Paaseiland

Paaseiland
Rapa Nui (Rapa Nui)
Isla de Pascua (Spaans)

Vlag Embleem
Volkslied: geen
Hoofstad	Hanga Roa 27°9′S 109°25′W
Grootste stad	Hanga Roa
Amptelike tale	Spaans (Rapa Nui word ook gepraat)
Regering • President • Goewerneur • Alcalde	Chileense provinsie Gabriel Boric René De la Puente Hey Pedro Edmunds Paoa
Onafhanklikheid Stigting • Chileense anneksasie • Spesiale gebied	9 September 1888 30 Julie 2007
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	163,6 km2   63,2 myl2 feitlik niks
Bevolking  - 2017-sensus  - Digtheid	7 750 47 / km2 120 / myl2
Geldeenheid	Chileense peso (CLP)
Tydsone  - Somertyd	EAST (UTC-6) EASST (UTC-5)
Internet-TLD	.cl
Skakelkode	+56

Paaseiland (Spaans: Isla de Pascua, [ˈisla ðe ˈpaskwa]; Rapa Nui: Rapa Nui, [ˈɾapa ˈnu.i]) is ’n eiland in die Stille Oseaan wat sedert 1888 aan Chili behoort. Dit is 3 526 km wes van Chili, 4 251 km oos van Frans-Polinesië en 2 078 km oos van die Pitcairneilande.

’n Satellietbeeld van Paaseiland.

Plekke waar moai staan.

Polinesiërs het waarskynlik tussen 700 en 1100 n.C. op Paaseiland gaan woon en ’n vooruitstrewende kultuur geskep, soos blyk uit die eiland se talle moai-klipstandbeelde en ander artefakte. Menslike bedrywighede, die vestiging van die Polinesiese rot op die eiland en oorbevolking het daartoe gelei dat alle bome geleidelik afgekap en natuurlike hulpbronne uitgeput is. Dit het die Paaseiland-beskawing aansienlik verswak.

Teen die tyd dat Europeërs in 1722 op die eiland aangekom het, het die bevolking afgeneem tot tussen 2 000 en 3 000 nadat daar net ’n eeu vroeër na raming sowat 15 000 eilandbewoners was. Europese siektes en die Peruaanse slawehandel in die 1860's het die Rapa Nui-bevolking verder laat afneem, totdat daar in 1877 net 111 oor was.

Paaseiland is een van die mees afgeleë eilande ter wêreld. Die naaste bewoonde stuk grond, met sowat 50 bewoners in 2013, is Pitcairneiland (sowat 2 075 km); die naaste dorp met ’n inwonertal van meer as 500 is Rikitea, op die eiland Mangareva (sowat 2 606 km). Die naaste deel van ’n vasteland is in Sentraal-Chili (3 512 km).

Paaseiland is in 1888 deur Chili geannekseer en is sedert 2007 ’n spesiale gebied van dié land. Administratief val dit onder Chili se Valparaíso-streek. Meer spesifiek is dit die enigste munisipaliteit van die provinsie Isla de Pascua. Volgens die 2017-sensus het die eiland sowat 7 750 bewoners, waarvan omtrent 45 persent afstammelinge van die inheemse Rapa Nui-volk is.

Die hoofstad en grootste stad is Hanga Roa. Die eiland is veral bekend vir sy groot moai-standbeelde en vorm die oostelike punt van die Polinesiese Driehoek. Paaseiland se Rapa Nui Nasionale Park is in 1995 deur Unesco as wêrelderfenisgebied aangewys.

Naam

Die naam "Paaseiland" is aan die eiland gegee deur een van die eerste bekende Europese besoekers, die Nederlandse ontdekkingsreisiger Jacob Roggeveen, wat dit op Paassondag (5 April) in 1722 bereik het. Hy het dit Paasch-Eyland (18de-eeuse Nederlands) genoem. Die amptelike Spaanse naam is Isla de Pascua, wat ook Paaseiland beteken.

Die huidige Polinesiese naam, Rapa Nui ("Groot Rapa"), is begin gebruik ná die slawestrooptogte van die vroeë 1860's en verwys na die eiland se topografiese ooreenkoms met die eiland Rapa in die Basseilande.

Die frase Te pito o te henua is ook al aangegee as die oorspronklike naam van die eiland sedert die Franse ontdekkingreisiger en etnograaf Alphonse Pinart dit die romantiese vertaling "die Naeltjie van die Wêreld" gegee het in sy Voyage à l'Île de Pâques, wat in 1877 gepubliseer is. Die Amerikaanse etnoloog William Churchill (1912) het oor die frase uitgevra en is vertel daar is drie te pito o te henua – dit verwys na die drie kape of eindpunte van die eiland. Hy kon nie vasstel wat die oorspronklike Polinesiese naam was nie en het afgelei daar was nie een nie.

Volgens Barthel (1974) was die eiland se eerste naam volgens oorlewering Te pito o te kainga a Hau Maka, "die Klein Stukkie Land van Hau Maka". Daar is egter twee woorde in Rapa Nui wat as pito uitgespreek word; die een beteken "einde" en die ander "naeltjie". Die frase kan dus ook beteken "die Naeltjie van die Wêreld", soos Pinart gereken het. Nog ’n naam, Mata ki te rangi, beteken "oë wat na die hemele kyk".

Daar word dikwels na eilandbewoners verwys as "Pascuaans", maar die inheemse bevolking noem hulself Rapa Nui.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Rapa Nui Nasionale Park
Moai wat na die binneland kyk by Ahu Tongariki. Hulle is in die 1990's deur die Chileense argeoloog Claudio Cristino gerestoureer.
Land	Chili
Soort	Standbeelde
Streek	Paaseiland
Oppervlakte	6 666 ha
Geskiedenis
Bouer	Rapa Nui-volk
Tydperk	Omstreeks 1250 tot 1500
Unesco-wêrelderfenisgebied
Tipe	Kultureel
Kriteria	i, iii, v
Verwysing	715, 1995
Streek†	Latyns-Amerika en die Karibiese streek
Beskrywing*	Rapa Nui National Park
† Streek soos deur Unesco geklassifiseer. Naam soos op die Wêrelderfenislys

Migrasie van die Polinesiese volke vanaf Taiwan tot die Polinesiese Driehoek met Hawaii, Nieu-Seeland en Paaseiland as sy hoekpunte

Die geskatte datum waarop die eerste bewoners op die eiland aangekom het, wissel van 300 tot 1200 n.C. Dit was ook min of meer die tyd van die eerste aankomelinge op Hawaii. Regstellings in radiokoolstofdatering het egter al die datums van vroeë nedersettings in Polinesië verander. Daar word nou geglo Rapa Nui se eerste bewoners het tussen 700 en 1100 op die eiland aangekom. Volgens huidige argeologiese studies kon dit selfs later gewees het: omstreeks 1200. "’n Aansienlike ekologiese impak en groot kulturele beleggings in monument-argitektuur het kort daarna begin."

Volgens oorlewering was die eerste nedersetting by Anakena. Navorsers het bevind die Caleta Anakena-landingsplek verskaf die beste beskerming teen die see; kano's kon ook op die sanderige strand vasmeer en van daar vertrek, en daarom kan dit waar wees. Dit weerspreek egter die uitslag van radiokoolstofdatering, waarvolgens mense vroeër op ander plekke gebly het waar tekens van menslike bedrywighede eeue ouer is as by Anakena.

Die mees waarskynlike eerste setlaars was Polinesiërs wat in twee kano's (of een katamaran) van die Gambiereilande (Mangareva-eiland), sowat 2 600 km van daar, of van die Marquesaseilande, sowat 3 200 km weg, gekom het. Volgens sommige teorieë kon die eerste bewoners van Suid-Amerika af gekom het vanweë hul uitstekende vermoëns in seenavigasie. Dit word gesteun deur bewyse dat patats in ’n vroeë stadium geplant is. Dit was geslagte lank ’n gunsteling onder Polinesiërs, maar die oorsprong van die groente kan teruggespoor word na Suid-Amerika. Dit wys daar was ten minste die een of ander tyd ’n wisselwerking tussen die twee gebiede.

Toe James Cook die eiland besoek het, kon een van sy bemanningslede, ’n Polinesiër van Bora Bora, met die Rapa Nui kommunikeer. Die taal wat die naaste aan Rapa Nui is, is Mangarevaans – die woordeskat stem sowat 80 persent ooreen. In 1999 is ’n reis gerekonstrueer waarin Polinesiese bote van Mangareva af Paaseiland binne 19 dae kon bereik.

Die monumente van Paaseiland, op ’n skildery van omstreeks 1775–1776 deur William Hodges. Dit is die vroegste bekende skildery van die eiland.

Volgens mondelinge oorvertellings deur Christelike sendelinge in die 1860's het die eiland oorspronklik ’n streng klassestelsel gehad met ’n ariki, of opperhoof, wat groot mag oor die ander nege clans en hul onderskeie hoofde gehad het. Die opperhoof was die oudste afstammeling deur die eersgeborene-lyn van die eiland se legendariese stigter, Hotu Matu‘a. Die mees sigbare element van die kultuur was die oprigting van enorme standbeelde, moai, wat volgens sommige kenners vergoddelikte voorouers was. Volgens National Geographic "vermoed die meeste kenners die moai is geskep om voorouers, hoofde of ander belangrike persone te vereer. Omdat die eiland egter geen geskrewe geskiedenis het nie, is dit onmoontlik om seker te wees."

Daar is geglo die lewendes het ’n simbiotiese verhouding met die afgestorwenes – die afgestorwenes het die lewendes voorsien van alles wat hulle nodig gehad het (gesondheid, vrugbaarheid, geluk, ens.) en die lewendes het deur offerandes ’n beter plek aan die afgestorwenes in die geesteryk verseker. Die meeste nedersettings was naby die kus en die meeste moai is aan die kus opgerig, met hul rug na die geesteryk in die see terwyl hulle uitkyk oor hul afstammelinge in die nedersettings voor hulle.

Jared Diamond meen kannibalisme het op die eiland plaasgevind nadat die oprigting van die moai gelei het tot ’n afname in natuurlike hulpbronne. Die afkap van bome het byvoorbeeld ’n reeds onbestendige ekostelsel gedestabiliseer. Volgens argeologiese rekords was daar talle boomspesies toe die eerste bewoners op die eiland aangekom het, insluitende minstens drie wat tot 15 m hoog geword het: Paschalococos – destyds moontlik die grootste palmbome in die wêreld, Alphitonia zizyphoides en Elaeocarpus rarotongensis, sowel as minstens ses spesies inheemse landvoëls. ’n Groot faktor wat bygedra het tot die uitwissing van verskeie plantspesies was die bekendstelling van die Polinesiese rot aan die eiland. Studies deur paleobotaniste het gewys rotte kan die voortplanting van plante in ’n ekostelsel drasties beïnvloed. In die geval van Rapa Nui het sade wat ontdek is, tekens getoon dat rotte aan hulle geknaag het. Barbara A. West het geskryf: "Die een of ander tyd voor die aankoms van Europeërs op Paaseiland het die Rapa Nui ’n geweldige omwenteling in hul maatskaplike stelsel beleef wat veroorsaak is deur ’n verandering in hul eiland se ekologie... Teen die tyd van die Europeërs se aankoms in 1722 het die eiland se bevolking afgeneem tot tussen 2 000 en 3 000 ná ’n hoogtepunt van omtrent 15 000 net ’n eeu vantevore."

Teen dié tyd het 21 boomspesies en alle landvoëls uitgesterf weens ’n kombinasie van ’n oormaat jagtogte en landboubedrywighede, rotte en klimaatsveranderings. Geen bome was hoër as 3 m nie. Die bewoners kon dus nie meer kano's bou nie en dit het hul vermoë om vis te vang beïnvloed. Dit het ook die landbou nadelig geraak. Vroeër het die bome nodige skaduwee aan die grond verskaf, en nou het die boonste grondlae erosie ondergaan weens ’n skerp afname in landboubedrywighede. Dit het ook gelei tot ’n verlies aan landvoëls en ’n afname in seevoëls, wat tot nog minder kos gelei het. Teen die 18de eeu was landbougewasse die eilandbewoners se vernaamste voedsel en mak hoenders die hoofbron van proteïen.

Die eiland Motu Nui (agter), wat deel vorm van die voëlmankompetisies.

Namate die eiland oorbevolk geraak en bronne afgeneem het, het krygsmanne bekend as matatoa meer mag gekry en die voorouerkultus het geëindig. Dit het plek gemaak vir die voëlmankultus. Beverly Haun het geskryf: "Die beginsel van die mana (mag) van oorerflike leiers is vervang deur die beginsel van die mag van die "voëlman", oënskynlik van omstreeks 1540 af, en dit stem ooreen met die laaste oorblyfsels van die moai-tydperk." Volgens dié kultus het hul voorouers steeds na hulle omgesien, maar die medium waardeur die lewendes die afgestorwenes kon kontak, was nie meer standbeelde nie, maar mense wat vir kompetisies gekies is. Die god wat glo die mens gemaak het, Makemake, het ’n groot rol in die proses gespeel. Volgens Katherine Routledge, wat die eiland se tradisies in haar 1919-ekspedisie opgeteken het, het die voëlmankompetisies omstreeks 1760 begin, ná die aankoms van die eerste Europeërs, en in 1878 geëindig met die oprigting van die eerste kerk deur Rooms-Katolieke sendelinge wat in 1864 op die eiland aangekom het. Rotskuns wat die voëlman uitbeeld, is presies dieselfde as dié op Hawaii, wat daarop dui die beginsel is waarskynlik na die eiland gebring deur die oorspronklike setlaars; net die kompetisie self was uniek aan Paaseiland.

Europeërs noem in verslae tussen 1722 en 1770 staande standbeelde, maar Cook se 1774-ekspedisie het gesien baie standbeelde lê op die grond. Hulle is oënskynlik in oorloë omgegooi.

Volgens Diamond en Heyerdahl se weergawe van die eiland se geskiedenis het die huri mo'ai ("die omgooi van standbeelde") tot in die 1830's geduur as deel van hewige interne oorloë. Teen 1838 was die enigste staande moai dié aan die hange van Rano Raraku, in Hoa Hakananai'a in Orongo en Ariki Paro in Ahu Te Pito Kura. In ’n studie onder Douglas Owsley wat in 1994 gepubliseer is, is egter bevind daar is min argeologiese bewyse van gemeenskapsverval voor die aankoms van die Europeërs. Beenpatologie en osteometriese data van die eilandbewoners uit dié tyd wys min sterfgevalle kan direk aan geweld toegeskryf word.

Die eerste aangetekende kontak van Europeërs met die eiland was op 5 April (Paassondag) 1722, toe die Nederlander Jacob Roggeveen die eiland vir ’n week besoek en die bevolking op 2 000 tot 3 000 geskat het. Daar kon meer gewees het, want sommige het dalk uit vrees weggekruip nadat ’n misverstand daartoe gelei het dat Roggeveen se manne op die eilandbewoners geskiet het. Meer as ’n dosyn is gedood en nog verskeie gewond.

Die volgende besoekers (op 15 November 1770) was twee Spaanse skepe, San Lorenzo en Santa Rosalia. Die Spanjaarde het aangeteken die eiland is hoogs ongekultiveerd en dat die kuslyn oortrek was met klipstandbeelde.

Vier jaar later, in 1774, het die Britse ontdekkingsreisiger James Cook die eiland besoek. Hy het berig dat van die standbeelde omgeval het. Die Britse skip Blossom het die eiland in 1825 besoek en berig dat hulle geen staande standbeelde gesien het nie. Baie mense het Paaseiland in die 19de eeu aangedoen, maar teen dié tyd was die eilandbewoners openlik vyandig en het hulle enige poging om te land gefnuik. Min nuwe inligting het bekend geword tot in die 1860's.

Van die gerestoureerde moai van Paaseiland.

19de eeu

In ’n reeks vernietigende gebeure is die grootste deel van die bevolking in die 1860's gedood of van die eiland weggevoer. In Desember 1862 het Peruaanse slawehandelaars op die eiland toegesak. Gewelddadige ontvoerings het verskeie maande geduur waartydens sowat 1 500 mans en vroue, die helfte van die eiland se bevolking, gevange geneem is. Onder hulle was die opperhoof, sy erfgenaam en dié wat die Rongorongo-skrif kon skryf en lees – dit was die enigste Polinesiese skrif wat ooit ontdek is.

Toe die slawehandelaars gedwing word om die Polinesiërs wat hulle gevange geneem het terug te bring, het draers van pokke saam met die paar oorlewendes op elk van die eilande afgeklim. Dit het ’n groot epidemie veroorsaak op van Paaseiland tot die Marquesaseilande. Paaseiland se bevolking is uiters swaar getref.

Tuberkulose, wat walvisvangers in die middel 19de eeu na die eiland gebring het, het nog mense se dood veroorsaak. Die eerste Christelike sendeling, Eugène Eyraud, is in 1867 aan dié siekte dood en sowat ’n kwart van die eilandbewoners is saam met hom uitgewis. In die volgende jare het die sendelinge en die bestuurders van ’n skaapplaas die grond wat so beskikbaar geraak het, begin opkoop en dit het gelei tot groot konfrontasie tussen die plaaslike bewoners en die setlaars.

Die "koninginmoeder" Koreto en haar dogters, "koningin" Caroline en Harriette, in 1877.

Die Franse seevaarder Jean-Baptiste Dutrou-Bornier het eindelik die hele eiland gekoop behalwe die gebied om Hanga Roa waar die sendelinge gewoon het. Hy het ’n paar honderd Rapa Nui na Tahiti geneem om vir sy geldskieters te werk. In 1871 het die sendelinge, ná ’n uitval met Dutrou-Bornier, al die Rapa Nui buiten 171 na die Gambiereilande verskuif. Dié wat agtergebly het, was meestal ouer mans. Ses jaar later was daar net 111 mense oor op Paaseiland, van wie net 36 afstammelinge gehad het. Van toe af het die eiland se bevolking langsamerhand herstel. Maar met meer as 97% van die bevolking wat in minder as ’n dekade óf dood óf weggevoer is, was ’n groot deel van die eiland se kultuurkennis daarmee heen.

Alexander Salmon jr., die seun van ’n Joodse handelaar, het hom eindelik daarvoor beywer om werkers van die plantasie wat hy geërf het, na die eiland terug te bring. Hy het al die grond behalwe dié van die sendelinge opgekoop en was die enigste werkgewer. Hy het toerisme bevorder en was die grootste verskaffer van inligting aan Britse en Duitse argeologiese sendings na die eiland. Hy het verskeie oorspronklike Rongorongo-tablette na sy niggie se man, die Duitse konsul in Valparaíso, Chili, gestuur. Salmon het die skaapplaas op Paaseiland op 2 Januarie 1888 aan die Chileense regering verkoop en as getuie geteken vir die oordrag van die eiland aan dié land. Hy het in Desember van dié jaar na Tahiti teruggekeer. Hy het prakties die eiland van 1878 tot 1888 regeer.

Paaseiland is op 9 September 1888 deur Chili geannekseer. Die Chileense vlootoffisier Policarpo Toro het die regering verteenwoordig en het die Verdrag van die Anneksasie van die Eiland (Tratado de Anexión de la isla) onderteken saam met Atamu Tekena, wat deur die Chileense regering aangewys is as "koning" van Paaseiland omdat die opperhoof en sy erfgenaam dood was. Die geldigheid van die verdrag word steeds deur sommige Rapa Nui beveg. Amptelik het Chili die feitlik allesomvattende skaapplaas gekoop wat bestaan het uit grond wat opgekoop is van die familie van die bewoners wat tydens die epidemies dood is, en het toe oppermag oor die eiland oorgeneem.

20ste eeu

Generaal Augusto Pinochet poseer saam met ’n Rapa Nui-vrou.

Tradisionele Rapa Nui-dansers.

Tydens die Eerste Wêreldoorlog het Duitsland die Franse handelskip Jean reg voor die baai by Hanga Roa gesink. Die skip se bemanning het op die eiland aangebly. Nadat die Duitse hulpkruiser Seeadler in 1917 voor Mopelia in die Geselskapseilande geval en die seesoldate in Fidji gevange geneem is, het hulle ontsnap en met die gekaapte skip Fortuna na Paaseiland gevaar. Daar het dit op die rotse geloop en gesink. Die soldate het vier maande lank op die eiland gebly totdat hulle in die neutrale Chili geïnterneer is.

Die Rapa Nui was tot in die 1960's beperk tot Hanga Roa. Die res van die eiland is tot in 1953 as ’n skaapplaas verhuur aan die Williamson-Balfour-maatskappy. Toe die bejaarde, vermeende heldersiende eilandbewoner Angata in 1914 droom God het die hele eiland aan die Rapa Nui terugbeloof, het ’n opstand uitgebreek. Die eilandbewoners wou nie meer aanvaar dat hulle feitlik die hele eiland belet is nie. Toe Angata verder beweer God het die opstandelinge bestand teen koeëls gemaak, het die konflik vererger. Die opstand is eindelik deur ’n Chileense oorlogskip onderdruk.

Van 1953 af is die eiland deur die Chileense vloot bestuur terwyl ’n krygswet geheers het. Die eilandbewoners het geen reg op ’n paspoort gehad en mag nie die eiland verlaat het nie. Hulle was steeds ingeperk in ’n gebied om Hanga Roa en mag net met die toestemming van die goewerneur op die res van die eiland gekom het.

In die eerste helfte van die 20ste eeu was daar verskeie navorsingsekspedisies na die eiland – soos dié van die Brit Katherine Routledge, die Fransman Alfred Métraux en die Duitser Thomas Barthel – wat die geheime van Paaseiland probeer ontrafel het. Die Noorse avonturier Thor Heyerdahl het van 1955 tot 1956 op die eiland gewoon en argeologiese navorsing gelei. Hy het begin om die moai te laat restoureer en op hul voetstukke te laat terugplaas.

Op 22 Mei 1960 was daar ’n aardbewing van 9,5 op die Richterskaal in die stad Valdivia op die Chileense vasteland. Dit het ’n tsoenami veroorsaak wat Paaseiland se suidkus getref en die Ahu Tongariki-standbeelde, wat net ’n paar jaar tevore gerestoureer is, kwaai beskadig het. Die uiters swaar moai is tot 100 meter ver die binneland in geslinger. Die skade is daarna herstel sodat hulle vandag weer in al hul glorie op die eiland pryk.

Ná die staatsgreep van 1973 in Chili wat Augusto Pinochet aan die bewind geplaas het, is privaat eiendomsreg herstel. Tydens sy bewind het Pinochet Paaseiland drie keer besoek – in 1974, 1980 en 1987. Hy het die infrastruktuur verbeter en die weermag het ’n paar nuwe militêre geriewe en ’n nuwe stadsaal gebou. In 1984 is die eerste etniese Rapa Nui, die Amerikaans opgeleide argeoloog Sergio Rapu, aangestel as goewerneur.

Visspesies is in 1970 ’n maand lank op Paaseiland versamel in verskillende habitats van vlak tot diep water. ’n Holotipe en ’n paratipe, Antennarius randalli en Antennarius moai, is ontdek. Hulle word as engelvisse beskou.

In 1994 het Kevin Costner die rolprent Rapa-Nui vervaardig wat ’n groter deel van die wêreld laat kennis neem het van die eiland. Dit wys baie landskappe en bevat ’n gedramatiseerde uitbeelding van die oprigting van die moai, die menslike ingryping in die natuur en die gevolglike nadelige uitwerking.

21ste eeu

Op 30 Julie 2007 het ’n grondwetlike hervorming aan Paaseiland en die Juan Fernández-eilande die status "spesiale gebiede" van Chili verleen. Tot die instelling van ’n nuwe manifes word die eiland steeds bestuur as ’n provinsie van die Valparaíso-streek.

’n Algehele sonsverduistering wat vir die eerste keer in meer as 1 300 jaar van Paaseiland af sigbaar was, het plaasgevind op 11 Julie 2010 om 18:15:15.

In Augustus 2010 het lede van die inheemse Hitorangi-stam die Hangaroa-ekodorp en -spa beset. Hulle het beweer die hotel is van die Pinochet-regering gekoop in oortreding van ’n Chileense ooreenkoms in die 1990's met die inheemse Rapa Nui. Volgens hulle is hul voorouers bedrieg om afstand van die grond te doen. Volgens ’n verslag van die BBC op 3 Desember 2010 is minstens 25 mense beseer toe die Chileense polisie met haelgewere op hulle geskiet het in ’n poging om hulle uit die geboue te kry. In Januarie 2011 het die VN se spesiale referent oor inheemse volke, James Anaya, sy kommer uitgespreek oor die behandeling van die inheemse Rapa Nui deur die Chileense regering. Hy het ’n oproep gedoen dat Chili "’n poging aanwend om ’n dialoog met verteenwoordigers van die Rapa Nui-volk te begin om so gou as moontlik die werklike onderliggende probleme op te los wat die huidige situasie verduidelik". Die voorval het in Februarie 2011 geëindig toe 50 gewapende polisiemanne die hotel bestorm en die laaste vyf besetters verwyder het.

Moderne infrastruktuur

Die Mataveri Internasionale Lughawe.

Die hospitaal in Hanga Roa.

Die Mataveri Internasionale Lughawe is nog redelik nuut. Die eerste vliegtuig het in die 1950's op ’n grasstrook naby Hanga Roa geland. In die 1960's het Chili die belangrikheid van Paaseiland as ’n landingsplek vir vliegtuie, ook militêr, besef. Nadat planne vir ’n nuwe gebou by Anakena laat vaar is, is die aanloopbaan by Mataveri verleng en geteer. Sedert Nasa dit in 1984 vergroot het om as noodlandingsplek vir ruimtetuie te dien, kan groter vliegtuie ook daar land. Dit het gelei tot ’n aansienlike toename in toerisme, wat vandag die hoofinkomstebron is. Daar is ’n paar keer per week vlugte van die Chileense LATAM Airlines van en na Santiago – dit duur sowat vier en ’n half uur. Daar is ook vlugte na Tahiti.

Die Avenida Atamu Tekena is Hanga Roa se hoofstraat.

Sedert 1967 is daar ’n sentrale watertoevoerstelsel met diep putte; voorheen was die eilandbewoners afhanklik van water in die kratermere of van grondwater aan die kus. Daar is teerpaaie om Hanga Roa en Mataveri en aan die suidkus na en van Anakena. Al die strate in Hanga Roa het name, maar daar is nie naamaanwysers nie. Die enigste vulstasie is naby die lughawe, maar daar is geen motorhandelaars of openbare vervoer nie. ’n Paar taxi's en huurmotors en -fietse is beskikbaar. Van die plaaslike bewoners het perde.

Daar is vyf hoërskole op die eiland, maar die enigste universiteit is op die vasteland. Alle drukwerk word ook op die vasteland gedoen en dit maak boeke duur.

Gesondheidsorg is beter as op baie ander afgeleë plekke in Chili. In 1964 het ’n Kanadese kommissie namens die Verenigde Nasies op Paaseiland ondersoek ingestel na die verhouding tussen genetika, die omgewing en siektes. Toe hulle die eiland verlaat, het hulle mediese geriewe agtergelaat wat vandag die basis van die eiland se moderne gesondheidsorg vorm. In 1975 is ’n klein hospitaal gebou met ’n dokter, tandarts, vroedvrou en verpleegdiens. Daar is ook ’n ambulans.

Ander geboue sluit in ’n kerk, poskantoor, bank, apteek, klein winkels, ’n paar supermarkte en restaurante. Die meeste winkels is in Hanga Roa se hoofstraat, Avenida Atamu Tekena. Die geriewe het baie verbeter sedert die 1960's, maar voldoen nie heeltemal aan die eise van toerisme nie. By die hawe word vars vis soggens verkoop. Voor sommige huise is daar stalletjies waar die bewoners tuisgekweekte vrugte en groente verkoop. Daar is selfone en internet op die eiland.

Geografie

Paaseiland, die "middel van nêrens".

Paaseiland is een van die wêreld se mees afgeleë eilande. Die naaste bewoonde buurman is Pitcairneiland in die weste (sowat 2 075 km van daar). Isla Salas y Gómez in die ooste is op 415 km nader, maar onbewoon. Die naaste deel van ’n vasteland is naby Concepción in Sentraal-Chili (3 512 km).

Die eiland is sowat 24,6 km lank en 12,3 km by sy breedste punt; dit het ’n driehoekige vorm. Die oppervlakte is 163,6 km² en die maksimum hoogte 507 m. Daar is drie rano (varswater-kratermere), by Rano Kau, Rano Raraku en Rano Aroi, maar geen permanente strome of riviere nie.

Geologie

’n Tipiese landskap op Paaseiland: ronde, onaktiewe vulkane wat met lae plantegroei bedek is.

Paaseiland is ’n vulkaaneiland wat hoofsaaklik uit drie onaktiewe vulkane bestaan: Terevaka (507 m hoog) vorm die grootste deel van die eiland terwyl twee ander, Poike en Rano Kau, die oostelike en suidelike deel vorm en die eiland sy rofweg driehoekige vorm gee. Ander vulkaniese voorwerpe sluit in Rano Raraku, Puna Pau en baie vulkaniese grotte. Poike was eers ’n afsonderlike eiland totdat vulkaniese materiaal van Terevaka dit met die res verbind het.

Paaseiland en die omliggende eilande, soos Motu Nui en Motu Iti, vorm die spits van ’n groot vulkaniese berg wat oor 2 000 m uit die seebodem verrys. Dit is deel van die Sala y Gómez-rif, ’n hoofsaaklik ondersese bergreeks met dosyne punte wat bo die water uitsteek.

Pukao, Moai en Paaseiland is in die laaste 750 000 jaar gevorm en is die bergreeks se jongste eilande. Die mees onlangse vulkaanuitbarsting was net meer as 100 000 jaar gelede.

In die eerste helfte van die 20ste eeu het stoom na berig word uit Rano Kau se kratermuur gekom. Dit is deur die eiland se bestuurder, mnr. Edmunds, afgeneem.

Klimaat

Die klimaat van Paaseiland word geklassifiseer as ’n tropiese reënwoudklimaat wat grens aan ’n humiede subtropiese klimaat. Die laagste temperature kom in Julie en Augustus voor (minimum 15 °C) en die hoogste temperature in Februarie (maksimum 28 °C).) Die winters is redelik gematig en die eiland se geïsoleerde ligging stel dit aan winde bloot wat help om die somertemperatuur redelik koel te hou.

Die natste seisoen is Mei, hoewel die eiland heeljaar reën kry. Die gemiddelde reënval is 1 118 mm per jaar. Soms ondervind die eiland swaar reënval en storms, meestal in die winter (Junie tot Augustus). Siklone en orkane kom nie hier voor nie.

Weergegewens vir Paaseiland (1961–1990, uiterstes 1912–1990)
Maand	Jan	Feb	Mar	Apr	Mei	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Des	Jaar
Hoogste maksimum (°C)	32	31	32	31	30	29	31	28	30	29	33	34	34
Gemiddelde maksimum (°C)	27	27,3	26,9	25,4	23,4	22	21	22	21,7	22,5	23,9	25,5	24
Gemiddelde temperatuur (°C)	23,3	23,6	23,1	21,8	20,2	18,8	18,2	18	18,3	19,1	20,4	21,8	20,6
Gemiddelde minimum (°C)	19,8	20,2	19,9	18,9	17,7	16,5	15,7	15,4	15,5	16	17,3	18,4	17,6
Laagste minimum (°C)	12	14	11	12,7	10	7	9,4	7	8	8	8	12	7
Neerslag (mm)	72,8	84,8	95,6	120,7	152,9	160,3	105,1	93,8	86,8	68	74	86,4	1,147,2
Humiditeit (%)	77	79	79	81	81	81	80	80	97	77	77	87	81,3

Ekologie

Paaseiland en sy naaste buurman, die klein eilandjie Isla Sala y Gómez meer as 400 km oos daarvan, word deur ekoloë erken as ’n aparte ekostreek: die subtropiese breëblaarwoude van Rapa Nui. Die oorspronklike subtropiese klambreëblaarwoude bestaan nie meer nie, maar paleobotaniese studies van fossiele stuifmeel, boomskimmel wat deur lawastrome agtergelaat is en afdrukke van wortels in die grond dui daarop dat die gebied voorheen woude gehad het, met ’n verskeidenheid bome, struike, varings en grasse. ’n Groot uitgestorwe palm, Paschalococos disperta, wat verwant is aan die Chileense kokospalm, Jubaea chilensis, was volgens fossiele bewyse een van die oorheersende bome. Nes met sy Chileense eweknie het dit waarskynlik 100 jaar geduur voordat dit ’n volwasse hoogte bereik het.

Die Polinesiese rot, wat die oorspronklike setlaars saam met hulle gebring het, het volgens sommige kenners ’n groot rol gespeel in die uitsterwing van die Rapa Nui-palm. Minder as 10% van vrugte toon egter rotknaagmerke. Merke aan boomstompe op verskeie plekke dui daarop dat die bome deur mense afgekap is.

Die bome is waarskynlik sowat 350 jaar gelede afgekap om plek te maak om te woon. Die toromiroboom Sophora toromiro het in die voorgeskiedenis op die eiland voorgekom, maar is nou uitgesterf in die natuur. Die botaniese tuine Kew in Brittanje en Göteborg in Swede het egter ’n gesamentlike wetenskapprogram begin om die toromiro weer op Paaseiland te laat groei. Met die verdwyning van die palm en die toromiro het die reënval aansienlik afgeneem weens minder kondensasie. Nadat die eiland byna ’n eeu lank gebruik is om duisende skape te laat wei, was dit teen die middel 1900's hoofsaaklik met grasveld bedek, met die nga'atu of palmiet (Schoenoplectus californicus tatora) in die kratermere van Rano Raraku en Rano Kau. Die teenwoordigheid van dié biesies, wat in die Andes totora genoem word, is al gebruik om die standpunt te steun dat die oorspronklike setlaars Suid-Amerikaans was, maar ontledings van stuifmeel in die sediment van mere toon dié plant het meer as 30 000 jaar lank op die eiland gegroei.

Voor die aankoms van mense was daar groot voëlkolonies op Paaseiland met moontlik meer as 30 inheemse spesies, dalk die grootste ter wêreld. Dit word nie meer op die hoofeiland aangetref nie. Daar is fossielbewyse van vyf spesies landvoëls (twee soorte ralle, twee soorte papegaaie en ’n reier); almal het uitgesterf. Daar is vyf spesies landvoëls wat na die eiland ingevoer is wat broeibevolkings het.

Weens ’n gebrek aan navorsing is daar min kennis van die seelewe om Paaseiland, maar daar is ’n moontlikheid van onontdekte broeiterreine van blou-, dwergblou- en bultrugwalvisse in die omgewing. ’n Potensiële broeigebied vir die rorkwal is ook waargeneem noordoos van die eiland.

• Plantegroei op die eiland
• 
  ’n Digitale herskepping van Paaseiland se antieke landskap, met tropiese woude en palmbome.
• 
  ’n Uitsig op die binneste deel van die eiland.
• 
  Rano Kau en die Stille Oseaan.

Die immuniteitsonderdrukkende dwelm sirolimus is die eerste keer in die bakterie Streptomyces hygroscopicus in ’n grondmonster van Paaseiland ontdek. Die middel is ook bekend as rapamisien, genoem na Rapa Nui. In 2009 is bevind dit kan die lewe van muise verleng.

Bome op die eiland is skaars en vorm selde boorde. Menings bestaan dat die aanvanklike bewoners al die bome afgekap het om hul standbeelde op te rig en kos te verskaf aan ’n oorbevolkte eiland. Eksperimentele argeologie het gewys dat sommige standbeelde wel op Y-vormige houtrame (miro manga erua) geplaas en na hul eindbestemming gesleep kon gewees het. Ander teorieë sluit in die gebruik van parallelle houtspore waaroor die standbeelde gesleep is. Rapa Nui-tradisies verwys na geestelike krag (mana) as ’n manier waarop die moai van die steengroef af "geloop" het. Onlangse eksperimente het gewys die standbeelde is dalk laat "loop" deur die gebruik van toue – dit werp twyfel oor hul rol in die verval van die eiland se omgewing.

As ’n mens die eiland se suidelike ligging in ag neem, kon die klimaatsveranderings van die Klein Ystyd (omstreeks 1650 tot 1850) die ontwouding aangehelp het, maar dit is slegs spekulatief.

Die Amerikaanse wetenskaplike en skrywer Jared Diamond meen in sy boek Collapse die verdwyning van die eiland se bome val saam met ’n verval van die beskawing omstreeks die 17de en 18de eeu. Hy merk op hulle het in dié tyd ophou standbeelde maak en die ahu (klipplatforms) begin vernietig. Dié argument word egter verswak deur die feit dat die voëlmankultus bly gedy en die groot invloed deurstaan het van die aankoms van ontdekkingsreisigers, walvisvangers, handelaars en slawehandelaars.

Die inhoud van antieke vullishope wys die hoofbron van proteïen was tuna en dolfyne. Met die verdwyning van die bome was daar ’n skielike afname in die hoeveelhede visgrate in vullishope omdat eilandbewoners nie meer visserskuite kon bou nie; dit val saam met ’n groot toename in voëlbene. Dit is gevolg deur ’n afname in voëlbene namate die broeiplekke minder geword en voëls begin uitsterf het. ’n Nuwe soort kuns uit dié tydperk wys mense met ribbes wat uitsteek en geswelde mae, wat dui op ondervoeding. In dieselfde tyd het baie eilandbewoners in versterkte grotte gaan woon en was daar die eerste tekens van oorlogvoering en kannibalisme.

Gronderosie weens ’n gebrek aan bome is op sommige plekke merkbaar. Volgens sedimentmonsters het tot ’n helfte van inheemse plante uitgesterf en het die plantegroei drasties verander. Polinesiërs was boere, nie vissermanne nie, en hul dieet het hoofsaaklik bestaan uit landbougewasse soos tarowortels, patats, kassawe en piesangs. Met geen bome om die gewasse te beskerm nie, het seesproei gelei tot mislukte oeste en dit is vererger deur ’n skielike afname in varswaterstrome. Daar is bewyse dat die eilandbewoners gewasse in grotte begin plant en die grond met klippe bedek het om verdamping te keer. Kannibalisme het op baie Polinesiese eilande voorgekom, in tye van oorvloed en van skaarste. Reste is op kookterreine (veral in grotte) gevind en dit word ondersteun deur oorlewering.

’n Panorama van Anakena-strand. Die moai wat hier gesien kan word, is die eerstes wat in 1955 op hul klipplatforms teruggeplaas is danksy die Noorse avonturier Thor Heyerdahl.

Paaseiland is die afgelope paar eeue swaar getref deur gronderosie; dit is dalk vererger deur landboupraktyke en die afkap van bome. Dit lyk of dié proses geleidelik plaasgevind het en dalk aangehelp is deur skaapboerdery deur die grootste deel van die 20ste eeu. Jakob Roggeveen het berig die eiland is besonder vrugbaar. "Hoenders is die enigste diere wat hulle aanhou. Hulle plant piesangs, suikerriet en veral patats." In 1786 het die Franse vlootoffisier Jean-François de La Pérouse die eiland besoek en sy tuinier het gesê "drie dae per jaar se werk" sal genoeg wees om die bevolking te voed. Vandag is Paaseiland een van die eilande in die Stille Oseaan met die minste plantspesies. Daar is byvoorbeeld minder as 30 bekende inheemse saadplante (superfilum: Spermatophyta).

Volgens Diamond lyk dit of die oorlewering van die huidige eilandbewoners (waarvan die geloofwaardigheid deur baie bevraagteken word) ’n obsessie het met kannibalisme, en hy voer dit aan as ’n rede vir ’n vinnige verval. Hy het byvoorbeeld geskryf om ’n vyand kwaai te beledig sal ’n mens sê: "Jou ma se vleis sit tussen my tande vas." Hy het gemeen dit beteken die kosvoorraad het later opgedroog. Kannibalisme het egter algemeen voorgekom onder Polinesiese beskawings. Menslike bene is egter nie in oonde op Paaseiland ontdek nie, behalwe op godsdiensterreine, en dit dui daarop dat kannibalisme op die eiland ’n rituele praktyk was. Moderne etnografiese navorsing toon geen bewyse dat kannibalisme algemeen op die eiland voorgekom het nie. Ná die eerste wetenskaplike verkenning van die eiland in 1914 is berig die inheemse bevolking ontken bewerings dat hul voorouers kannibale was, ten sterkste.

Kultuur

Mitologie

Volgens die Rapa Nui-mitologie was Hotu Matu'a die legendariese eerste setlaar en die ariki mau ("opperhoof" of "koning") van Paaseiland. Hy en sy geselskap was Polinesiërs van die onbekende land Hiva.

Sy onderdaan Hau-Maka het ’n droom gehad waarin sy gees na ’n verafgeleë land, Mata ki te rangi ("Oë Wat na die Hemele Kyk"), reis om te soek na ’n nuwe tuiste vir Hotu Matu'a. Toe hy wakker word, het hy die koning daarvan vertel en dié het sewe mans aangesê om te gaan ondersoek instel. Hulle het die land gevind en na Hiva teruggekeer. Die koning het toe self na die eiland gereis saam met koningin Vakai (Vakai-a-hiva). Sy geselskap het oor die eiland versprei en dit verdeel tussen clans wat later daarop aanspraak gemaak het dat hulle afstammelinge van Hotu Matu'a se seuns was.

Die sigbaarste element van die kultus was die maak en oprig van enorme standbeelde genaamd moai, wat vergoddelikte voorouers verteenwoordig het. Daar is geglo die lewendes het ’n simbiotiese verhouding met die afgestorwenes en dat laasgenoemde alles verskaf het wat die lewendes nodig het, soos gesondheid, vrugbaarheid, grond en diere, geluk, ens. Die lewendes het weer die afgestorwenes deur offerandes ’n beter plek in die geesteryk gegee.

Die Tangata manu- of voëlmankultus, wat tot die 1860's beoefen is, was waarskynlik ’n latere kultus. Die oprig van die standbeelde is toe gestaak. Die belangrikste elemente daarvan was: Tangata manu, die wenner van ’n belangrike kompetisie; Makemake, die hoofgod van die kultus; die aku-aku, bewakers van die heilige familiegrotte; Moai-kava-kava, ’n spookman van die Hanau epe (langore); en Hekai ite umu pare haonga takapu Hanau epe kai noruego, die heilige dreunsang om die aku-aku te paai voordat ’n familiegrot binnegegaan is. Dit het afgeneem nadat die eilandbewoners die Katolieke geloof aangeneem het.

Klipwerk

Standbeelde

Hoofartikel: Moai.

Moai, met die Melkweg op die agtergrond.

Die groot klipstandbeelde, of moai, waarvoor Paaseiland beroemd is, is in die tydperk 1100–1680 uit gesteentes gebeitel. Altesaam 887 monolitiese standbeelde is aangeteken. Hoewel hulle dikwels "Paaseiland-koppe" genoem word, het die beelde torso's; die meeste eindig bokant die bobene, hoewel ’n paar kniel met hul hande op hul maag. Van die staande beelde is mettertyd tot by hul nekke met skuiwende grond bedek.

Die meeste is gemaak uit asklip wat op ’n enkele terrein aan die kant van die onaktiewe vulkaan Rano Raraku aangetref word. Tydens die maak van die beelde is die klip met water bespat om dit sag te maak. Die beelde het die voorvaders verteenwoordig.

Net sowat ’n kwart van die moai is na ander plekke soos die noord- en suidkus verskuif. Sowat die helfte het by die steengroef by Rano Raraku agtergebly en die res is elders, moontlik op pad na verskeie liggings. Die grootste moai wat op ’n platform staan, is bekend as "Paro". Dit weeg 82 ton en is 9,8 m hoog.

In 2011 is ’n groot moai uit die grond opgegrawe.

Kliphuise

Twee soorte huise is bekend: hare paenga, ’n huis met ’n ovaal fondament wat met blokke basalt gebou is en ’n grasdak gehad het wat soos ’n omgekeerde boot gelyk het; en hare oka, ’n ronde klipstruktuur. ’n Soortgelyke gebou as laasgenoemde was die tupa wat deur sterrekunde-priesters bewoon is en naby die kus gestaan het waar die beweging van die sterre maklik dopgehou kon word. Nedersettings het ook hare moa ("hoenderhuise") bevat – dit was langwerpige klipstrukture waarin hoenders gehou is. Die huise van die seremoniële dorp Orongo was uniek omdat hulle die vorm van hare paenga gehad het, maar geheel en al van plat blokke basalt gemaak was wat uit die Rano Kao-krater gekom het. Die ingang van al die huise was baie laag sodat ’n mens daardeur moes kruip.

In vroeë tye het die Rapa Nui na berig word hul afgestorwenes in klein begrafniskano's die see ingestuur, nes hul Polinesiese eweknieë op ander eilande. Later het hulle mense in geheime grotte begrawe om te keer dat vyande die bene ontheilig. Ten tyde van die epidemies is massagrafte gemaak wat piramiedagtige steenstrukture was.

Rotskuns

Petrogliewe is kuns wat in rots gebeitel word, en Paaseiland het een van die grootste versamelings in Polinesië. Sowat duisend terreine met meer as 4 000 petrogliewe is bekend. Ontwerpe en beelde is om verskeie redes in die rots gebeitel: om totems te maak, om ’n gebied af te baken of om ’n mens of gebeurtenis te gedenk. Verskeie temas word op die eiland aangetref, met ’n versameling voëlmans by Orongo. Ander onderwerpe was seeskilpaaie, vulvas en die god Makemake.

• Petrogliewe
• 
  Makemake met twee voëlmans wat in vulkaanslak gebeitel is.
• 
  Vis-petrogliewe naby Ahu Tongariki,

Grotte

Die eiland en die naburige Motu Nui is oortrek van grotte, waarvan baie tekens bevat van menslike gebruik in die verlede vir aanplantings en versterkings, insluitende verkleinde openinge en lokvalpunte. Baie grotte kom in die mites en legendes van die Rapa Nui voor.

Rongorongo

Hoofartikel: Rongorongo.

’n Voorbeeld van rongorongo.

Paaseiland het oënskynlik ’n skrif met die naam rongorongo gehad. Dit het beeldskrif- en geometriese simbole ingesluit; die teks is in hout uitgekerf in ’n omgekeerde boestrofedon-rigting: van links na regs en van onder na bo. Die leser het links onder begin lees en die eerste reël na regs gelees. Hy het dan die tablet 180º gedraai en die volgende reël gelees. Die reël net daaronder en net daarbo sou dan albei onderstebo gewees het, soos gesien kan word op die foto regs.

’n Stuk teks het egter op die agterkant van die tablet voortgegaan en as dit op die voorkant ’n onewe getal reëls gehad het, sou die agterkant links bo begin, en die skryfrigting het dan verander van bo na onder. Groter tablette is dalk gelees sonder om dit om te draai as die leser onderstebo kon lees. Baie van die mense- en dierefigure, soos die tekens 200 en 280 , het kenmerkende uitsteeksels aan elke kant van die kop wat dalk oë of ore verteenwoordig.

Dit is in 1864 die eerste keer aangeteken, deur die Franse sendeling Eugène Eyraud. In dié tyd het verskeie eilandbewoners gesê hulle kon dit verstaan, hoewel net die heersersklas en priesters volgens tradisie geletterd was en nie een van hulle die slawestrooptogte en daaropvolgende epidemies oorleef het nie.

Ondanks talle pogings is die skrif nooit ontsyfer nie en daarsonder is dit onmoontlik om te sê of dit werklik ’n skrif was. Die probleem is deels dat net ’n klein hoeveelheid tekste steeds bestaan: sowat twee dosyn, waarvan nie een op die eiland oorgebly het nie. Daar is ook net ’n paar ooreenkomste met die petrogliewe op die eiland. As wel bewys kan word dat dit ’n skrif is, sal dit een van net ’n paar onafhanklike skrifuitvindsels in die menslike geskiedenis wees.

Tekens

Die tekens bestaan uit gestileerde mense-, diere-, plant- en geometriese simbole en vorm dikwels saamgestelde tekens. Voëls is algemeen en baie van hulle, soos 400 , lyk soos die fregatvoël wat met die hoofgod, Makemake, verbind word. Daar is ook tekens wat soos visse en geleedpotiges lyk.

01	02	03	04	05	06	07	08	09	10	14	15	16
22	25	27AB	28	34	38	41	44	46	47	50	52	53
59	60	61	62	63	66	67	69	70	71	74	76	91
95	99	200	240	280	380	400	530	660	700	720	730	901
Hierdie basiese simbole, soos voorgestel deur Pozdniakov & Pozdniakov (2007), verteenwoordig 99,7% van die tekens.

Houtbeelde

’n Reimiro.

Hout was in die 18de en 19de eeu skaars op Paaseiland, maar ’n paar houtsneewerke met baie detail het in museums oor die wêreld heen beland.

	Skraal figuur.	Kort, stewige figuur.	Voorvaderfiguur, c. 1830.

’n Reimiro is ’n halfmaanvormige ornament met ’n kop aan een of albei punte. Dieselfde ontwerp verskyn op die vlag van Rapa Nui. Twee werke in die Britse Museum het rongorongo-inskripsies.

Moko Miro is ’n man met die kop van ’n akkedis. Dit is as ’n knuppel gebruik, want die bene het die vorm van ’n handvatsel. As dit nie in die hand gehou is nie, het dansers dit tydens feeste om hul nek gedra. Die Moko Miro sou ook by die deur geplaas word om die huis te beskerm. Dit sou van die dak gehang of op die grond geplaas word. Die oorspronklike vorm se oë was van wit skulpe en sy pupille van lawaglas.

Moai kavakava is houtbeelde van mans en Moai paepae van vroue. Hierdie groteske en hoogs gedetailleerde figure is uit dennehout gekerf en stel voorouers voor. Hulle is soms vir vrugbaarheidsrituele gebruik, maar gewoonlik vir oesfeeste. Indien hulle nie gebruik is nie, sou hulle toegedraai en in die huis gehou word. Daar is ook aangetekende gevalle waar die eilandbewoners met hulle gedans het. Die vroeëre figure is skaars en beeld gewoonlik ’n man uit met ’n uitgeteerde lyf en ’n bokbaardjie. Die ribbes en ruggraat is sigbaar en van hulle het uitgekerfde tekens op, veral op die kop.

Die vrouefigure, wat skaarser is, se lywe is plat en die vrou se hand lê dikwels oor die lyf. Hoewel sommige figure nogal groot is, is hulle as versierings om die nek gedra. Hoe meer figure ’n man gedra het, hoe belangriker was hy.

21ste-eeuse kultuur

Die Rapa Nui het ’n jaarlikse fees, die Tapati, wat sedert 1975 om en by begin Februarie gehou word om hul kultuur te vier. Daar is ook drie disko's op die dorp Hanga Roa. Ander kultuurbedrywighede sluit in ’n musiektradisie, wat Suid-Amerikaanse en Polinesiese invloede kombineer, en houtsneewerk.

Die eiland het ’n nasionale sokkerspan, CF Rapa Nui, en die Chileense been van die Red Bull-rotsduikwêreldreeks vind op Rapa Nui plaas.

Toerisme

Die 300 meter hoë, steil helling van Rano Kau waarteen eierjagters moes afklim na die see tydens die jaarlikse eierjag. Orongo is links heel bo op die krater se rand.

Van die gerestoureerde huise by Orongo.

Toerisme is ’n belangrike inkomstebron sedert die eerste passasiersvliegtuig in 1967 op die eiland geland het. Vandag kan die Chileense vasteland en Tahiti met vlugte van LATAM Airlines bereik word. Die getal toeriste is egter steeds klein in vergelyking met ander soortgelyke eilande. Die meeste mense bly ook net twee of drie dae as deel van ’n langer reis.

Daar is net een hawe vir klein bote. Toeriste word per boot van passasierskepe na die eiland vervoer, en die see kan soms rof wees. Verblyf wissel van privaat huise tot hotelle wat min of meer op die standaard van ’n driesterhotel is. Die pryse is hoog omdat alles van die vasteland af ingevoer moet word. Daar is tolke in die meeste groot tale.

Van die grootste trekpleisters is:

• Rano Raraku, die plek waar die moai gemaak is. Aan die hange van die vulkaan en die kratermeer lê of staan sowat 300 standbeelde in verskillende groottes en stadiums van voltooiing. Daarnaby is die ahu Tongariki, die grootste platform in Polinesië met 15 gerestoureerde standbeelde.
• By Anakena is die enigste belangrike strand met fyn, wit sand. ’n Mens kan daar swem en pieknieks kan gereël word. Daar is twee platforms met moai, die Naunau en Ature Huki.
• Te Pito o te Henua (Die Naeltjie van die Wêreld), of eintlik Te Pito Kura (die Rooi Naeltjie), is ’n seremoniële terrein om ’n ronde klip wat vermoedelik van natuurlike oorsprong is. Esoterici skryf besonderse eienskappe aan die plek toe. Volgens Christian Walter, ’n antropoloog wat op die eiland woon, is dit in die 1960's gebou om liggelowige toeriste te lok. Thor Heyerdahl noem dit byvoorbeeld nie, hoewel hy uitgebreide argeologiese navorsing op die eiland gedoen het.
• Die rand van die krater Rano Kau bied ’n skouspelagtige uitsig op die drie kleiner eilande aan Paaseiland se suidweskus. Daarnaby is die seremoniële dorp Orongo, waar van die lae kliphuise gerestoureer en op 13 Mei 2011 ’n besoekersentrum geopen is.
• Puna Pau in die weste is die steengroef aan die hange van Rano Kau waar die hoofbedekkings van die moai uit rooi vulkaanslak gemaak is.
• Die Antropologiemuseum van Vader Sebastian Englert, net buite Mataveri, is klein in vergelyking met volkekundemuseums op ander plekke, maar dis ’n besoek werd danksy die oorspronklike oog van ’n moai wat in 1978 by Anakena gevind is.

Demografie

2012-sensus

Die bevolking met die 2012-sensus was 5 761 (1 970 meer as in 2002). In 2002 was 60% Rapa Nui, 39% Chileens van Europese of gemengde Europese en Amerindiaanse herkoms, en die oorblywende 1% was Indiane van die Chileense vasteland. Die bevolkingsdigtheid is 36 per km².

• Die lewe op Rapa Nui
• 
  Polinesiese danse is ’n toeriste-aanloklikheid.
• 
  Hanga Roa se stadsaal.
• 
  Vissersbote.
• 
  Die Katolieke kerk in Hanga Roa.
• 
  Die binnekant van die kerk.

Demografiese geskiedenis

Daar word geglo die Rapa Nui het in die 17de eeu tot 15 000 getel. Weens ekologiese rampe wat deur die bewoners veroorsaak is, voedselskaarste en militêre konflik het die getal afgeneem tot tussen 2 000 en 3 000 teen die tyd dat die eerste Europeërs op die eiland aangekom het. Die Peruaanse slawehandel het die bevolking tot sowat 900 in 1868 verminder en sterftes wees epidemies wat na die eiland gebring is, het die getal verder laat afneem tot net 111 in 1877. Van hulle het net 36 afstammelinge gehad.

Daarna het die bevolking langsamerhand herstel. Met die anneksasie van die eiland deur Chili in 1888 was daar reeds 178 bewoners. Sedert die 1950's het die bevolking danksy beter lewensomstandighede bly groei tot 1 000 in 1960.

In 1982 was die bevolking 1 936. Die toename die afgelope dekades, van die grootste in Chili, was vanweë die aankoms van mense van Europese of gemengde Europese en Indiaanse herkoms van die Chileense vasteland. Sowat 70% van die bevolking was in 1982 inheems, maar net 60% in 2002.

In die middel 19de eeu was daar ses nedersettings: Anakena, Tongariki, Vaihu, Vinapu, Mataveri en Hanga Roa. Vandag is die bewoners gefokus om Hanga Roa en Mataveri, wat vanweë groei saamgesmelt het en as een nedersetting beskou word. Op die res van die eiland kom net ’n paar verspreide nedersettings voor.

Die amptelike taal is Spaans, maar ’n paar variante kom in die spreektaal voor met elemente van beide Spaans en Rapa Nui.

Administrasie en regstatus

Paaseiland en die Juan Fernández-eilande het die grondwetlike status "spesiale gebied" van Chili, wat in 2007 aan hulle toegeken is.

Administratief is die eiland ’n provinsie van die Valparaíso-streek en bestaan dit uit een munisipaliteit (comuna). Die provinsie en munisipaliteit word albei Isla de Pascua genoem en sluit die hele eiland asook die omringende eilandjies en rotse in, plus Isla Salas y Gómez, sowat 400 km oos daarvan. Die provinsiale goewerneur word deur Chili se president aangestel.

Die munisipale administrasie is in Hanga Roa gesetel en word gelei deur ’n burgemeester (alcalde) wat vir ’n termyn van vier jaar verkies word en ’n munisipale raad van ses lede.

Bibliografie

• (en) Diamond, Jared (2005). Collapse. How Societies Choose to Fail or Succeed. New York: Viking. ISBN 0-14-303655-6.
• (en) Fischer, Steven Roger (1995). "Preliminary Evidence for Cosmogonic Texts in Rapanui's Rongorongo Inscriptions". Journal of the Polynesian Society (104): 303–21.
• (en) Fischer, Steven Roger (1997). Glyph-breaker: A Decipherer's Story. New York: Copernicus/Springer-Verlag.
• (en) Fischer, Steven Roger (1997). RongoRongo, the Easter Island Script: History, Traditions, Texts. Oxford en New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-823710-3.
• (en) Heyerdahl, Thor (1961). Thor Heyerdahl & Edwin N. Ferdon Jr. (red.). The Concept of Rongorongo Among the Historic Population of Easter Island. Stockholm: Forum.
• (en) Heyerdahl, Thor (1958). Aku-Aku; The 1958 Expedition to Easter Island.
• (en) McLaughlin, Shawn (2007). The Complete Guide to Easter Island. Los Osos: Easter Island Foundation.
• (en) Metraux, Alfred (1940). "Ethnology of Easter Island". Bernice P. Bishop Museum Bulletin. Honolulu: Bernice P. Bishop Museum Press (160).
• (fr) Pinart, Alphonse (1877). "Voyage à l'Ile de Pâques (Océan Pacifique)". Le Tour du Monde; Nouveau Journal des Voyags. Hachette. 36: 225.
• (en) Routledge, Katherine (1919). The Mystery of Easter Island. The story of an expedition. London. ISBN 0-404-14231-1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link)
• (en) Steadman, David (2006). Extinction and Biogeography in Tropical Pacific Birds. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-77142-7.

Verdere leesstof

• (en) Altman, Ann M. (2004). Early Visitors to Easter Island 1864–1877 (’n vertaling van die vertellings van Eugène Eyraud, Hippolyte Roussel, Pierre Loti en Alphonse Pinart). Los Osos: Easter Island Foundation.
• (en) Englert, Sebastian F. (1970). Island at the Center of the World. New York: Charles Scribner's Sons.
• (en) Erickson, Jon D. en Gowdy, John M. (2000). "Resource Use, Institutions, and Sustainability: A Tale of Two Pacific Island Cultures.” Land Economics 76(3): 345–354.
• (en) Kjellgren, Eric (2001). Splendid isolation: art of Easter Island. New York: The Metropolitan Museum of Art. ISBN 9781588390110.
• (en) Lee, Georgia (1992). The Rock Art of Easter Island. Symbols of Power, Prayers to the Gods. Los Angeles: The Institute of Archaeology Publications. ISBN 0-917956-74-5.
• (en) Pendleton, Steve and David Maddock (2014). Collecting Easter Island – Stamps and Postal History. Londen: Pacific Islands Study Circle. p. 216. ISBN 978-1-899833-22-1.{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link)
• (en) Shepardson, Britton (2013). Moai: a New Look at Old Faces. Santiago: Rapa Nui Press. ISBN 9569337001.
• (en) Thomson, William J. (1891). "Te Pito te Henua, or Easter Island. Report of the United States National Museum for the Year Ending June 30, 1889". Annual Reports of the Smithsonian Institution for 1889. Washington: Smithsonian Institution: 447–552.in Google Books
• (en) van Tilburg, Jo Anne (1994). Easter Island: Archaeology, Ecology and Culture. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. ISBN 0-7141-2504-0.
• (en) Vergano, Dan. "Were rats behind Easter Island mystery?" USA Today (15 November 2009)

Eksterne skakels

• (en) (fr) Amptelike Unesco-bladsy
• (en) Terevaka Archaeological Outreach (TAO) – Program sonder winsbejag oor Paaseiland
• (en) Easter Island - The Statues and Rock Art of Rapa Nui – Bradshaw Foundation / Dr. Georgia Lee
• (en) Chile Cultural Society – Easter Island
• (en) Rapa Nui Digital Media Archive Geargiveer 30 Junie 2014 op Wayback Machine – foto's, skanderings en panoramas van die gebied om Rano Raraku en Ahu Te Pito Kura
• (en) Mystery of Easter Island – PBS Nova program

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Paaseiland.
• (en) Toerisme-inligting oor Paaseiland op Wikivoyage
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse en Duitse Wikipedia