XV. Yüzyil Mutasavviflarindan Cemâl-İ Halvetî’Ni̇n Mesnevîleri̇nde Mesnevî

XV. YÜZYIL MUTASAVVIFLARINDAN CEMÂL-İ HALVETÎ’NİN MESNEVÎLERİNDE MESNEVÎ KAYNAKLI HİKÂYELER Leylâ Alptekin SARIOĞLU∗ ÖZ1 Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, şahsiyeti ve eserleri ile Türk edebiyatını yönlendirmiş büyük bir şahsiyettir. Onun büyük eseri Mesnevî’de yer alan hikâyeler kendisinden sonraki dönemlerde yazılan eserlerde sıklıkla kullanılmıştır. İşte Cevâhirü’l-kulûb, Beyân-ı Çeng-nâme, Risâle-i Teşrîhiyye, Risâle-i Fakriyye ve Risâle-i Sûfîyye adlı beş tasavvufî mesnevî kaleme alan ve XV. yüzyıl Türk tasavvuf edebiyatının önemli isimlerinden biri olan Cemâl-i Halvetî, bu mesnevîlerden Cevâhirü’l-kulûb, Risâle-i Fakriyye ve Risâle-i Sûfîyye’de Mesnevî’den aldığı hikâyelere yer vermiştir. Cemâl-i Halvetî mesnevîlerini tasavvuf hakkında bilgi vermek, tasavvuf yoluna meyletmiş bir kimseye ışık tutmak ve yol göstermek maksadıyla kaleme aldığı için mesnevîlerinde temel tasavvufî kavramların bazılarını izah etmiştir. Mesnevîlerde anlatılan konunun veya tasavvufî kavramın izahını kolaylaştırmak ve okuyucunun daha iyi anlamasını sağlamak amacı ile temsil, hikâye ve tevillere sıklıkla yer verilmiştir. Bu makalede, adı geçen üç eserde yer alan Mesnevî kaynaklı hikâyelere değinilecek, bu hikâyeler verilen örnek beyitler ile özetlenecek ve bu bağlamda Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Cemâl-i Halvetî üzerindeki tesiri ortaya konmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Mevlânâ, mesnevî, hikâye, Cemâl-i Halvetî, dervişlik. ∗Dr., MSGSU, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected] 1 Bu makale, Leylâ Alptekin Sarıoğlu, Cemâl-i Halvetî’nin Tasavvufî Mesnevîleri (Metinİnceleme, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2013’ten faydalanılarak hazırlanmıştır. 214 XV. CENTURY DJAMÂL-I KHALWATÎ'N OF SUFIS IN THE MATHNAWÎ MASNAVI WELD TALES ABSTRACT Mavlânâ Djalal al-Dîn Rûmî is a grand character who lead Turkish Literature by his personality and works. The stories in his unique work Mathnawî, are used frequently after his lifetime. So Djamâl-ı Khalwatî who is one of the prominent names in the XVth. century Turkish sufi literature, wrote five masnavis named Djawâhir al-Kulûb, Beyân-i Cheng-nâma, Risâla-i Tashrihiyya, Risâla-i Fakriyya ve Risâla-i Sûfîyya. He used the stories which he learned from Masnavi in his works Djawâhir al-Kulûb, Risâla-i Fakriyya ve Risâla-i Sûfîyya. The works of Djamâl-ı Khalwatî were written to explain the main features of tasawwuf, to enlighten and to lead the person who want to join tasawwuf movement. For this reason in his works he explained some of the main concepts of tasawwuf. He frequently used stories, representations and interpretations in order to explain the subject of his works or some of the concepts of tasawwuf and by this way he simplified his works for the sake of readers. In this study the stories taken from Mathnawi in these mentioned works of Djamâl-ı Khalwatî will be examined and the effect of Mawlânâ on Djamâl-ı Khalwatî will be explained. Key Words: Mavlânâ, short story, Djamâl-ı Khalwatî, asceticism. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 215 Züht ve riyazet, aşk ve melâmet, vahdet-i vücud ve irfan tavırlarını şahsında birleştirmiş gerçek bir sufî olan Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî (ö. 1273), Türk edebiyatında mühim bir yere sahiptir.2 Onun tesiri yaşadığı yüzyıldan başlayıp günümüze kadar gelmiştir.3 Mevlânâ’nın, şahıs olarak edebî eserlerde yer alması oğlu Sultan Veled (ö. 1312)’le başlamıştır.4 Sultan Veled yazdığı eserlerinde Mesnevî tesirinin görüldüğü ilk şair olarak karşımıza çıkmaktadır.5 Mevlânâ ve eserleri, XIV. asra gelindiği zaman başta Yunus Emre olmak üzere devrin hemen bütün şairleri tarafından şiirlere konu edilmiştir.6 Gülşehrî, Şeyyad İsa, Elvan Çelebi, Kastamonulu Şâzi, Kirdeci Ali, İzzetoğlu, Meddâh Yûsuf bunlardan bazılarıdır.7 Mevlânâ’nın ve özellikle Mesnevî’sinin tesiri Türk edebiyatında yüzyıllarca devam etmiş, Nefî’den Şeyh Gâlib’e ve hatta günümüze kadar gelmiştir.8 Şairler eserlerinde ya Mesnevî beyitlerine ya da ondan hikâyelere yer vermişlerdir. Bu sebeple Mesnevî’nin Türk edebiyatının yönlendirilmesinde ayrı bir yeri vardır.9 Mevlânâ’yı XIV. yüzyılın şairleri izlemektedir. İlkin beyitlerle, ardından hikâyelere yer verilmesiyle başlayan bu tesir, sonraları Mesnevî tercümeleri ve şerhleri ile günümüze kadar gelmiştir.10 Mesnevî’den ilk 2 A. Azmi Bilgin, “Mevlana ve Çevresi”, Çağdaşımız Mövlana, Bakı-‘Oğuz Eli’-2008, s. 38. Kemal Yavuz, “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercüme Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlânâ Bilgi Şöleni, 15-17 Aralık 2001, s. 355. 4 Yavuz, a.g.m., s. 356. 5 Amil Çelebioğlu, “XIII-XV (İlk Yarısı) Yüzyıl Mesnevîlerinde Mevlâna Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul 1998, s. 29-34; Âmil Çelebioğlu, Türk Edebiyatında Mesnevi (XV. yy.’a kadar), Kitabevi Yayınları, İstanbul 1999, s. 35-36. 6 Çelebioğlu, a.g.m., s. 29-34. 7 Çelebioğlu, a.y. 8 Yavuz, a.g.m., s. 356. 9 Yavuz, a.y. 10 Yavuz, a.y. Ayrıntılı bilgi için bkz. İsa Çelik, “Mevlanâ’nın Mesnevî’sinin Tercüme ve Şerhleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 19, Erzurum 2002, s. 71-93; Ahmet Topal, “Mesnevî’nin Türkçe Manzum Tercüme ve Şerhleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 14, S. 32, 2007, s. 39-51; Şener Demirel, “Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Şerhleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 5, S. 10, 2007, s. 469-504; İsmail Güleç, “Mevlana’nın Mesnevî’sinin Tamamına Yapılan Türkçe Şerhler”, İlmî Araştırmalar Dil ve Edebiyat İncelemeleri, 22 (Güz 2006), s. 135-154; Hasibe Mazıoğlu, “Mesnevî’nin Türkçe Manzum Tercüme ve Şerhleri”, Bildiriler, Mevlâna’nın 700. Ölüm Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Mevlâna Semineri 15-17 Aralık 1973, Ankara, s. 275-296; Ahmet Kartal, “İslâmî Türk Edebiyatına Tesiri Bakımından Mevlâna Celâleddin-i Rûmî”, İslâmî Türk Edebiyatı Sempozyumu, İstanbul 2012, s. 55-97. 3 Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 216 tercüme hikâyeler Gülşehrî (ö.1335) ile başlamıştır.11 Gülşehrî, başka eserlerin yanı sıra Mesnevî’den hikâyeler de almıştır.12 Âşık Paşa (ö. 1332)’nın büyük eseri Garîbnâme’de Mesnevî’de geçen “Üzüm almak isteyen dört adam” adlı bir hikâye bulunmaktadır.13 XV. yüzyıl şairlerinden Ahmed Hayâlî (ö. 1470)’nin Ravzatü’l-envâr adlı mesnevîsinde yer alan on altı hikâyeden ikisi Mesnevî’dendir.14 Yine aynı yüzyılda Tebrizli Ahmedî’nin Esrârnâme’sinde yer verilen üç hikâye de Mesnevî kaynaklıdır.15 Dede Ömer Rûşenî (ö. 1487)’nin Çobannâme’si de Mesnevî’deki “Mûsâ-Çoban hikâyesi”nin serbest çevirisidir.16 Burada bir de Rûşenî’nin, adını eserin başındaki bir miskin ile karınca arasında geçen hikâyeden alan Miskinnâme adlı eserine değinmek yerinde olacaktır.17 Bunların yanında, Germiyanlı Ahmedî (ö. 1412) İskender-nâme, Hatiboğlu Letâyif-nâme, Bedr-i Dilşâd (XV. yy) Murâd-nâme, Şeyhî (ö. 1431?) Hüsrev ü Şirin, Ârif (ö. 1438’den sonra) Mürşidü’l-ibâd, Zâîfî (XV. yy) ise Gazavât-ı Sultan Murad Han isimli eserlerinde Mesnevî’den kimi hikâyeler ve beyitler tercüme etmişlerdir.18 XV. yüzyıl mutasavvıflarından Cemâl-i Halvetî (ö. 1497) de mesnevîlerinde Mevlânâ’yı takip etmiş, Mesnevî’den hikâyelere yer vermiştir. Cemâl-i Halvetî’nin toplam 5963 beyitten oluşan mesnevîleri, mecmûada yer aldığı sıra ile: Cevâhirü’l-kulûb, Beyân-ı Çeng-nâme, Risâle-i Teşrîhiyye, Risâle-i Fakriyye ve Risâle-i Sûfîyye’dir.19 11 Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme) Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma, (Haz. Kemal Yavuz), Kırşehir Valiliği Yay., Ankara 2007, C. I, s. XXIV. 12 Çelebioğlu, Türk Edebiyatında Mesnevi, s. 49. 13 Emine Yeniterzi, “Klasik Türk Edebiyatı Ahlâkî Mesnevîlerinde Mevlâna’dan İzler”, Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik Sempozyumu, SÜSAM Yay., Bildiriler Serisi 1, 2007, s. 13. Ayrıca adı geçen hikâye için Bkz. Âşık Paşa, Garib-nâme, (Haz. Kemal Yavuz), Türk Dil Kurumu Yay., C. I/1, Ankara 2000, s. 139-151. 14 Yeniterzi, a.g.m., s. 13-14. Bkz. Derviş Hayâlî, Ravzatü’l-envâr, (Haz. M. Fatih Köksal), Kitabevi Yay., İstanbul 2003 (Köksal, adı geçen kitapta, bu eserin Ahmed Hayâlî’ye ait olmadığını, bu asırda yaşamış kimliği meçhul, Derviş Hayâlî adlı başka bir şaire ait olduğunu kaydetmektedir. Bkz. Köksal, a.g.e., s. 3-6. 15 Yeniterzi, a.g.m., s. 15. 16 Mustafa Uzun, “Dede Ömer Rûşenî”, DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 82. 17 Uzun, a.g.md. 18 Çelebioğlu, a.g.m., s. 29-53. 19 Cemâl-i Halvetî’nin tasavvufî mesnevîleri, Millî Kütüphane’de, 06 Mil Yz A 3264 numaralı yazmanın içerisindedir. Söz konusu mecmûada, altı adet mesnevî bulunmakla beraber bu mesnevîlerden beşi Cemâl-i Halvetî’ye bir tanesi ise aynı dönemde yaşamış bir Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 217 İlk mesnevî olan Cevâhirü’l-kulûb’da kalplerin cevherleri ortaya çıkarılmaya çalışılırken ardında yer alan Beyân-ı Çeng-nâme adlı mesnevîde çengin hikâyesi üzerinden insana kibir ve gururdan uzak durması gerektiği öğütlenmiş, bedeni terk etmeden Allah’a giden yola adım atılamayacağı belirtilmiştir. Bu mesnevî, sade dili, basit anlatımı, hikâye ve temsiller içeren yapısı ile dikkat çekici olduğu gibi bir soluk alma yeri durumundadır. Zira Beyân-ı Çeng-nâme’nin ardından gelen Risâle-i Teşrîhiyye adlı mesnevîde, İnşirah Suresi’nin işârî mahiyetteki tasavvufî tefsiri yer almaktadır. Mesnevî genel olarak insan kalbinin letaifinin nasıl açılabileceği gibi zor bir konudan bahsetmektedir. Bu mesnevînin ardında yer alan Risâle-i Fakriyye’de tasavvufî bir kavram olan ‘fakr’ın tarifi yapılmakta, bu tariften yola çıkılarak aslî vatana ulaşmada kişinin fakra erişmesi gerektiği dile getirilmekte ve bu yola girenlere hikâyeler yoluyla nasihatler verilmektedir. Son olarak da tüm bu mesnevîlerdeki gelişimin neticesi olarak ‘sufi’nin kim olduğuna dair tanım ve hikâyeleri içeren Risâle-i Sûfîyye yer almaktadır. Cemâl-i Halvetî’nin mesnevîleri, tasavvuf hakkında bilgi vermek, tasavvuf yoluna meyletmiş bir kimseye ışık tutmak, yol göstermek maksadıyla kaleme alınmış, bu sebeple mesnevîlerde temel tasavvufî kavramların bazıları izah edilmiştir.20 Mesnevîlerde anlatılan konunun veya Halvetî şeyhi ve Cemâl-i Halvetî’nin de pîri olan Pîr Bahâeddin Erzincânî’ye aittir. Mecmûa içerisindeki son eser olan, 140b-158b varakları arasında yer alan ve 19 yapraktan oluşan, 816 beyitlik Risâle-i Etvâr-ı Seb‘a, bazı kaynaklarda Cemâl-i Halvetî’nin eserleri arasında gösterilmiştir (Bkz. Muharrem Çakmak, Cemâl-i Halvetî Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Düşüncesi ve Cemâliyye Kolu, (Atatürk Üniversitesi Temel İslami Bilimler Anabilim Dalı, Doktora Tezi), Erzurum 1999, s. 73; Müjgân Cunbur, “Çelebi Halife Cemal-i Halvetî’nin Hayatı ve Eserleri”, Aksaray ve Cemalettin Aksarayî Sempozyumu, (Haz. Ruhi Özkanlı), Aksarayî Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 129). Ancak Ali Öztürk, bu eserin Halvetî’nin şeyhi Pir Muhammed Bahâeddin Erzincânî’nin “Makâmâtü’l-‘Ârifîn ve Ma‘ârifu’s-Sâlikîn” eserin adlı eseri ile benzerliğini ortaya koymuştur (Ali Öztürk, XVI. Yüzyıl Halvetî Şiirinde Din ve Tasavvuf, (AÜ SBE, Doktora tezi), Ankara 2003, s. 71). Cemâl-i Halvetî’nin sayılan ve ele aldığımız mecmuada onun eseri olarak kaydedilen eser, şeyhi Pîr Muhammed Bahâeddin Erzincânî’nin Makâmâtü’l-‘ârifîn ve Ma‘ârifu’s-sâlikîn adlı eserinin bir nüshasıdır. Müstensih veya Cemâl-i Halvetî’nin, Erzincânî’nin adının ve yazım tarihinin de bulunduğu bazı beyitlerini çıkarması, mesnevînin Cemâl-i Halvetî’ye ait olduğunu düşündürmüştür. Makâmâtü’l-‘ârifîn ve Ma‘ârifu’s-sâlikîn adlı eser yayımlanmış ve eser üzerine bir yüksek lisans çalışması yapılmıştır (Bkz. Pîr Muhammed Erzincânî, Makâmâtü’l‘Ârifîn ve Ma‘ârifu’s-Sâlikîn, (Haz. Necdet Okumuş), Türk Dünyası Arastırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1992; Zaur Şükürov, XV. Asır Mutasavvıf Şairlerinden Bahaüddin Erzincanî ve Makâmâtü’l-‘Ârifîn ve Ma‘ârifu’s-Sâlikîn Adlı Eseri, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004). 20 Sarıoğlu, a. g. t., s. 176-375. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 218 tasavvufî kavramın izahını kolaylaştırmak ve okuyucunun daha iyi anlamasını sağlamak amacı ile temsil, hikâye ve tevillere sıklıkla yer verilmiştir. Cevâhirü’l-kulûb’da Şeyh Cüneyd’in baktığı bir kimsenin canını teslim etmesi hakkındaki “Hikâyet” (658-678), “Beyân-ı Hâlet-i Resûl-i Rabbü’l-âlemin” (679-694), Şeyh Şehâbettin hakkında bir “Hikâyet” (753787), “Hikâyet-i Sultân Mahmûd-ı Gaznevî” (935-968), Hallac-ı Mansur ile ilgili başlıksız bir hikâye (1009-1115) olmak üzere 5 hikâye ve harflerin sırlarına dair “Temsilât” (222-338), “Beyân-ı Kânûn-nâme” (1695-1978), “Beyân-ı Hâl-i Nây” (1979-2260), tutinin insan gibi konuşmasındaki hileyi açıklayan “Temsil” (2261-2298) başlıkları altında 4 temsil bulunmaktadır. Beyân-ı Çeng-nâme’de çengin aslından bahseden hikâye (92-427) ve Hz. Yahya’nın şehit edilmesinin hikâyesi (524-556) olmak üzere 2 hikâye ve haftanın günleri ile kalbin tavırları ve dervişin hâlleri arasında irtibat kurulduğu “Temsîlâtü’l-ebdân ve Etvâru’l-kulûb” üst başlığı altında 7 adet temsil yer almaktadır (474-618). Risâle-i Teşrîhiyye’de ise gezegenler ve kalplerin tavırlarının temsilinin anlatıldığı “Temsilât-ı Etvâru’l-kulûb” üst başlığı altında 7 adet temsile yer verilmiştir (461-633). Risâle-i Fakriyye adlı mesnevîde “Hikâyet-i Hâce Bâ-Tûtî” (259-330), “Hikâyet-i Tarîkü’s-salât” (331-413), “Hikâyet-i Vasiyyet-i Emîr be evlâd alâ Temsîli Etvâru’l-kulûb” (414-527), “Hikâyet-i Nasîhat-i Lebin” (528609), Hz. Musa’nın hilmi hakkında bir “Hikâyet” (610-642), “Hikâyet-i Mûsâ aleyhi’s-selâm” (643-677), “Hikâyet-i Çûbân” (678-803), “Hikâyet-i Gürg ü Şîr u Rubah” (804-900), “Hikâyet-i Müezzin der-Şehr-i Bağdâd” (901-990), “Hikâyet-i Câriye” (991-1099), “Hikâyet-i Merd-i Fâsık” (11001251), “Hikâyet-i Mancınık” (1252-1344) ve “Hikâyet-i Merd-i Sâlih” (1345-1412) başlıklı 13 adet hikâye bulunmaktadır. Son mesnevî olan Risâle-i Sûfîyye’de ise “Hikâyet-i Fâsık-ı Şûm” (215-267), “Hikâyet-i Hâkim” (270-298), “Hikâyet-i Sâ’il” (297-320), “Hikâyet-i Yahyâ Kuddise Sırruhu Zümürrüd ki Dîdeş Der-vâkı‘a” (328350), “Hikâyet-i ‘Îsâ ‘aleyhi’s-selâm” (367-453), “Hikâyet-i ‘Ömer bin Hattâb Radiya’llâhu ‘anh” (454-483), “Hikâyet-i Emîrü’l-mü’minîn” (484565), “Hikâyet-i Ebî Hüreyre Radiya’llahu ‘anh” (566-606), dervişin rüyasında gördüğü üç akçeyi hemen sadaka olarak vermesi hakkında bir “Hikâyet” (607-643), “Hikâyet-i Dervîş” (644-689), “Hikâyet-i Emîr” (689801), bir kadının isteği üzerine küfre giren adamın anlatıldığı “Hikâyet” Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 219 (800-863) ve “Hikâyet-i Mûsâ ‘aleyhi’s-selâm” (866-898) olmak üzere 13 hikâye yer almaktadır. Kısaca Cevâhirü’l-kulûb adlı mesnevîde 5 hikâye ve 4 temsil, Beyân-ı Çeng-nâme’de 2 hikâye ve 7 temsil, Risâle-i Teşrîhiyye’de 7 temsil, Risâle-i Fakriyye’de ve Risâle-i Sûfîyye’de 13’er hikâye bulunmaktadır. Yani 5 adet mesnevîde bulunan 33 hikâye ve 18 temsil bize Cemâl-i Halvetî’nin tahkiye üslubuna verdiği önemi göstermektedir. Bu anlatılardan 5 tanesi Mesnevî’den alınmıştır: 1. “Hikâyet-i Sultân Mahmûd-ı Gaznevî” 2. “Beyân-ı Hâl-i Nây” 3. “Hikâyet-i Çûbân” 4. “Hikâyet-i Gürg ü Şîr u Rubah” 5. “Hikâyet-i Emîr” Cevâhirü’l-kulûb’da yer verilen “Hikâyet-i Sultân Mahmûd-ı Gaznevî” adlı hikâye, Mesnevî’nin V. cildinde yer alan “Ayaz, çarık ve abasını bir hücreye koyup koca bir kilitle kapısını iyice kapattığından yoldaşlarının o hücrede Ayaz’ın definesi olduğunu sanmaları” başlıklı hikâyenin tercümesidir.21 Mevlânâ bu hikâyeyi 305 beyitte anlatırken Cemâl-i Halvetî hikâyeyi 33 beyitte anlatmıştır.22 Cevâhirü’l-kulûb’da yer aldığı şekli ile hikâye şöyledir: Geçmiş zamanda adı Mahmud olan ve Bağdat’ta oturan kalem sahibi bir emir vardır. Onun hükmü altında pek çok insan bulunur. Kendisinin Ayas adında bir kulu vardır. O kul, padişahının gözünde iyi ve akıllı bir kimsedir. Her seher vakti Ayas’ın odasına gizlice gittiğini ve odasında bir hazine sakladığını duyan şeyh, Ayas’ın gizlediği bir şeyler olduğunu düşünür ve durumu anlamak için onu çağırtarak durumu izah etmesini ister (C.K. 935-943): 21 Mevlânâ, Mesnevî-i Şerîf, Tam Metin, (Mütercim Süleyman Nahifî), (Sadeleştiren Âmil Çelebioğlu), Timaş Yay., İstanbul 2007, s. 580-589. 22 Burada ve bundan sonra belirtilen beyit sayıları, hikâye ile ilgili öğütleri ihtiva eden beyitler de eklenerek hesaplanmıştır. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 220 Var idi bir ķulı_anuñ adı Ayās Ol zamānda ol idi maķbūl-i nās Ĥāŝ idi şāhuñ ķatında ol kişi ‘Āķil idi fikrle işlerdi işi Dām-ı ġafletden çıķarmışdı o pāy Yürüyüp ķılardı her bir yirde rāy İrişicek her seģer seyrāna_o cān Beyt-i maĥŝūŝına varurdı nihān Nā-gehān sem‘ine irişdi şehüñ Genci vardur dinilir ol hem-rehüñ Dönüp ol daĥı didi oķuñ anı Bize gelsün diyüvirsün kim ķanı (C.K. 938-943) Ayas, odasına gidip hazinesini gösterince şeyh şaşırır. Zira onun hazinem dediği, çarık, börk ve abadan ibarettir. Şeyh, onun sırrına erişemez ve bunun izahını ister. Ayas da şeyhin yüce makamına bu giysilerle geldiğini, bu lütufların kendisine, şeyhi sayesinde, Allah katından ulaştığı için hazine sayıldığını söyler (C.K. 944-960). Varuban gösterdi genc ü kenzini Göricek ķıldı ta‘accüb şāh anı Şāh irişimedi sırrına anuñ Döndi Ayās’a didi nendür senüñ Ģikmetin şol çaruķuñ gör gök ile Pāke ma‘lūm eyle hem yir gök ile Döndi didi kim eyā şāh-ı zamān Görse kāfir yüzüñi bulur ímān Ben ķuluñ kim gelmişem işigüñe Hem boyun šutup šuran kişi göge Giye geldüm ķatuña bu šonları Ģaķ ķatuñda virdi baña bunları Cümle lušfuñdur senüñ bu ‘izz ü cāh Baña ŝūretde olan cümle i şāh (C.K. 954-960) Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 221 Hikâyenin ardından öğüt vermeye başlayan şair, tüm işi yapan, söyleyen, gören ve işiten Allah olduğu halde nefsin neden şımarıp azdığını sorar. Neticede Râzık olan Allah, insanı nutfeden yaratmıştır. Allah kişiden varlığını çekerse onun ardında sadece o nutfe kalır. İnsan bunu kendine daima hatırlatmalıdır (C.K. 961-968). Cevâhirü’l-kulûb’da yer verilen “Hikâyet-i Sultân Mahmûd-ı Gaznevî” adlı bu hikâye, Mesnevî’deki hikâyenin sadece olay örgüsü kısmını aktaran bir özeti olmakla beraber olay örügüsündeki şu farklarla dikkat çekmektedir: *Mesnevî’de Ayas’ın odasında bir şeyler gizlediğini duyan padişah, olayın aslını gizlice öğrenmek için bir emire, gece yarısı onun hücresini açmasını, hücrede ne varsa yağmalayarak, Ayas’ın sırrını ortaya çıkarmasını emreder.23 Oysa Cevâhirü’l-kulûb’da Ayas’ın odasında bir hazine sakladığını duyan padişah, durumu anlamak için onu çağırtır ve izah etmesini ister (C.K. 940-943). *Mesnevî’de padişahın Ayas’dan asla şüphe etmediği, maksadının etrafını imtihan ederek alay etmek olduğu, yine de gönlüne düşen vehim doğru çıkarsa Ayas’ın yine de onun makbulü olduğu söylenirken24 hikâyenin Cevâhirü’l-kulûb’daki şeklinde bu ayrıntılar verilmemiştir. Ayrıca Mesnevî’de padişahın Ayas’a olan bağlılığı ve hisleri uzun uzadıya anlatılmış25, Cevâhirü’l-kulûb’da ise bu sevgi birkaç beyitle ifade edilmiştir (C.K. 935-936). *Mesnevî’de padişahın emriyle gece yarısı Ayas’ın odasına giren emirler ve çavuşlar, duvarda asılı çarık ve abayı görünce bunu bir hile sanarak odanın her köşesini kazıp delik deşik ederler; bir şey bulamayınca yaptıklarına pişman olup utanç içerisinde padişahın yanına dönerler. Padişah, onların pişmanlıklarını anlayarak tövbelerini kabul eder, ancak layık oldukları cezanın Ayas tarafından kararlaştırılması gerektiğini ifade eder. Ayas da buna karşılık bütün fermanın padişahta olduğunu söyler.26 Hikâyenin Cevâhirü’l-kulûb’daki şeklinde bu olaylar yer almamıştır. Mesnevî’nin I. cildinde yer alan ve Mesnevî’nin özeti sayılan 36 beyitlik kısım27, Cevâhirü’l-kulûb’da “Beyân-ı Hâl-i Nây” başlığı ile 281 beyitte ve şu şekilde ele alınmıştır: Şair, neye hâlini sorar. Ney de âşık olmayanın bu sırra ulaşamayacağını, aşk sırrının hayvan kulağı ile duyulmayacağını, hâlinin şerh etmenin imkânsız olduğunu söyleyerek halini anlatmayı reddeder (C.K. 1979-2003). Ney, şairin ısrarı üzerine aslının, 23 Mevlânâ, a.g.e., s. 580. Mevlânâ, a.g.e., s. 580-581. 25 Mevlânâ, a.g.e., s. 580-582. 26 Mevlânâ, a.g.e., s. 586-589. 27 Mevlânâ, a.g.e., s. 43-44. 24 Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 222 sadece Allah’ın bildiği bir sır olduğunu söyler ve başından geçenleri anlatmaya başlar: Neyledüm ben der-neyistān iy faķír Kendümi gördüm ü görmedüm ģaķír Ben baña didüm [ki] her şey’den beni ‘Ālí ķıldı ol Kerím ü ol Ġaní Çünki gördüm beni ġayrıdan yüce Gördi lāyıķ Ģaķ beni ķahr u güce Geldi andan ŝoñra başuma zevāl Bí-nihāyetdür olınmaz şerģ-i ģāl (C.K. 2004-2007) O, kamışlık içinde bir neydir. Benlik duygusuna esir olur ve Allah’ın kendisini her şeyden üstün kıldığını düşünerek kendisini başkalarından üstün görür. Ansızın bir adam gelir ve elindeki keskin silah ile ona vurur. Onu bulunduğu yerden alarak aşka esir olmuş bir esire satar. Aşka esir olmuş kimse çok mutludur ancak onun bağrı dostlarından ayrı düşmenin verdiği ayrılık ateşi ile yanar. O kişi, eline bir keski alarak keskiyi onun karnına döne döne sokar ve bağrını deler. Onu baştan aşağı yarıp sağlamca sarar (C.K. 2008-2060). Ayrulıķ dostdan ĥuŝūŝā iy kişi Híç firāķa beñzemez bil bu işi Kim ola kim ayrulıġını anuñ İsteye ol ola hem cānı cānuñ Bişnev ín-ney çün ĥikāyet mí-küned Ez-cüdāyí-hā şikāyet mí-küned28 Síne ĥˇāhem şerģa şerģa ez-firāķ Tā bigūyem şerģ-i derd-i iştiyāķ29 Ģaķķ’ı gören ŝoģbetinden híç ıraķ Olmañuz kim irmeye yarın firāķ Bu ża‘ífden işidüñ bu pendi siz Tā ki šūší-vār yeyesiz ķandı siz (C.K. 2032-2037) 28 Beyit, Mevlânâ’nın Mesnevî adlı eserinin ilk beyiti olup nesre çevirisi şöyledir: “Dinle, bu ney neler hikâyet eder, ayrılıklardan nasıl şikâyet eder.” Mevlânâ, a.g.e., s. 43. 29 Bu beyit, Mevlânâ’nın Mesnevî adlı eserinin üçüncü beyiti olup nesre çevirisi şöyledir: “İştiyak derdini şerhedebilmek için, ayrılık acılarıyla şerha şerha olmuş bir kalb isterim.” Mevlânâ, a.g.e., s. 43. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 223 İnsanın neyi ağzına tutmasının nedeni o dervişin neye pek çok kelam söylemesindendir. Derviş gece gündüz ağlayıp inleyerek yeryüzünde gizli ve açıkta ne varsa neye anlatmıştır. Neyin sesini işitenlerde bazen zevk ve safa ortaya çıkmaktadır (C.K. 2063-2072). Şair bu kısımda nasihata başlayarak “ölmeden önce ölme”yi tenbih eder. Neyin içini boşaltması gibi insan da nefsini boşaltmazsa ona pek çok kahır ve bela ulaşır. Ölmeden önce ölmekten kasıt işte nefsin içini ney gibi boşaltmaktır. Allah’ın sırlarına ve nuruna ölmeden önce ölen kimse ulaşır. Ancak bunun için de kişiye tıpkı neyin içini boşaltan derviş gibi bir yoldaş gereklidir. Neyin hali, insana ders olmalıdır (C.K. 2073-2092). Ölmeden ölüñ didüginden murād İşbu sırdur añlasun biliş ü yād Ölmeyince ‘ayn-ı Ģaķķ esrārına İrmedi híç kimse_anuñ envārına Sen de iy mü’min ölegör ölmeden Yire girip göze šopraķ šolmadan Tā tecellí_ide saña sırrı Ĥudā Olmayasın tā ki sen andan cüdā Bundan añlandı ki üstādsuz vücūd Tebdíl olmaz ķılma öñünde sücūd Çünki mevt yolına ġaśśāl olmasa Bismil olmaz iy kişi ol yunmasa Bes gerek olmaķ kişiye bir refíķ Ola üstünde anuñ tā ķalb raķíķ Ola iy ġāfil ki ġarķ ķılduñ vücūd Ölmeden öl kim ķabūl ola sücūd Emr ider bunı saña ol ĥˇāce bil Ĥˇācedür ol ķušb-ı ‘ālem sırr-ı dil Šālib olan šuta bu pendi revān Ölmeyen ķatında yeg bundan hemān (C.K. 2082-2091) Şair, neye aslının ne olduğunu sorar: Ney, Allah’ın emri ile vatanı terk ederek nice menzil geçer. Ansızın bir kavim görür. O kavimden bazı Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 224 kimseler onun yanına gelerek ona kastederler. Onlardan biri onu ağzına alarak çiğner. O adamın karnında günler aylar boyunca kalır. Ağlar, inler. Sonra oradan çıkar. Kurtulduğunu düşünürken boğazına bir bıçak vurularak başı kesilir, postu çıkarılır ve parça parça edilir. Her bir parçası bir kişiye satılır. Sonra bir kişi gelip onu alır, suyun içinde her bir parçayı ayrı ayrı temizler. Onu bir ağaçtan bir diğer ağaca vurarak kurutur. Onu aşkın sırlarının söylendiği bir yere götürür ve o da aşkın sırlarına ulaşmayı diler ve sırlara ulaşır (C.K. 2093-2152). Öğüt kısmına geçen şair, Allah sırrına benlik ile ulaşılmayacağını, benlik sebebiyle başa çok bela geleceğini, kişinin her an hizmette bulunup kendisini hor ve hakir görmesi gerektiğini söyler. Şaire göre, ancak bu öğüdü tutanlar Adn cennetine ulaşacaklardır (C.K. 21532157). Yüzüñi döndürme ĥıēmetden i cān Tā tecellí ķıla saña sırr-ı ĥan Çünki benlik-ile esrār-ı İlāh Žāhir olmaz vü olur rūy-ı siyāh Benlik ucından nice nice belā İrdi baña ĥıēmete_anuñ-çun ŝalā İderem seni vü senden işiden Šuta bu pendi ki cennāt-ı ‘Aden Ola iy šālib müyesser ölmeden Gözlerüñe šoz u šopraķ šolmadan (C.K. 2153-2157). Kişi, ölmeden önce ölmelidir. Zira ölmeyen kişiye Allah hayat vermez. Kişi, kibir, benlik ve hırsı bırakılmalı, yokluk ile yol temizlenmelidir. Çünkü hiç kimse varlıkla sevgiliyi göremez. Kişi, canını verirse vatanını bulabilir (C.K. 2158-2167). Öğütlerine devam eden şair, Allah’tan başka ilah olmadığını, var diyenin ise kâfir olacağını belirterek sözlerine devam eder. Allah’ın yoluna teslim olunmalı, can verilmelidir ki can ve ten mahvolmasın. Allah âşığı olan talip, başka bir şeyi yâr edinmemeli, izzet ile nefsini öldürmelidir. Bunu yapan kişinin kıyamet günü yüzü ak olur. Şair bunun ardından bu öğütlerin tutulması gerektiğine dair ifadelere yer vermiştir (C.K. 2168-2198). Akıllı olan kimse için bu kadar açıklamanın yeterli olduğunu söyleyen şair, aklı olmayan kimsenin yolu bilemeyeceğini, hak ve batılı ayıramayacağını, Allah’ın varlığının ancak akıl Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 225 ile bulunacağını ifade eder. Aşka giden yol akıl ile bulunabilir. Fânî fânî olursa bâkî olan ortaya çıkabilir (C.K. 2199-2215). Kāfídür şerģ aña kim ‘āķíl ola Ģiŝŝe almaz şol kim ol cāhil ola Düşdi göñlüme [ki] bundan bir yire Eyleyem cāndan sefer diyem nire Çünki ‘aķl-ıla ķadem cān milkine Cān baŝar girer ol ‘ārif silkine ‘Aķlı olmayan ne bilsün yol nedür Ģaķ u bāšıl ŝaġ u ŝayru ŝol nedür ‘Aķl-ıla bilindi Ģaķķ’uñ varlıġı ‘Aķl ile derk oldı anuñ barlıġı ‘Aķl-ıla insān ķadem nefs milkine Baŝdı ķıldı ķaŝd o ģāli ilüñe (C.K. 2200-2205) Ölmeden evvel ölmeyi tembih eden şair, bir şeyh bularak ona bağlanmak, benlik ile adım atmamak, nefsi zelil ederek Allah’a ulaşmak yolunda öğütlerine devam eder (C.K. 2216-2232). Görünen ve görünmeyen ne varsa Allah’tandır. Gafiller görünüşe bakarak bire iki demişler, batıla uyup hakkı bırakmışlardır. Allah yolunda can vermek için mert bir can gereklidir. Evliyanın mertleri, mert olmayana mert demezler. Kişi mert olmalı fânî olmayıp bâkî kalmalıdır (C.K. 22332248). İnsan, gece gündüz, kış bahar demeyip buna ulaşmak için uğraşmalı, Hz. Peygamber’in yoluna canını feda etmelidir. Zira İslam’ın kapısına onun eşiğinden ulaşılır. Kim onun yüzünü görürse Allah onu cehennem ateşinden uzak tutar. Onun sureti insan olmasına karşın kendisi insan değildir. O yer gibi sakindir de ondan ayrı olan gönül titrer, türlü türlü nidalar eder. O, şüphesiz Allah’ın elidir. Yoluna can ve başın kurban olduğu Peygambere her kim ulaşırsa aşk ateşinde yanarak pişer (C.K. 2250-2260). Anlaşıldığı üzere bu hikâye, Mesnevî’nin 36 beyitlik giriş kısmının tafsilatlı bir anlatımından ibarettir. Halvetî, Mevlânâ’nın sözlerini kendisince Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 226 açıklamaya ve tevil etmeye çalışmıştır. Risâle-i Fakriyye’de yer alan “Hikâyet-i Hâce Bâ-Tûtî” adlı hikâye Mesnevî’nin I. cildinde yer alan “Bir tacirin ticaret için Hindistan’a gitmesi ve mahpus papağanından Hindistan’daki papağanlara selam ve haber götürmesi”nin tercümesidir.30 Mevlânâ Mesnevî’sinde bu hikâyeyi 372 beyitle; Halvetî ise 71 beyitle aktarmıştır. Risâle-i Fakriyye’de yer verilen şekli ile hikâye şöyledir: Geçmiş zamanda bir şeyh ve bu şeyhin bir tutisi vardır. Hindistan’a gitmeye karar veren şeyh, çevresindeki herkese isteklerini sorar. Sıra tutisine gelir ve tuti ondan oradaki hem cinslerine selamını iletmesini, onun kafes içinde şekerle kaldığını, hapsolduğunu söylemesini ve onların ne hâlde olduklarını görüp gelmesini diler (R.F. 259-271): Didi kim dilerem senden ol ile Varıncaķ Ģaķ Ta‘ālā ‛avnı-y-ıla Benüm cinsümden anda görür iseñ Diyesin bu ża‛ífden bulur-iseñ Degüresin selām anlara bizden Şu vaķtın kim irişesin bu yüzden Daĥı hem diyesin ģabs olduġumı Ķafesde şekker-ile ķalduġumı Olar seyr itdügini murġzārda Diyesin źevķların hem ol diyārda (R.F. 267-271) Şeyh Hindistan’a ulaşınca kırda dolaşan papağanlara tutisinin sözlerini iletir. Onlardan bir papağan ansızın düşüp can verir. Tacir söylediklerine pişman olur. Eve dönünce yaşadığı durumu tutiye de anlatır. Bu sözleri duyan tuti o anda can verir. Tacir bu duruma çok üzülür ve papağını kafesten çıkarır. Ancak ölü taklidi yapan papağan bir anda dirilerek şeyhin elinden uçup gider (R.F. 272-290): 30 Mevlânâ, a.g.e., s. 86-96. Aynı hikâye, Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr adlı mesnevîsinde de Mesnevî’den alıntıyla, Dāstān-ı Tūtí-i Hˇāce (Hocanın Papağan Hikâyesi) başlığı ile yer almaktadır: Yavuz, Mantıku’t Tayr, C. I, s. 197-213. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 227 Ĥˇāce sordı šūšíye vardı ģāli Ne oldı-y-ısa anda didi bāli Hemān-dem işidicek šūší öldi Nedāmet buldı ĥˇāce melūl oldı Çıķardı anı ķafesden aldı_eline Bu sırra kim ki_irür cānı sevine Elinde šutar-iken ĥˇāce anı Šūší dirilüben uçdı revāní Çıķup oturdı evüñ bacasında Ĥˇāce ķaldı yüregi acısında (R.F. 283-287) Bu hikâyede esas söylenmek istenen, “ölmeden önce ölmek”tir. Haceden kasıt sultanın aklıdır; Hindistan’dan kasıt kalp, sır makamı; mahbes-i candan kasıt cismiyyet, kafesten kasıt nefis; tutiden kasıt can; gıdadan kasıt ilm-i zevktir. Bu ilmin kaynağı da sonu da birdir. Bu ilmin kaynağı, Ruhu’l-Kudüs’tür. Kişi bu ilim için vücuda köledir ve onun için secde eder, farz olan namazı, orucu, haccı vb. ibadetleri yapar. Böylece kişi, zevk ilmine can ve gönül vererek tuti gibi şeker yer (R.F. 291-330). Hikâye, Mesnevî’de yer alan hikâyenin özeti gibidir. Beyit sayısındaki farklılık da bundan kaynaklanmaktadır. Olay örgüsü bakımından iki hikâyenin herhangi bir farklılığı bulunmamakla beraber, Mesnevî’de yer alan hikâyede olaylar aktarılırken geçiş kısımlarında Feriduddin-i Attar’ın bir beyitinin şerhi verilmiş, Hz. Musa’ya sihirbazların “Önce asanı yere sen at.” diyerek hürmet göstermeleri anlatılmış, Hakim Senaî’nin hikâye ile bağlantılı bir sözünün manası verilmiş, kıskançlıkla ilgili bir Hadis-i Şerifin anlamı açıklanmış, hikâyenin bitiminde ise “Allah’ın dilediği olur, dilemediği olmaz.” Hadis-i Şerifinin tefsiri yer almıştır.31 Tüm bu ayrıntılar, Halvetî’nin anlattığı hikâyede yer almamıştır. Risâle-i Fakriyye’de yer alan “Hikâyet-i Çûbân” adlı hikâye, Mesnevî’nin II. cildinde “Musa aleyhisselama bir çobanın münacatının çirkin görünmesi” başlığı ile verilmiştir.32 Şair, bu hikâyeyi Mesnevî’den aktardığını şöyle ifade etmektedir: İşid imdi diyeyin bir ģikāyet Ki vardur Meśneví’de bu rivāyet (R.F. 678) 31 32 Mevlânâ, a.g.e., s. 88-96. Mevlânâ, a.g.e., s. 206-210. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 228 Mesnevî’de 159 beyitle anlatılan bu hikâye, Risâle-i Fakriyye’de 125 beyitte anlatılmıştır. Hikâye şöyledir: Hz. Musa, kendi kendine zikre dalan bir çoban görür ve onun yanına giderek zikrine kulak verir. Çoban zikrinde der ki: “Nerede olduğunu bilip yanına geleydim, taze sağılmış sütü sana vereydim. Gece yatman için sana yer düzeydim. Elbiseni çıkarayım, bitini kırayım, çarığını sökük bırakmayayım, yamalıklarını dikeyim. Koyunlarım sana kurban olsun.” (R.F. 678-686): Bileydüm ķandalıġuñ vara-y-ıdum Ŝaġılmış südi saña vire-y-idüm Elüñ öpübeni başa ķoyam ben Yirüñ düzem ķaçan kim yatasın sen Šonuñı çıķaram bitüñi ķıram Ŝaġıncaķ ilk südimi [saña] virem Ķomayam çaruġuñı kim sökile Yamalıķları šaġılup dökile Ķoyunlarum [hep] olsun saña ķurbān33 Olur baġrum seni añdukça biryān (R.F. 682-686) Bu zikri işiten Hz. Musa, ona bunları kime dediğini sorar ve yeri göğü yaratan Allah için dediğini öğrenince onun küfre girdiğini, hemen tövbe etmesini söyler. Çoban bu hâle çok üzülür, canı yanar ve yabana kaçar. Buna mukabil Allah, Hz. Musa’ya haber yollar ve “Bana dost olan bir kişinin kalbini neden kırdın?” der ve çobanın gönlünü almasını ister (R.F. 687-699). Emir geldi i Mūsā n’itdüñ anı Baña ayranlu südlü dost ķanı Saña didüm ki dostlar düzesin sen Didüm mi dostı benden üzesin sen Nažar eylemezüz biz ķíl ü ķāle Gerekdür ŝāfí dil kim baña gele Çūbānuñ göñlini alġıl yüri var Yoġ-ısa ģālüñ olur ķatı düşvār (R.F. 696-699) 33 “saña: saña olsun” Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 229 Hz. Musa çobanı arar ve bulduğu vakit ona: “Gel, küfrünü İslam’a tebdil et.” der. Çoban kendisini bırakmasını, kendisinin sülukunun sidreye olduğunu, O’na canının daima kurban olduğunu ifade eder (R.F. 687-708). Şair, bu hikâyeyi şöyle tevil etmiştir: Hz. Musa’dan kasıt rehber, çobandan kasıt can, koyundan kasıt köle olmak, sütten kasıt kalp ve ruhun gıdası olan hikmet ve irfan, yer düzmekten kasıt gönlü pak eylemek, hizmet etmektir. Don (elbise)dan kasıt Allah’ın sıfatları, çarıktan kasıt Allah’ın lütfu ve kahrıdır (R.F. 700-803). Hikâye, bu şekli ile olay bakımından Mesnevî’de yer alan hikâyeden farklı değildir. “Hikâyet-i Gürg ü Şîr ü Rûbâh” da Mesnevî’nin I. cildinde “Bir Kurt ile Tilkinin, Arslanın Hizmetinde Avlanmaları” başlığı ile anlatılmaktadır.34 Şair bu hikâyeyi de Mesnevî’den aldığını şöyle kaydetmiştir: İşit ol Meśneví’den bir ģikāyet İdeyin ķıluban seni ri‛āyet (R.F. 803) Mesnevî’de 112 beyitte anlatılan bu hikâye, Risâle-i Fakriyye’de 96 beyitte anlatılmıştır. Hikâye şöyledir: Bir aslan, bir kurt ve bir tilki avlanmak niyetiyle dağa tuzak kurmaya giderler. Birbirlerine yardım ederek avlanacak ve av hayvanlarını yakalayacaklardır. Avlanmayı bitirerek dağdan ormana gelirler. Aslan kurda, avladıkları hayvanları adaletli bir şekilde bölüştürmesini söyler (R.F. 804-806): Meger bir gün ki gürg ü şír ü rūbāh Şikāra ‛azm ķıldılar çü hem-rāh Geyik šavşan u keklik avladılar İşit ol bed-ĥūları n’eylediler Dönüp aŝlan didi ķurda eyā yār Şu ĥonı eyle taķsím bize šur var (R.F. 804-806) Aslan onlara verdikleri lütuf sebebiyle kibirlendiklerini anlar. Kurt aslana geyik, kendisine tavşan ve tilkiye de kekliğin verilmesini uygun görür. Aslan bu taksime karşı çıkar. Bölüştürmede terbiyesizlik ettiğini düşünerek kurdun başını koparır. Sonra tilkiye dönerek bölüştürme işini onun yapmasını ister. Tilki de geyiği, tavşanı ve kekliği, aslanın önüne koyarak bunların onun hakkı olduğunu söyler. Aslan ise buna karşılık kendisinin ne yiyeceğini sorunca tilki kendisine çekirge ve kurbağanın yeterli olduğunu ifade eder. Aslan tilkiye bu adilâne taksimi nereden 34 Mevlânâ, a.g.e., s. 129-132. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 230 öğrendiğini sorunca tilki de kurdun hâlinden demiştir (R.F. 807-828). Halvetî bu hikâyeden hisse alınması gerektiğini şöyle belirtir: Gel imdi ģiŝŝe al bundan i dervíş Geçüp aŝdāf[ı] dürr-i baģra iriş Şu deñlü didi ol Mollā-yı Rūmí Ki ķorķuda meger kim nefs-i şūmı (R.F. 824-825) Şair, hikâyeyi şöyle tevil etmiştir: Nefisteki kötü huylardan aslandan kasıt zulüm, kurttan kasıt haset, tilkiden kasıt arabozuculuktur. Nefisteki iyi huylardan keklikten kasıt yumuşaklık, tavşandan kasıt kalbin mutluluğu, keklikten kasıt anlayışlılıktır (R.F. 829-900). Muhteva bakımından bu hikâye, Mesnevî’de yer aldığı şeklinden herhangi bir farklılık göstermemektedir. Mesnevî kaynaklı bir diğer hikâye de “Hikâyet-i Emîr”dir. Bu hikâye de Mesnevî’nin I. cildindeki “Bir padişahın bir cariyeye âşık olması ve cariyenin hastalanmasıyla padişahın tedavi için tedbir alması” başlıklı hikâyeden alınmıştır.35 Mesnevî’de 217 beyitle anlatılan bu hikâye, Risâle-i Sûfiyye’de 112 beyitte aktarılmıştır. Hikâye şöyledir: Bir cariyeye âşık olan padişah onu sarayına aldırır, fakat cariye hastalanır. Doktorlar çare bulamaz (R.S. 690-701): Ne deñlü ģükmi altında šabíbān Var-ısa şeh getürdi tā ki dermān Bula ķırnaķ ķavuşa cānına cān Kim oldur der-zemín ol cān-ı ŝulšān Šabíbān ‘acze vardı ŝıģģate yol O ķırnaķ bulmadı añla bunı_iy ķul (R.S. 699-701) Padişah, cariyeyi tedavi eden hekimlerin çaresiz kaldığını görünce, mescide giderek dua etmek ister. Dua ederken uyuyakalan şeyhin rüyasına bir müjdeci gelerek kendisine derdine derman bulacak bir hekim geleceği haberini verir. Nabza bakarak hastalıkları tespit eden bu hekim, hastalığı bulur ve kızın Semerkant’tan bir şahsa âşık olduğunu anlar. Cariyenin âşık olduğu kişiyi saraya getirirler. Sevgilisinin gelişi cariyeyi iyileştirir. Ancak hekim, o adama bir zehir içirir. Adam yavaş yavaş bedenen çöker ve bunu gören cariyenin sevgisi gider (R.S. 702-742). 35 Mevlânâ, a.g.e., s. 44-49. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 231 İçürdi zergere dönüp o dervíş Şarāb kim sırrına cehd ile iriş O zerger daĥı çünkim içdi anı Maríż olup iridi ol revānı Ķaçan [kim] gördi ķırnaķ ģālin anuñ Ŝovudı ķaçdı andan ķalbi_o cānuñ (R.S. 740-742) Hikâyenin tevil kısmına geçecek olan şair, hikâyesinin kaynağını da burada kaydeder: Çıķardum Meśneví’den bunı ŝūfí Ki te’víl idem añla olma kūhí (R.S. 744) Hikâye, dünya sevgisi üzerinden tevil edilmiştir. Dünya da gözümüze güzel görünen bir sevgili gibidir. Padişahtan kasıt can, cariyeden kasıt nefis, mescitten kasıt gönül, hekimden kasıt velilik nuru, kuyumcudan kasıt irfan nurudur (R.S. 745-801). Bu hikâye de muhteva bakımından, Mesnevî’de yer aldığı şeklinden herhangi bir farklılık göstermemektedir. Cemâl-i Halvetî, Mesnevî’den aldığı hikâyeleri genellikle özet şeklinde vermiş ve Mesnevî’deki usul ile hikâyenin teviline ve öğüt kısmına geçmiştir. “Hikâyet-i Sultân Mahmûd-ı Gaznevî” Mesnevî’de 305 beyitte, Cevâhirü’l-kulûb’da 33 beyitte; “Hikâyet-i Hâce Bâ-Tûtî” Mesnevî’de 372 beyitte, Risâle-i Fakriyye’de 71 beyitte; “Hikâyet-i Çûbân” Mesnevî’de 159 beyitte, Risâle-i Fakriyye’de 125 beyitte; “Hikâyet-i Gürg ü Şîr u Rubah” Mesnevî’de 112 beyitte, Risâle-i Fakriyye’de 96 beyitte ve “Hikâyet-i Emîr” Mesnevî’de 217 beyitte Risâle-i Sûfiyye’de 112 beyitte aktarılmıştır. Tüm bu bilgilerin ışığında şunu söylemek gerekmektedir: Bu çalışma ile zikredilen mutasavvıf şairin mesnevîlerinde yer alan mühim bir hususa dikkat çekilmiştir. Bu husus, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde yer alan hikâyelerden 5’inin Cemâl-i Halvetî’nin mesnevîlerinde yer alması, böylelikle yazıldığı tarihten itibaren kaynak ve ilham olarak başvurulan Mevlânâ ve Mesnevî’sinin, XV. yüzyılın mutasavvıf şairlerinden Cemâl-i Halvetî tarafından da kaynak olarak kullanılmasıdır. Cemâl-i Halvetî’nin bu hikâyelere üç mesnevîsinde yer vermesinin yanında Cevâhirü’l-kulûb adlı eserinde Mesnevî’nin 1. ve 3. beyitini zikrettiğine değinmek de yerinde olacaktır.36 36 Sarıoğlu, a.g.t., s. 590. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 232 KAYNAKÇA ALPTEKİN SARIOĞLU, Leylâ, Cemâl-i Halvetî’nin Tasavvufî Mesnevîleri Metin-İnceleme, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2013. Âşık Paşa, Garib-nâme, (Haz. Kemal Yavuz), Türk Dil Kurumu Yay., C. 1/1, Ankara 2000. BİLGİN, A. Azmi, “Mevlana ve Çevresi”, Çağdaşımız Mövlana, Bakı‘Oğuz Eli’-2008, s. 22-39. CUNBUR, Müjgân, “Çelebi Halife Cemal-i Halvetî’nin Hayatı ve Eserleri”, Aksaray ve Cemalettin Aksarayî Sempozyumu, (Haz. Ruhi Özkanlı), Aksarayî Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 79-89. ÇAKMAK, Muharrem Cemâl-i Halvetî Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Düşüncesi ve Cemâliyye Kolu, (Atatürk Üniversitesi Temel İslami Bilimler Anabilim Dalı, Doktora Tezi), Erzurum 1999. ÇELEBİOĞLU, Âmil, “XIII-XV (İlk Yarısı) Yüzyıl Mesnevîlerinde Mevlâna Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, MEB., 1998. ÇELEBİOĞLU, Âmil, Türk Edebiyatında Mesnevi (XV. yy.’a kadar), Kitabevi Yayınları, İstanbul 1999. ÇELİK, İsa, “Mevlanâ’nın Mesnevî’sinin Tercüme ve Şerhleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 19, Erzurum 2002, s. 71-93. DEMİREL, Şener, “Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Şerhleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 5, S. 10, 2007, s. 469-504. Derviş Hayâlî, Ravzatü’l-envâr, (Haz. M. Fatih Köksal), Kitabevi Yay., İstanbul 2003. GÜLEÇ, İsmail “Mevlana’nın Mesnevî’sinin Tamamına Yapılan Türkçe Şerhler”, İlmî Araştırmalar Dil ve Edebiyat İncelemeleri, S. 22, Güz 2006, s. 135-154. Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme) Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma, (Haz. Kemal Yavuz), Kırşehir Valiliği Yay., Ankara 2007, C. 1. MAZIOĞLU, Hasibe, “Mesnevî’nin Türkçe Manzum Tercüme ve Şerhleri”, Bildiriler, Mevlâna’nın 700. Ölüm Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Mevlâna Semineri 15-17 Aralık 1973, Ankara, s. 275-296. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014 233 Mevlânâ, Mesnevî-i Şerîf, Tam Metin, (Mütercim Süleyman Nahifî), (Sadeleştiren Âmil Çelebioğlu), Timaş Yay., İstanbul 2007. ÖZTÜRK, Ali, XVI. Yüzyıl Halvetî Şiirinde Din ve Tasavvuf, (AÜ, SBE, Doktora Tezi), Ankara, 2003. Pîr Muhammed Erzincânî, Makâmâtü’l-‘Ârifîn ve Ma‘ârifu’s-Sâlikîn, (Haz. Necdet Okumuş), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1992. ŞÜKÜROV, Zaur, XV. Asır Mutasavvıf Şairlerinden Bahaüddin Erzincanî ve Makâmâtü’l-‘Ârifîn ve Ma‘ârifu’s-Sâlikîn Adlı Eseri, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004. TOPAL, Ahmet, “Mesnevî’nin Türkçe Manzum Tercüme ve Şerhleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. 14, S. 32, 2007, s. 39-51. UZUN, Mustafa, “Dede Ömer Rûşenî”, DİA, C. 9, İstanbul 1994, s. 81-83. YAVUZ, Kemal, “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercüme Hikayeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlânâ Bilgi Şöleni, 15-17 Aralık 2001. YENİTERZİ, Emine, “Klasik Türk Edebiyatı Ahlâkî Mesnevîlerinde Mevlâna’dan İzler”, Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik Sempozyumu, SÜSAM Yay., s. 11-27. Türkiyat Mecmuası, C. 24/Güz, 2014