Rat

Za druga značenja, pogledajte Rat (čvor).

Sjedinjene Države detoniraju atomsku bombu nad Nagasakijem 1945.

Rat je intenzivan oružani sukob između država, vlada, društava ili paravojnih grupa kao što su plaćenici, pobunjenici i milicije. Općenito je karakteriziran ekstremnim nasiljem, agresijom, destrukcijom i smrtnošću korištenjem regularnih ili neregularnih vojnih snaga. Ratovanje se odnosi na zajedničke aktivnosti i karakteristike tipova ratova ili ratova općenito. Totalni rat je rat koji nije ograničen na potpuno legitimne vojne ciljeve i može uzrokovati masovne žrtve među civilnim stanovništvom ili drugim neborcima.

Neki istraživači rata smatraju da je rat univerzalni i originalni aspekt ljudske prirode, dok drugi smatraju da je rezultat specifičnih sociokulturnih, ekonomskih ili ekoloških okolnosti.

Historija rata

Većina stručnjaka vjeruje da rat ili fenomeni slični ratu postoje od nastanka moderne ljudske vrste, odnosno od vremena nastanka organiziranih ljudskih društava. Dok je prahistorijsko ratovanje u mnogo čemu bilo slično lovu, odnosno imalo oblik zasjeda i prepada, odnosno pljačkaških pohoda među grupama lovaca-sakupljača, razvoj civilizacije je sa sobom donio značajne promjene u načinu njihovog vođenja. Sjedilačke, odnosno poljoprivredne društvene grupe, daleko su više vezane uz određenu teritoriju, a višak hrane i podjela rada omogućava da se počne proizvoditi bolje oružje, odnosno razvijati posebne društvene grupe ratnika koje će predstavljati prve organizirane vojske.

Etika rata

Rat je kroz historiju bio izvorom ozbiljnih etičkih dilema. Iako su mnoge drevne države, narodi i kulture, isto kao i neke danas, na rat gledali kao plemenitu djelatnost i uglavnom pozitivni društveni fenomen, s vremenom su se pojavile dileme o etičkoj opravdanosti rata. Danas se na rat općenito gleda kao na nepoželjnu, a za neke i moralno neprihvatljivu djelatnost. S druge strane, mnogi vjeruju kako je rat, ili barem pripravnost za njega u svrhu odvraćanja, nužan za odbranu zemlje i drugih vrijednosti. Pacifisti, pak, vjeruju da je rat po prirodi nemoralan te da se ne bi smio nikada voditi po bilo kakvim okolnostima. Taj je stav strastveno propovijedio indijski vođa Mohandas (Mahatma) Gandhi. S druge strane, negativan pristup prema ratu je u historijskom smislu tek relativno nedavno postao široko raširen. Prije toga su mnogi veliki mislioci, kao Heinrich von Treitschke, vidjeli rat kao najplemenitiju djelatnost čovječanstva, odnosno onu u kojoj vrline kao hrabrost i čast igraju mnogo važniju ulogu nego neke druge. Na samom početku prvog svjetskog rata je poznati pisac Thomas Mann napisao, "Nije li mir ništa drugo do proces građanskog onečišćenja, a rat element pročišćenja, oslobođenja i velike nade?" Ovakav stav je bio službeno prihvaćen od mnogih drevnih društava kao što su Sparta i Rim a 1930-ih u fašističkim državama. Poraz fašističkih država i militarističkih režima u drugom svjetskom ratu, šok zbog dotada nezapamćenih razaranja i upotrebe nuklearnog oružja, te poratni porast duljine i kvalitete života je, pogotovo u zapadnim industrijskim zemljama, dosta pridonio da se na rat gleda kao negativnu pojavu. Mnogi danas smatraju da je jedino tzv. pravedni rat legitiman, odnosno vjeruju da se može voditi jedino kroz međunarodne organizacije poput UN koje bi trebale zaustaviti ratove i nepravednu agresiju. Drugi, pak, smatraju da su međunarodne organizacije, s obzirom na njihovu praksu posljednjih desetljeća, opterećene istim onim etičkim problemima kao i suverene države, pa nemaju nikakvo pravo suditi što jest, a što nije pravedan rat.

Uzroci rata

O uzrocima rata ne postoji konsenzus, s obzirom da se ratu kao fenomenu često pristupa iz isključivih perspektiva, bilo da je riječ o jednoj jedinoj grani nauke, bilo da je riječ o specifičnoj ideologiji. U literaturi se, međutim, uzroci rata najčešće dijele na:

• ekonomske - odnosno nastojanje da se dobave ili očuvaju ekonomski resursi koji se smatraju vitalnim za neku društvenu zajednicu ili državu (za što postoji bezbroj primjera, od sukoba prahistorijskih plemena oko lovišta do zaljevskog rata koji se vodio zbog kontrole nad naftnim izvorima Kuvajta)
• političke - odnosno nastojanje da određena država ili društvena grupa osvoji li sačuva vlast ili uticaj na određenom teritoriju (primjer za to su dinastijski sukobi u srednjovjekovnim monarhijama poput ratova ruža u Engleskoj ili francusko-pruski rat u 19. vijeku).
• ideološke - koji nastaju zbog kulturne, vjerske ili ideološke netrpeljivosti između određenih društvenih grupa ili država (primjeri za to su sukobi domorodačkih plemena s evropskim istraživačima u Doba otkrića, križarski pohodi i španski građanski rat).

Ograničenja načina ratovanja

Bitka kod Waterlooa

Kroz historiju, pogotovo u ekonomski i kulturno razvijenijim društvima, spoznaja o visokoj cijeni rata u ljudima i materijalnim bogatstvima je rezultirala pokušajima da se ta cijena smanji kroz njegovu formalizaciju, odnosno da se način ratovanja ograniči običajima, zakonima i međunarodnim ugovorima. U nekim od ranih civilizacija, te su se zabrane odnosile na tačno određeno doba godine kada se mogao voditi rat (što je zaraćenim stranama omogućavalo nesmetanu žetvu), odnosno ograničenje učestvovanja u ratu na tačno određene kategorije stanovništva (u pravilu muškarce tačno određene dobi i društvenog statusa) ili isključivo korištenje tačno određenih vrsta oružja i taktike. Osim iz ekonomskih i političkih, nekada su ograničenja ratovanja bila motivirana vjerskim uvjerenjima. Jedan od primjera su Azteci, čija su taktika i naoružanje imali svrhu fizičkog onesposobljavanja i zarobljavanja neprijatelja umjesto njihovog ubijanja, a što je trebalo poslužiti za njihovo žrtvovanje bogovima. Ograničenja ratovanja, što iz političkih, što iz ekonomskih, što iz vjerskih motiva, su ponekad dovodila do toga da ratovi imaju ritualni karakter. Nakon što su industrijska revolucija i razvoj oružja sredinom 19. vijeka ukazali na dotada nezabilježenu destruktivnu mogućnost rata, pokret za ograničenje rata, odnosno načina njegovog vođenja je rezultirao nizom međunarodnih konvencija koje čine osnov savremenog ratnog prava. Od svih njih su najpoznatije Ženevske i Haške konvencije. Koncept ograničenja rata i njegovog vođenja je, pak, predmetom kritike. S jedne strane ga napadaju pacifisti, držeći kako formalizacija i ustanovljenje "pravila" daju legimitet ratu koji je po njima u bilo kakvoj formi apsolutno neprihvatljiv. S druge strane je koncept ograničenja rata odbacuju razni revolucionarni pokreti i zagovornici asimetričnog ratovanja koji drže da su ratna pravila ništa drugo do propagandno sredstvo kojim u klasičnom vojničkom smislu jača strana nastoji cementirati svoj superiorni položaj na račun slabije strane koja joj se ne može efikasno suprotstaviti na način dozvoljen ratnim pravom. Takvi stavovi su se u moderno doba prvi put javili u doba francuske revolucije, kada se po prvi put javlja i koncept totalnog rata kao negacije svih ograničenja ratovanja.

Teorije o ratu

Nastojanje da se ratovi što uspješnije vode, a u posljednje vrijeme i nastojanja da se rat izbjegne, su dovela do nastanka cijelog niza teorija kojima je cilj objasniti uzroke nastanka rata. Raznolikost tih teorija je znatno pospješio razvitak različitih ideologija u 19. i 20. vijeku, ali i razvoj društvenih nauka čiji predstavnici često nastoje objasniti fenomen rata na temelju dostignuća vlastite naučne discipline.

Historijske teorije

Historičari, koji su se, proučavajući prošlost, prvi temeljito bavili usporedbama različitih ratova, obično su prilično neskloni stvarati nekakve opće teorije o ratu. Razlog tomu je njihovo mišljenje kako je svaki rat jedinstven, odnosno rezultat spleta različitih, ali često neponovljivih okolnosti koje je nemoguće predvidjeti. Najpoznatiji takav stav je izjava britanskog historičara A.J.P. Taylora kako je "rat poput saobraćajne nesreće".

Psihološke teorije

Rat je, pogotovo u 20. vijeku, postao predmetom zanimanja modernih psihologa, koji ga nastoje objasniti putem vlastitih teorija o ljudskom ponašanju. Jedna od najpopularnijih teorija vezanih uz rat jest ona prema kojoj su ljudska bića po svojoj prirodi agresivna i nasilna, te da rat služi kao svojevrsni ispušni ventil za nasilje i nagomilane frustracije koje članovi društva ne mogu iskazivati u normalnim okolnostima mira. Ovu teoriju su u vlastite svrhe prigrlile predstavnice radikalnog feminizma, s time da su nasilne sklonosti pripisale isključivo muškarcima, dok su žene, po njima lišene agresivnosti i sklonosti ratu. Po feministkinjama bi tek potpuni silazak muškaraca s vlasti, odnosno njihova zamjena ženama, doveo do nestanka rata kao društvenog fenomena. Jedna od prilično uticajnih psiholoških teorija rata potječe iz korpusa evolucionarne psihologije, te tvrdi da je rat ništa drugo do nastavak normalnog životinjskog ponašanja, odnosno borbe za teritoriju i uticaj koja se može zapaziti kod nekih vrsta poput čimpanzi. Popularne psihološke teorije uključuju i one koje ih pripisuju isključivo duševnoj bolesti vlastodržaca koji pokreću oružane sukobe, odnosno tvrde da je želja za mirom karkateristika duševno zdravog čovjeka.

Antropološke teorije

Dio antropologa, pogotovo onih koji su stekli veliki uticaj u drugoj polovini 20. vijeka, odbacuju ljudsku psihologiju kao uzrok ratova. Po njima teritorijalni i drugi sukobi među životinjama, odnosno sukobi između primitivnih plemena lovaca-sakupljača predstavljaju sasvim drukčiji fenomen od rata koji je, po njima, ništa drugo do proizvod ljudske kulture i civilizacije. Po njima će rat nestati onog trenutka kada se iz svjetske kulture izbace svi sadržaji koji ga potiču.

Sociološke teorije

Sociologija je od svog nastanka razvila cijeli niz, često proturječnih, teorija koja svaka na svoj način pokušava dati odgovor na pitanje o glavnim uzrocima rata. Te teorije se obično dijele u dva glavna pravca:

• Primat der Innenpolitik (njemački: Primat unutrašnje politike), koja izbijanje ratova objašnjava unutrašnjim prilikama u pojedinoj državi
• Primat der Aussenpolitik (njemački: Primat vanjske politike), koja izbijanje ratova objašnjava geopolitičkim razlozima.

Demografske teorije

Od teorija koje rat nastoje tumačiti kao nastavak, odnosno posljedicu određenih demografskih trendova najpoznatija je ona maltuzijanska, koja je ime dobila po engleskom piscu Thomasu Malthusu. Prema njoj stanovništvo neke države ili šore oblasti u pravilu raste brže nego mogućnost njihovog društva, kulture i civilizacije da ga opskrbe hranom. Nedostatak hrane i drugih resursa sa sobom, uz glad i bolest, dovodi i rat kao jedno od sredstava kojima se stanovništvo spušta na prihvatljivu razinu. Maltuzijanci su djelomičnu potvrdu svoje teorije dobili razvojem tehnologije, kao i padom nataliteta u vodećim industrijskim zemljama 20. vijeka, što je u njima dovelo do drastičnog pada volje da se vode ratovi. S druge strane se kao moderna varijanta maltuzijanske teorije razvila teorija Mladenačke izbočine, koja izbijanje ratova objašnjava porastom udjela mladih muškaraca u stanovništvu neke države. Po toj teoriji ti mladi ljudi su lišeni bogatstva rezerviranog za stariju braću i/ili vršnjake iz viših slojeva, pa ispušni ventil pronalaze u kriminalu, radikalnoj politici, ali i sklonosti sudjelovanju u ratovima. Ta se teorija, između ostalog, koristi kako bi se objasnio savremeni porast radikalizma među muslimanskim stanovništvom današnjeg svijeta.

Racionalističke teorije

Racionalističke teorije odbacuju stav da je rat, pogotovo u modernom dobu, rezultat atavističkih psiholoških tendencija ili iracionalnih faktora, te umjesto toga nastoje njegovo izbijanje objasniti racionalnim, odnosno zdravorazumski utemeljenim odlukama vlastodržaca koji oružani sukob u određenim situacijama drže prihvatljivijom alternativom od održavanja mira po cijenu slabljenja vlastite države i dugoročnog ugrožavanja njene sigurnosti. Racionalističke teorije isto tako drže da se pogrešnost takve računice može sa sigurnošću ustanoviti tek nakon izbijanja, odnosno završetka rata. Strana koja odluči povesti rat ili prihvatiti ratni izazov druge strane u pravilu ne raspolaže s podacima o tehničkim, ljudskim ili moralnim kapacitetima svog budućeg ratnog neprijatelja.

Ekonomske teorije

Ekonomske teorije rat vide kao prirodnu, a ponekad i neizbježni posljedicu ekonomske aktivnosti u pojedinom društvu i državi, odnosno kao izraz nastojanja da se zgrće što veće materijalno bogatstvo, i to putem stvaranja novih tržišta, odnosno dobavljanja strateških resursa. Takve su teorije postale raširene u 20. vijeku, a danas uživaju velikog popularnost među predstavnicima političke ljevice. Jedna od najpoznatijih takvih teorija je marksistička.

Teorije političkih nauka

U 20. vijeku su se počele razvijati teorije koje problemu rata i njegovih uzroka pristupaju s politološkog stajališta. Od njih su posebnu popularnost stekle teorije temeljene na različitim teorijama međunarodnih odnosa. Od tih teorija su najpoznatije realistička teorija, temeljena na realističkoj školi međunarodnih odnosa, koja rat promatra kao samo jedno od mnogih oruđa koje pojedina država koristi u svrhu ostvarivanja ili zaštite svojih ekonomskih i političkih interesa. Nasuprot tom stavu, idealistička teorija na rat gleda kao posljedicu otuđenosti odnosno neodgovornosti militaristički nastrojenih vlastodržaca prema vlastitim narodima. Najpoznatija takva teorija je teorija demokratskog mira, koja tvrdi da demokratije nikada ne ratuju među sobom. Teorija tranzicije moći, pak, ratove objašnjava tzv. ratnim ciklusima, odnosno periodima u kojima se smjenjuju hegemonije različitih velikih sila u svijetu.

Marksističke teorije

Marksistička teorija rata tvrdi da je uzrok svih ratova klasna borba. Ona ratove vidi kao imperijalističke pothvate kojima je svrha povećati moć vladajuće klase na račun proletarijata i drugih potlačenih klasa, koje dijeli uz pomoć koncepata kao što su nacionalizam i religija. Ratovi stoga neće nestati sve dok se kroz svjetsku revoluciju ne stvori besklasno društvo.

Vrste rata i ratovanja

Po uzroku i karakteru

Donja tablica navodi najčešće kategorije ratova po uzrocima, uz pojedine historijske primjere.

Pljačkaški	Pečenješki i Kumanski pohodi na Rusiju u 9.–13. vijeku
Napadački ratovi	Kira II 550–529. p. n. e.
Kolonijalni	Francusko-kineski rat
Nacionalno oslobođenje	Alžirski rat za nezavisnost
Vjerski	Hugenotski ratovi
Dinastijski	Rat za špansko nasljedstvo
Trgovački	Narkoratovi
Revolucionarni	Francuski revolucionarni ratovi
Gerilski	Poluostrvski rat
Građanski

Pored gore navedene podjele, pojedine ideologije, kao što je marksizam, imaju običaj dijeliti ratove na dvije grupe: pravedne i nepravedne. U slučaju marksizma pravednim ratovima se smatraju pobune robova i kampanje pokreta za nacionalno oslobođenja, dok se svi drugi ratovi smatraju imperijalističkim i nepravednim.

Ratovi se nekada znaju dijeliti po opsegu, pa se tako kao fenomeni nalik na rat spominju neredi, manje pobune i državni udari. Kao eufemizam za rat se ponekad koristi izraz policijska akcija, pogotovo u 20. vijeku kada se vojne akcije provode pod geslom zavođenja reda, spriječavanja genocida ili pomoći legalne vlade u borbi protiv pobunjenika.

Ratovi se često dijele i na konvencionalne i nekonvencionalne, pri čemu se u pod prvim spominju oružani sukobi između nacionalnih država.

Po načinu i mjestu vođenja

Najpoznatija i najšira podjela ratova po načinu vođenja je podjela na konvencionalne i nekonvencionalne ratove. Ta je podjela s vremenom mijenjala svoje značenje kako se mijenjalo značenje izraza "konvencionalni rat". Ispočetka se odnosila na "konvencionalnost" sukoba u kome su obje zaraćene strane bile sačinjene od regularnih vojski koje su djelovale u skladu s relativno strogo određenim pravilima i običajima. Kasnije se, u 20. vijeku, s razvojem hemijskog, biološkog i nuklearnog oružja, izraz "konvencionalni rat" širi i na sukobe u kome ne učestvuju redovne oružane snage, niti koja su ograničena nekim pravilima, ali u kome se ipak ne koristi tzv. oružje za masovno uništenje. Sa završetkom hladnog rata i usvajanjem međunarodnih sporazuma usmjerenih na ograničenje i zabranu upotrebe oružja za masovno uništenje, izraz "konvencionalni rat" vraća svoje staro značenje. Međutim, umjesto izraza "nekonvencionalni rat" se danas, često i pod uticajem "političke korektnosti" uvodi izraz asimetrični rat - najčešće kako bi se opravdala strana koja je zbog zbog očigledne tehničke, brojčane ili inferiornosti u odnosu na neprijatelja prisiljena kršiti ratne konvencije. Ponekad na način vođenja rata bitno utječu geografske i druge okolnosti, koje ga ograničavaju na tačno određeni prostor, koji pak ograničava sredstva i snage kojima se vodi rat. Klasičan primjer su ratovi između država koje ne dijele kopnenu granicu ali raspolažu s ratnim mornaricama. Takvi se sukobi odvijaju na moru i nazivaju se pomorskim ratovima. Sukobi u kojima zaraćene strane nisu voljne ili u stanju koristiti kopnene snage ali ni mornaričke snage jedna protiv druge znaju postati zračni rat. U budućnosti bi se, uz odgovarajući razvoj tehnologije, mogao voditi i svemirski rat. Pored ovih podjela postoje ratovi koji se vode u posebnim klimatskim zonama, pa tako postoji arktički rat, pustinjski rat i ratovanje u džungli. Ratovi koji se vode u gradskim područjima se nazivaju urbanim ratovima. U prošlosti su postojali tzv. kolonijalni ratovi, a među ograničene sukobe se ubrajaju i granični ratovi. Ratovi mogu dobiti i naziv po sredstvima koja se koriste - tako postoji elektronski rat, podmornički rat i minski rat. Po strategiji se ratovi dijele na mobilne i manevarske i pozicijske.

Završetak rata

Ratovi, kao i sve vrste konflikata, najčešće završavaju na tri načina:

• potpunom pobjedom ili ostvarenjem ciljeva jedne zaraćene strane;
• pat-pozicijom koja ne zadovoljava nijednu zaraćenu stranu koje su zbog međusobne iscrpljenosti prisiljene prihvatiti status quo;
• kompromisom koji za cilj ima djelomično zadovoljiti zahtjeve obje strane, odnosno spriječiti izbijanje sukoba u budućnosti.

U prahistoriji i počecima civilizacije, ratovi su najčešće završavali potpunom pobjedom jedne strane, nakon koga je najčešće slijedilo protjerivanje, porobljivanje i genocid poraženog protivnika. Izuzetak su predstavljali pljačkaški pohodi koji bi završavali ostvarenjem ciljem zbog kojih je rat počinjao tj. uspješnom pljačkom materijalnih dobara. Daljnim razvojem civilizacije i kulture, kao i povećanjem materijalnih dobara oko kojih se vodi ratovi, počinju se stvarati formalni običaji i ograničenja rata, koja se odnose i na način na koji rat treba završiti. Cilj toga je spriječiti uništavanje resursa oko kojih se vodi rat, odnosno omogućiti pobjedniku da uživa plodove pobjede, a gubitniku da zauzvrat ne bude potpuno uništen. Tako ratovi s vremenom počinju završavati aktima formalne predaje, nakon kojih se stanovništvo i institucije stavljaju na milost pobjedniku. Daljim razvojem diplomatije se uz akte predaje javljaju i prvi [[mirovni ugovor]]i, kojima pobijeđene strane tek djelomično prihvaćaju zahtjeve pobjednike, odnosno zaraćene strane nastoje pronaći određeni kompromis.

Spriječavanje rata i alternative ratu

• Mir
• Nenasilje
• Nenasilni otpor ("Nenasilje u miru i ratu" - Mahatma Gandhi)
• Pacifizam
• Diplomatija
• Kompromis
• Međunarodne sankcije/embargo/karantena
• Strategija zadržavanja/konsenzusa
• Dijalog i detant
• Shvaćanje/izračunavanje troškova i rizika ulaženja u sukob
• Shvaćanje "ulaznih kriterija" (političkih, društvenih ili ekonomskih "okidača" koji će natjerati neki entitet da uđe u rat)

Također pogledajte

• Prvi svjetski rat
• Drugi svjetski rat
• Rat u Bosni i Hercegovini

Vanjski linkovi

• https://cedat.be/ Arhivirano 26. 4. 2014. na Wayback Machine (en)
• https://www.correlatesofwar.org/ (en)
• https://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/home (en)
• https://plato.stanford.edu/entries/war/ (en)