Fin dili

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Fin dili
Orijinal adı suomi
Ölkə

Finlandiya Finlandiya

İsveç İsveç

Estoniya Estoniya

Norveç Norveç

Rusiya Rusiya
Region Şimali Avropa
Rəsmi status

Finlandiya Finlandiya

Avropa İttifaqı Avropa İttifaqı
Tənzimləyən təşkilat Kotimaisten kielten keskus (Fin Dili İnstitutu)
Danışanların ümumi sayı 5.4 milyon nəfər
Status canlı dil
Təsnifatı
Kateqoriya Ural dilləri
Ural dilləri
Fin-uqor dilləri
finno-perm dilləri[vd]
Finno-volj dilləri[vd]
Finno-Samic[vd]
Finnic[vd]
fin dili
Yazı Latın əlifbası (Fin əlifbası)
Dil kodları
QOST 7.75–97 фин 740
ISO 639-1 fi
ISO 639-2 fin
ISO 639-3 fin
Dilin strukturlarının dünya atlası fin
Ethnologue fin
Linguasphere 41-AAA-a
ABS ASCL 1602
IETF fi
Glottolog finn1318
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Fin dili (suomi və ya suomen kieli) — Fin-Uqor dillərinin Fin-Perm dilləri qrupuna aid olan dil.[1] Əsasən Finlandiyada danışılır. Fin dili Finlandiyanın rəsmi dili olmaqla yanaşı, İsveçdə azlıq dili statusuna malikdir.[2] Fin dili həmçinin Rusiyada Kareliya Respublikasında da danışılır.[3]

Fin dilinin qədim kökləri, Fin-Uqor dilləri ailəsinin digər dilləri ilə paralel olaraq, müxtəlif arxeoloji və dilçilik sübutları ilə müəyyən olunmuşdur.[4] Bu dil həmçinin digər Şimali Avropa dilləri ilə müqayisədə xüsusilə maraqlıdır, çünki o, Hind-Avropa dillərindən fərqli olaraq, özünəməxsus qrammatika və struktur xüsusiyyətlərinə malikdir.[5]

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili Fin-Uqor dillərinin ən qədim nümayəndələrindən biridir.[6] Dilin tarixi ən azı minilliklərə gedib çıxır. Fin dili ilə bağlı ən qədim yazılı mənbələr XIII əsrdən başlayır.[7] Bu dövrdə Fin dilində yazılmış ilk mətnlər dini mətnlər və qanunlar idi. Fin dilinin qədim tarixi ilə bağlı daha çox məlumat, müasir dövrün arxeoloji və dilçilik tədqiqatları sayəsində ortaya çıxmışdır.

Orta əsrlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Orta əsrlərdə Fin dili İsveç krallığının tərkibində inkişaf etmişdir. 1150-ci illərdən başlayaraq, İsveç dili rəsmi dil olaraq istifadə olunmağa başladı və bu, Fin dilinin inkişafına təsir göstərdi.[8] Fin dilinin tərkibində çox sayda İsveç dilindən alınan sözlər meydana çıxdı. Lakin, Fin dili özünün morfoloji və fonetik xüsusiyyətlərini qoruyub saxladı.

Bu dövrün ən əhəmiyyətli hadisələrindən biri, Martin Lüterin tərcümə etdiyi İncilin Fin dilinə tərcüməsi idi. 1540-cı ildə Mikael Agricola tərəfindən aparılmış bu tərcümə, Fin dilinin yazılı formasını standartlaşdırmış və dilin inkişafını sürətləndirmişdir.[9]

Yeni dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili Finlandiyanın müstəqil dövlət olmasından sonra özünün müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. 19-cu əsrin sonlarından başlayaraq, Fin dili geniş bir ədəbi və rəsmi dil olaraq istifadə edilməyə başlanmışdır.[10] Finlandiya müstəqillik qazandıqdan sonra, Fin dili, Finlandiyanın mədəniyyətində və siyasətində əsas dil rolunu oynamağa başladı. Finlandiyanın rəsmi dilinə çevrilən Fin dili, 20-ci əsrdə daha da inkişaf edərək, müasir dövrün ən mühüm dillərindən biri oldu.

Müasir dövr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

XX əsrdə Fin dili bir çox yeni sahələrdə, o cümlədən elm, texnologiya, iqtisadiyyat və siyasət sahələrində istifadə olunmağa başlanmışdır. Həmçinin, XX əsrdə Fin dili beynəlxalq səviyyədə tanınmağa başlandı. Fin dili, xüsusilə Skandinaviya ölkələrində və Baltikyanı regionda, elmi və mədəni mübadilə sahəsində önəmli rol oynayır.

Qrammatika

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dilinin qrammatikası, xüsusilə digər dillərlə müqayisədə çox zəngindir və çox sayda halları, zamanları və sintaktik quruluşları əhatə edir. Fin dilində 15 hal və 4 zaman mövcuddur ki, bu da dilin çox mürəkkəb və ifadəli olmasına səbəb olur.[11]

Morfologiya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili aqqlütinativ dildir, yəni sözlərə müxtəlif şəkilçilər əlavə etməklə yeni sözlər və qrammatik formalar yaradılır.[12] Bu, Fin dilində çox sayda hal və zamanların mövcudluğuna səbəb olur.

Hallar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dilində 15 hal var:[13]

  1. Nominativ (adətən)
  2. Genitiv (təyin)
  3. Partitiv (bir hissə)
  4. Essiv (vəziyyət)
  5. Translativ (keçid)
  6. Inessiv (içində)
  7. Elativ (içindən)
  8. Illativ (içinə)
  9. Adessiv (yaxınlıqda)
  10. Ablativ (yaxınlıqdan)
  11. Allativ (yaxınlığa)
  12. Abessiv (olmaması)
  13. Komitativ (birlikdə)
  14. Instruktiv (vasitə)

Fin dilində hər bir halın özünəməxsus istifadə sahəsi vardır və hər bir halın mənası, kontekstdən asılı olaraq dəyişə bilər.

Zamanlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dilində 4 əsas zaman mövcuddur:[14]

  1. İndiki zaman
  2. Keçmiş zaman (imperfekt)
  3. Perfekt
  4. Pluskvamperfekt

Fin dilinin zaman sistemində, başqa dillərdə olduğu kimi, zamanın məkanla əlaqəsi yoxdur. Zamanlar birbaşa hərəkət və ya hadisələrin baş verdiyi vaxtla əlaqəlidir.

Sintaksis

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili SOV (subyekt-obyekt-feil) sintaksis quruluşuna malikdir.[15] Bu quruluş dilin ifadəliliyini artırır və mətnlərin daha aydın və anlaşıqlı olmasına kömək edir. Fin dilində cümlə quruluşu, çoxsaylı halların və zamanların mövcudluğu ilə dəyişə bilər. Fin dilində cümlə quruluşunun ən mühüm aspektlərindən biri, cümlənin hissələrinin sərbəst qaydada yerləşdirilə bilməsidir.

Lüğət

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dilində çox zəngin lüğət mövcuddur. Fin dilinin lüğəti, Fin-Uqor dillərinin köklərindən və digər dillərdən alınmış sözlərdən ibarətdir. Müasir dövrün lüğətində isə çoxsaylı başqa dillərdən, xüsusilə İngilis dili, Alman dili, Fransız dili və Rus dilindən alınmış sözlər də vardır.[16]

Ən çox istifadə olunan sözlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Hei - Salam
  • Kiitos - Təşəkkür edirəm
  • Anteeksi - Üzr istəyirəm
  • Rakastan sinua - Səni sevirəm
  • Hyvää päivää - Günaydın
  • Vesi - Su
  • Metsä - Meşə
  • Kiire - Tələsik
  • Rakkaus - Sevgi

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin ədəbiyyatı zəngin və çoxşaxəlidir. Ədəbiyyatın əsas janrları şeir, roman, hekayə və dramdır. Fin ədəbiyyatının tarixində əhəmiyyətli yer tutan əsərlər, Fin dilinin inkişafını da sürətləndirmişdir. Fin ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələri Elias Lönnrot, Aleksis Kivi, Mika Waltari, Frans Eemil Sillanpää və Väinö Linnadır.[17]

Elias Lönnrot

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Elias Lönnrot (1802-1884) Fin ədəbiyyatının ən məşhur nümayəndələrindən biridir. O, Fin xalq ədəbiyyatını toplayıb, Kalevala adlı epik əsər yaratmışdır. Kalevala, Fin xalqının mədəni irsini təmsil edən ən böyük əsərlərdən biridir və Fin dilinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Aleksis Kivi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Aleksis Kivi (1834-1872) Fin ədəbiyyatının ən böyük dramaturqlarından biridir. Onun ən məşhur əsəri Yeddi qardaş romanıdır. Bu əsər, Fin xalqının sosial və mədəni həyatını təhlil edən böyük bir əsərdir.

Mika Waltari

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mika Waltari (1908-1979) Fin ədəbiyyatının müasir dövrünün ən məşhur yazıçılarından biridir. Onun ən məşhur əsəri Sinuhe, misirli romanıdır. Bu əsər, dünya ədəbiyyatında böyük təsir yaratmış və Fin ədəbiyyatını beynəlxalq səviyyədə tanıtmışdır.

Müasir istifadə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili müasir dövrdə geniş istifadə olunur. Dil ədəbiyyat, elm, təhsil, media və digər sahələrdə istifadə olunur. Fin dili həmçinin beynəlxalq səviyyədə də istifadə olunur.[18]

Media

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili media sahəsində geniş istifadə olunur. Fin dilində çoxsaylı qəzetlər, jurnallar, kitablar və digər mətbəə məhsulları nəşr olunur. Həmçinin, Fin dilində çox sayda televiziya proqramları və radio yayımları mövcuddur. Finlandiyanın əsas televiziyaları arasında Yleisradio (Yle) yer alır ki, burada Fin dilində müxtəlif proqramlar yayımlanır.

Təhsil

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili təhsil sahəsində də geniş istifadə olunur. Finlandiyada bütün məktəblərdə və universitetlərdə tədris dili olaraq Fin dili istifadə olunur. Finlandiya təhsil sistemi dünyada yüksək keyfiyyətinə görə tanınır.

Elm

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fin dili elm sahəsində də geniş istifadə olunur. Fin dilində elmi jurnallar, kitablar, tədqiqat məqalələri və digər elmi materiallar nəşr olunur. Fin dilinin istifadəsi, xüsusilə Skandinaviya və Baltikyanı regionlarında elmi mühitlərdə əhəmiyyətlidir.

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ "Finnish". Ethnologue. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  2. ↑ "Finnish". Institute for the Languages of Finland. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  3. ↑ "Finnish speakers". Minority Rights Group International. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  4. ↑ Salminen, Tapani. The Uralic languages. Routledge. 2002.
  5. ↑ Laakso, Johanna. The Finnic languages. Routledge. 2007.
  6. ↑ Häkkinen, Kaisa. The languages of Finland. Routledge. 2015.
  7. ↑ Lehtinen, Tapani. Ancient Finnish. Oxford University Press. 2018.
  8. ↑ Larjavaara, Matti. The history of Finnish. Oxford University Press. 2014.
  9. ↑ Kangasmaa-Minn, Eeva. Mikael Agricola and the birth of Finnish written language. Finnish Literature Society. 2007.
  10. ↑ Tommola, Hannu. The emergence of modern Finnish. Oxford University Press. 2010.
  11. ↑ Karlsson, Fred. Finnish: An Essential Grammar. Routledge. 2018.
  12. ↑ "Finnish grammar". University College London. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  13. ↑ "Finnish noun cases". Wikipedia. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  14. ↑ Vilkuna, Maria. Finnish verbs and their tenses. Routledge. 2017.
  15. ↑ "Finnish Language Grammar". ThoughtCo. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  16. ↑ Sadeniemi, Matti. The vocabulary of Finnish. Oxford University Press. 2013.
  17. ↑ Sinnemäki, Anssi. A history of Finnish literature. Oxford University Press. 2017.
  18. ↑ "Finnish language around the world". University of Helsinki. İstifadə tarixi: 2023-12-08.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Fin_dili&oldid=7885157"