Teptyarlar

Teptyarlar və ya Tiptərlər (rusca teptyari / tiptyari (тептяри / типтяри)) (başqırdca tiptərźər (типтәрҙәр) və tatarca tiptərlər (типтәрләр)) — XVII əsrdə Başqırdıstanda tanınan sosial qrupun adı.

Bəzi tədqiqatçılar onları sinif (А. Z. Asfandiyarov, R. N. Raximov), bəzi tədqiqatçılar isə etno-sinif qrup hesab edir (R. Q. Kuzeyev, D. M. İsxakov).

Adlarının kökündə bir çox mütəxəssisin fikrincə ərəb və fars dillərindəki "dəftər" sözü (qeydiyyata düşən bir toplum olduqlarına görə) durur.

Teptyar alaylarının sıravisi, 1819–1825.

Formalaşması

Teptyarların formalaşması müasir Başqırdıstan ərazisində və Tatarıstanın şərq rayonlarında baş vermişdir. Diyarın ilk təsvirini verən G. Georgi, P. Pallas, P. İ. Rıçkov və başqaları teptyarları bölgənin əhalisi içərisində qeyd edir.

Erkən dövlərdə bu qrupun mövcudluğu və onun tərkibi çoxmillətli idi, onun tərkibində demək olar ki diyarın bütün xalqlarının nümayəndələrinə rast gəlinirdi: öz dilini və mədəni xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan udmurtlar, marilər, mordvalar, çuvaşlar, tatarlar və başqırdlar.

Bu sinfin tərkibində əsasən XVIII–XX əsrin əvvəllərində başqırd votçina sahibləri arasında boş torpaqlarda müəyyən şərtlər əsasında məskunlaşan şəxslər vardı.

U. X. Raxmatullin hesab edir ki, ilk teptyarlar öz icmasından sıxışdırılıb çıxarılan başqırdlar olmuşdur. Teptyarlar qrupuna daxil olmaq başqırdlar üçün ona möhkəm şəkildə bağlanmaq anlamına gəlmirdi. Əlverişli vəziyyətdə başqırd-teptyarlar yenidən öz icmalarına qayıda bilirdilər. Lakin bu proses zamanla dəyişdi.

Əsasən qeydiyyatsız və şəraitsiz məskunlaşmış başqırd kəndliləri — teptyarlar üçün qoyulan müəyyən şərtlər onları torpağa bağlayır və oradan çıxıb gedə bilmirdilər. Çоxlu teptyarlar icmaya daxil olub icma üzvləri ilə bərabərhüquqlu səviyyəsinə gəlib çatdı və çox vaxt onları "yeni başqırdlar" adlandırırdılar.

Sayları

Rusiya imperiyasının quberniyalarının qəzaları üzrə teptyarların sayı — 1897-ci il əhali siyahıyaalınması üzrə Qəza Teptyarların sayı Vyatski Quberniyası Yelabujskiy qəzası 4220 Sarapulskiy qəzası 3568 Perm Quberniyası Perm qəzası 30 Krasnoufimsk qəzası 3649 Osinskiy qəzası 1614 Solkimaskiy qəzası 2 Samara Quberniyası Samara qəzası 2 Buqulminskiy qəzası 43568 Buquruslanskiy qəzası 4110 Buzulukskiy qəzası 4 Orenburq Quberniyası Orenburq qəzası 2656 Verxneuralskiy qəzası 13276 Orskiy qəzası 1 Troitskiy qəzası 836 Ufa Quberniyası Ufa qəzası 9001 Belebeyskiy qəzası 6894 Birskiy qəzası 440 Zlatoustovskiy qəzası 4945 Menzelinskiy qəzası 14875 Sterlitamakskiy qəzası 3800

Siyahıyaalınmalara görə teptyarların sayı:

• 1735-ci ildə — 11.294 nəfər,
• 1767-ci ildə — 33.656 nəfər,
• 1796-cı ildə — 52.193 nəfər,
• 1834-cü ildə — 105.864 nəfər,
• 1858-ci ildə — kişi cinsindən 140.895 nəfər.
• 1897-ci ildə — kişi cinsindən 59.293 nəfər; 117.773 cəmi.
• 1926-cı ildə — 27.387 nəfər.
• Teptyarlar SSRİ-nin 1959-cu ildən sonra olan milliyyətlərin siyahıyaalınmalarında da xatırlanır.

Hal-hazırda teptyarların əksəriyyəti tatar xalqının tərkibindədir. Teptyarların bir hissəsi isə başqırdların tərkibinə daxil olub.

Həmçinin bax

• Başqırdlar
• Udmurtlar
• Marilər
• Mordvalar
• Çuvaşlar
• Tatarlar

Xarici keçidlər

• Якупов Р. И. Тептяри // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН "Башкирская энциклопедия", 2013. — Arxivləşdirilib 2020-03-03 at the Wayback Machine ISBN 978-5-88185-306-8.
• Татары и тептяри. Галигузов И.Ф. Народы Южного Урала: история и культура. -Магнитогорск, 2000. -Гл.2 — с.74–82
• Тептяри – смесь финно-угров с тюркскими народами? 
• Татары-тептяри: популяционно-генетическая характеристика