα 2014, 577-603.
• Πανομήτρος, Δ. Κ. (2021). «Στρατηγική και Ιμπεριαλισμός στον Θουκυδίδη και η διαχρονικότητα της σκέψης του ιστορικού». Παρνασσός 57.
• Πανομήτρος, Δ. Κ., «Όψεις της Ηγεσίας στον Θουκυδίδη». Αναγνώσεις Θουκυδίδη, Πρακτικά Ημερίδας, 1η Δεκεμβρίου 2023, ΣΣΕ, Γκοβόστης, Αθήνα 2024, σελ. 67-108.
• Πλατιάς, Α. (1999), Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγική στον Θουκυδίδη, Αθήνα.
• Rechenauer, G., Thukydides und die hippokratische Medizin, Naturwissenschaftliche Methodik als Modell für Geschichtsdeutung (Spudasmata: Studien zur Klassischen Philologie und ihren Grenzgebieten), Georg Olms Verlag, Hildesheim 1991.
• Ρεγκάκος, Α.Β., Επινοώντας το παρελθόν, Γέννηση και ακμή της ιστοριογραφικής αφήγησης στην Kλασική αρχαιότητα, Gutenberg, Αθήνα 2009.
• Rohrbacher, David. The Historians of Late Antiquity, Routledge, 2002. ISBN 0-415-20458-5, ISBN 0-415-20459-3.
• Romilly, J., de (1988), Ιστορία και λόγος στον Θουκυδίδη, μτφρ.: Ε. Κακριδή, ΜΙΕΤ, Αθήνα.
• Romilly, J., de, Η οικοδόμηση της αλήθειας στον Θουκυδίδη, μτφρ. Βλοντάκης, Στ., Παπαδήμας, Αθήνα 1994.
• Romilly, J. de, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός. Η σκέψη του ιστορικού και η γένεση του έργου. 5η έκδοση, Μετάφρ. Λύντια Στεφάνου, Επιμ. Κώστας Τσιταράκης, εκδ. «Παπαδήμας», Αθήνα, 2009 (2000¹).
• Zagorin, P. (2006), Θουκυδίδης, Μια πλήρης Εισαγωγή, μτφρ.: Κ. Κολιόπουλος, Αθήνα.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κείμενα του Θουκυδίδη στα αρχαία ελληνικά με δυνατότητα μετάφρασης στα νέα ελληνικά, στο greek-language.