O TRADYCJI PIERWSZEGO SOBORU BUDDYJSKIEGO CULLAVAGGA XI (2011)

ŹRÓDŁA Artur KARP Uniwersytet Warszawski O TRADYCJI PIERWSZEGO SOBORU BUDDYJSKIEGO CULLAVAGGA XI P rzekaz o ostatnich miesiącach życia Buddy1 stanowi jeden z najcenniejszych dokumentów historiografii Azji Południowej. Tekst, dochowany najpełniej w palijskiej Wielkiej sutrze o doskonałym wygaśnięciu (Mahā-parinibbāna-sutta, MPS) – 16. sutrze w Zbiorze długich [kazań] (Dīgha-nikāya, DN), stanowiącym pierwszy zbiór Kosza kazań (Sutta-pitaka), zawiera dwa fragmenty powtórzone w całości w in. nych tekstach. Pierwszy z nich (V, 41-44) wiąże ściśle, niemal w jedną całość, MPS z Wielką sutrą o [królu] Sudassanie (Mahā-sudassana-suttanta, DN XVII). Drugi (VI, 1 Ustalenie dat życia Buddy nastręcza wciąż wielu trudności; teksty różnych tradycji odwołują się do rozmaitych, posiadających własne datowania kluczowych zdarzeń. Budda (s. buddha – ‘przebudzony’) urodził się – według najbardziej rozpowszechnionej i utrwalonej na Zachodzie wersji – ok. 563 r. p.n.e., we wsi Lumbini w pobliżu Kapilawastu (współczesny Nepal), zmarł ok. 483 r. p.n.e., w Kuśinagarze (indyjski stan Bihar). Źródła zgodnie potwierdzają, że żył 80 lat, nie zgadzają się jednak co do dat. Zgodnie z „długą chronologią” źródła syngaleskie umiejscawiają śmierć – czy raczej ostateczne, doskonałe wygaśnięcie (s. parinirvāna) . – Buddy na 218 lat przed wstąpieniem króla Aśoki na tron (miało ono miejsce ok. 268 r. p.n.e.), czyli ok. 486 r. p.n.e. Natomiast „krótka chronologia”, potwierdzana przez źródła sanskryckie i chińskie, sugeruje datę o 100 lat wcześniejszą, zatem ok. 118 lat przed koronacją władcy, to jest ok. 386 r. p.n.e. Dzięki pracom uczestników poświęconego tej tematyce wieloletniego seminarium Heinza Becherta (zob.: The Dating of the Historical Buddha. Die Datierung des historischen Buddha, red. H. Bechert, t. 1-3, Göttingen 1991-1997) coraz więcej zwolenników zyskuje mocno już ugruntowana teza, że śmierć Buddy nastąpiła najprawdopodobniej pomiędzy 405 a 395 r. p.n.e. Zob. recenzję podsumowującą tomy The Dating…: D.S. Ruegg, A New Publication on the Date and Historiography of the Buddha’s Decease (nirvāna). . A Review Article, „Bulletin of the School of Oriental and African Studies” 1999, 62/1, s. 82-87. O problemach wynikających z nowego datowania życia Buddy dla historii Azji Południowej, historii buddyzmu i literatury buddyjskiej – zob.: Ch.S. Prebish, Cooking the Buddhist Books: The Implications of the New Dating of the Buddha for the History of Early Indian Buddhism, „Journal of Buddhist Ethics” 2008, 15 [online] https://blogs.dickinson.edu/buddhistethics/files/2010/05/ prebish-article.pdf; [10 V 2010]; oraz H. Kulke, Some Considerations on the Significance of Buddha’s Date for the History of North India, [w:] The Dating…, t. 1, s. 100-107. 230 Artur Karp POLITEJA 418/2011 19-20) stanowi wstępny fragment 11. rozdziału Małej części (Culla-vagga XI, CV XI), umiejscowionej w pierwszej, poświęconej klasztornej dyscyplinie, części kanonu – Koszu dyscypliny (Vinaya-pitaka). Sutra o Sudassanie dopełnia MPS wątkiem etyki . władzy2, CV XI zaś na swój sposób uzupełnia przedstawiony w MPS opis uroczystości pośmiertnych i podziału relikwii Buddy3 przekazem o pierwszym soborze buddyjskim zwołanym – zgodnie z brzmieniem tekstu – w trzy miesiące po śmierci Buddy, z zadaniem uporządkowania pozostałej po nim spuścizny. Początek narracji o pierwszym soborze nawiązuje do krytycznego momentu w życiu buddyjskiej wspólnoty. Wieść o śmierci Buddy wywołuje pośród mnichów wędrujących pod przewodem Mahakassapy, jednego z jego najwybitniejszych uczniów, przejawy niekontrolowanej rozpaczy. Jeden z mnichów, Subhadda, reaguje jednak inaczej – raduje się, mówiąc: „Dość, przyjaciele, nie smućcie się, nie rozpaczajcie. Nareszcie wolni jesteśmy od tego Wielkiego Ascety! Ciągle nas on udręczał[, mówiąc], że to się godzi, a tego się nam nie godzi czynić. Od teraz robić będziemy to, co zechcemy, a tego, czego nie chcemy, nie będziemy robić!” (MPS VI, 19-20; CV XI, 1)4. Tę wypowiedź można odczytać jako wyraz tendencji odśrodkowej ujawnionej w chwili śmierci założyciela wspólnoty i ustanowiciela5 obowiązującej w niej dyscypliny, wyraz realnej groźby rozpadu niedawno ukonstytuowanej „wspólnoty normatywnej” i jej powrotu do pozbawionej trwałych form „wspólnoty spontanicznej”6. Rozumiejąc dramatyzm chwili i konieczność podjęcia, natychmiast, wszelkich niezbędnych kroków, by po śmierci Buddy uchronić przypisywane mu i przekazywane dalej ustnie zalecenia przed dowolnością interpretacji, a słowa przed rozproszeniem, zniekształceniem i zapomnieniem, Mahakassapa bierze na siebie rolę inicjatora soboru – wspólnej melorecytacji zapamiętanych tekstów. Mówi: Biorąc zatem pod uwagę to zdarzenie] wyśpiewajmy razem Naukę i Dyscyplinę – zanim niby-Nauka nabierze blasku, a Nauka zostanie odsunięta na bok, zanim niby-Dyscyplina nabierze blasku, a Dyscyplina zostanie odsunięta na bok; zanim głosiciele niby-Nauki staną się potężni, a głosiciele Nauki słabi, zanim głosiciele niby-Dyscypliny staną się potężni, a głosiciele Dyscypliny słabi (CV XI, 1). 2 3 4 5 6 Przekład z oryginału palijskiego: A. Karp, Wielka sutra o królu Sudassanie, [w:] Między drzewem życia a drzewem poznania. Księga ku czci Profesora Andrzeja Wiercińskiego, red. M.S. Ziółkowski, A. Sołtysiak, Warszawa–Kielce 2003, s. 109-123; w tekście ukazano obraz idealnego buddyjskiego władcy jako „Uniwersalnego Monarchy”. O ikonografii tych zdarzeń – zob.: J. Ebert, Parinirvāna. . Untersuchungen zur ikonographishen Etwicklung von den Indischen Anfängen bis nach China, Stuttgart 1985. Obecny stan badań nad przekazami o uroczystościach pogrzebowych Buddy – zob.: J.S. Strong, The Buddha’s Funeral, [w:] The Buddhist Dead. Practices, Discourses, Representations, red. B.J. Cuevas, J.I. Stone, Honolulu 2007, s. 32-59. Wszystkie cytaty przełożył oraz uzupełnień w cytatach dokonał A.K. O wizerunku Buddy jako demiurgicznego pierwoustanowiciela porządku prawnego zawartym w Koszu dyscypliny – zob.: A. Karp, Budda, [w:] Wielkie biografie, t. 1: Przywódcy, reformatorzy, myśliciele, Warszawa 2007, s. 45, Encyklopedia PWN. Terminy Victora W. Turnera – zob.: tenże, The Ritual Process. Structure and Anti-Structure, London 1974, s. 120. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 231 Miejscem soborowych narad ma zostać Radźagaha7 (współcześnie Radźgir w indyjskim stanie Bihar), pierwsza stolica Magadhy, królestwa dynastii Harijanków (CV XI, 3). Choć niebezpośrednio, bo wskazując jedynie na to, że „Radźagaha bogata jest w jałmużnę, obfitość jest w niej miejsc na noclegi”, tekst ujawnia zalety powiązania wspólnoty z ośrodkiem władzy8. Nie ma pewności, czy współczesny Buddzie (i znany mu osobiście) władca z tej dynastii, król Adźatasattu, wywierał dalej jakiś wpływ na przebieg obrad i decyzje, które w ich trakcie podejmowano; inne przekazy ukazują go jednak jako benefaktora, a nawet patrona soboru9. Ostateczna decyzja co do miejsca obrad zostaje podjęta z użyciem formalnej i w pełni kontrolowanej procedury, umożliwiającej artykulację głosów sprzeciwu. Przewodniczy Mahakassapa: „Taki oto jest wniosek […]. Kto z czcigodnych wyraża zgodę, […] niechaj milczy. Kto nie wyraża zgody, niechaj się wypowie. [Zgodnie z wnioskiem przeto] zezwala wspólnota […]. [Wspólnota przyjmuje wniosek, zatem] milczy. [Tak to] pojmuję” (CV XI, 4). Ten wzorzec prowadzenia narad w kwestiach wymagających głosowania można znaleźć w rozproszeniu w różnych tekstach. Dzięki temu, że zostaje zaświadczony przez buddyjską zbiorowość debatującą nad potwierdzeniem autentyczności pozostałych po Buddzie przekazów, otrzymuje status rozwiązania modelowego, kanonicznego. Według tekstu Mahakassapa dysponował jedynie 499 mnichami uprawnionymi do uczestnictwa w głosowaniach, niezbędne quorum wynosiło jednak 500. Tradycja przekazana przez CV XI jako rzecz oczywistą przyjmuje, że w obradach mają uczestniczyć jedynie mężczyźni. W noc poprzedzającą rozpoczęcie soboru Ananda, ukochany uczeń Buddy, doznaje – nagle – przemiany, dzięki której również on przeistacza się w arahanta10, buddyjskiego Świętego, który osiągnął poznanie umożliwiające zniweczenie wszystkich skalań11. Obrady mogą się rozpocząć. I oto czcigodny Ananda [z myślą]: „Jutro spotkanie, a nie przystoi mi iść na zebranie, ascecie [jedynie], co nadal jeszcze ćwiczyć się musi”, trwał do późnej nocy z czujnością 7 8 9 10 11 P. rājagaha – ‘królewski gród’. O obrazach relacji króla i wspólnoty buddyjskiej w tekstach kanonu palijskiego – zob.: R. Gombrich, Theravāda Buddhism. A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo, London–New York 2001, s. 81-86. . V-VI w.), III, 16-23. Analiza związTak m.in. w cejlońskiej kronice Wielki Rodowód (Mahā-vamsa, ku przedstawianych w cejlońskiej tradycji kronikarskiej wzorcowych rozwiązań z procesami legity. mizacji dynastycznych projektów – zob.: J.S. Walters, Buddhist History. The Sri Lankan Pāli Vamsas and their Commentary, [w:] Querying the Medieval Texts and the History of Practices in South Asia, red. R. Inden, J.S. Walters, Daud Ali, Oxford 2000, s. 99-164. Por.: arhant, [w:] Religia – encyklopedia PWN, t. 1, Warszawa 2001, s. 326. P. āsava. Najwcześniejsza lista znana ze źródeł palijskich obejmuje trzy skalania, są one skutkiem żądz zmysłowych (kāmāsava), żądzy [ponownego] istnienia (bhavāsava) i fałszywego poglądu (ditth’āsava); listę tę uzupełnia skalanie niewiedzy (avijjāsava). Zniszczenie skalań (āsava-kkhaya), .. jako „afektywnych i kognitywnych przeszkód na drodze do pełnej doskonałości”, jest równoznaczne z osiągnięciem stanu Świętości (arahatta) – zob.: āśrava, [w:] D. Keown, Oxford Dictionary of Buddhism, Oxford 2004, s. 22. Ujęcie skalań jako „złych stanów umysłu wpływających do i wypływających z osoby podczas jej interakcji ze światem” – zob.: S. Collins, Nirvana and Other Buddhist Felicities. Utopias of the Pali Imaginaire, Cambridge 1998, s. 671 i nast. 232 Artur Karp POLITEJA 418/2011 skierowaną na ciało, a kiedy noc przechodziła w brzask[, pomyślał]: „Położę się”. I kiedy przechylił ciało, kiedy nie dotknęła jeszcze głowa jego poduszki, a nogi już opuściły ziemię, w tej właśnie chwili, [już] nie lgnąc, oczyścił myśl od skalań. I oto czcigodny Ananda [już jako] Święty udał się na spotkanie (CV XI, 6). Przedstawiając ten epizod, tekst wskazuje, że osobiste „przebudzenie”, dotarcie do prawd zawartych w nauce Buddy, nie musi być koniecznie wynikiem intelektualnego wysiłku, może także wynikać z nagłego przebłysku intuicji, umożliwiającego, w sytuacji uwolnienia, nie-lgnięcia, powiązanie w jedną znaczącą całość rozproszonych dotąd elementów wiedzy. W MPS dwu słuchaczy Buddy doznaje podobnego przebłysku równowagi, perspektywy i światła: „Wspaniale, Panie, wspaniale, Panie! To jakby, Panie, postawiono przewrócone, odsłonięto zakryte, ukazano zbłąkanemu drogę, wniesiono w ciemności lampę [i ci], którzy mają oczy, [nagle] widzą kształty – tak właśnie ukazał [mi] Wzniosły Prawdę, na wiele sposobów” (MPS IV, 34; V, 28). Rozpoczynając obrady (CV XI, 7), Mahakassapa przedkłada zgromadzeniu formalny wniosek o zezwolenie na przesłuchanie mnicha Upalego w kwestiach dotyczących Dyscypliny (vinaya). Upali popiera ten wniosek, prosząc zgromadzonych o zezwolenie na podanie Mahakassapie objaśnień. Następuje sesja pytań i odpowiedzi. Pytania dotyczą czterech reguł usuwania ze wspólnoty z powodu ciężkiego występku (pārājika) – tj. stosunku płciowego (methuna-dhamma), kradzieży (adinnādāna), zabójstwa (manussa-viggaha) i twierdzenia, że posiada się ponadludzkie sprawności (uttari-manussa-dhamma), umożliwiające dokonywanie cudów. Upali wymienia, przy każdej z reguł, miejsce (nidāna) jej ustanowienia, sprawę (vatthu), której dotyczyła, wreszcie – osobę (puggala), której zachowanie wywołało konieczność jej ustanowienia12. W kolejnym etapie obrad (CV XI, 8) Mahakassapa prosi zgromadzonych o pozwolenie na przesłuchanie Anandy w kwestiach dotyczących Nauki (dhamma). Pytania dotyczą w pierwszej kolejności dwu bazowych tekstów (sutta) zawartych w Zbiorze długich [kazań] (Dīgha-nikāya): Sutry o sieci Brahmy (Brahmajāla-sutta, DN I) i Sutry o owocu stanu ascetycznego (Sāmañña-phala-sutta, DN II), następnie innych, niewymienionych z tytułu tekstów zawartych w pięciu zbiorach13 (nikāya) Kosza kazań. Także w tym wypadku odpowiedzi zawierają informacje o okolicznościach powstania tekstów. Po przesłuchaniu Ananda powiadamia zgromadzenie o ostatniej woli Buddy . (CV XI, 9): zgodnie z nią wspólnota mnisza (bhikkhu-sangha) może, jeśli uzna to za stosowne, znieść obowiązujące dotychczas „małe i pomniejsze” reguły zachowania i współżycia (khuddānukhuddāni sikkhāpadāni). Ponieważ termin okazuje się nie w pełni jasny, Mahakassapa, biorąc pod uwagę możliwą negatywną reakcję wyznaw12 13 Przekład podstawowego tekstu dotyczącego „czterech reguł ciężkiego występku” – zob.: J.S. Strong, The Experience of Buddhism. Sources and Representations, Belmont 1994, s. 65-66. W świetle wiedzy o rozwoju literatury buddyjskiej wzmianka o „pięciu zbiorach” (pañca nikāye) to późny, anachroniczny wtręt – zob.: K.R. Norman, Pāli Literature. Including the Canonical Literature in Prakrit and Sanskrit of All the Hīnayāna Schools of Buddhism, Wiesbaden 1983, s. 7-15. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 233 ców świeckich na rozluźnienie form organizacyjnych wspólnoty, składa formalnie wniosek o pozostawienie dotychczasowego stanu rzeczy bez zmian, o „nieogłaszanie nieustanowionego, […] nieobalanie ustanowionego” i działanie zgodnie z przyjętymi dotąd regułami. Zalecenie to ma swój odpowiednik w MPS, gdzie Budda przedstawia „siedem warunków pomyślności”, warunków, których spełnienie ma gwarantować bezpieczne trwanie graniczącej z królestwem Magadhy wspólnoty plemiennej Wadźdźich: „Co słyszałeś, Anando – nie ogłaszają Wadźdźi [prawa] poza wiecem, nie obalają [prawa] przyjętego [na wiecu] – żyją, przestrzegając ustanowionych [praw] i odwiecznych zwyczajów swego ludu?”. „Słyszałem, Panie, że nie ogłaszają [prawa] Wadźdźi poza wiecem, a przyjętego nie obalają – że żyją, przestrzegając ustanowionych [praw] i odwiecznych zwyczajów swego ludu”. „Dopóki, Anando, nie będą Wadźdźi ogłaszać [prawa] poza wiecem, a przyjętego obalać, dopóki będą żyć, przestrzegając ustanowionych [praw] i odwiecznych zwyczajów swego ludu, dopóty, Anando, umacniania się ludu Wadźdźi należy się spodziewać – nie upadku” (I, 4). Pochwała zasady trwałości tradycyjnego porządku prawnego jako warunku niezbędnego dla obrony terytorium plemiennego przed ekspansywnym sąsiadem zostaje następnie, po przeformułowaniu, odniesiona do wspólnoty mniszej: „Dopóki, o mnisi, nie będą mnisi ogłaszać nieustanowionego [prawa], a ustanowionego obalać, dopóki będą żyć, przestrzegając przyjętych zasad postępowania, dopóty, o mnisi, umacniania się [wspólnoty] mnichów należy się spodziewać – nie upadku” (I, 6). Nakłaniając do zachowawczego podejścia w kwestii ewentualnych zmian/reform w obrębie dotychczasowych uregulowań, CV XI zwraca uwagę na współzależność wspólnoty mniszej i wspólnoty wyznawców świeckich, „posiadaczy domów”14. Tryb życia mnichów i ich postępowanie wobec wyznawców świeckich nie mogą być nacechowane dowolnością: wyznawcy poddają zachowania mnichów nieustannej ocenie. Mahakassapa mówi: „Mamy pośród reguł takie, co się odnoszą do wyznawców świeckich; a i wyznawcy wiedzą o nas, że to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów godzi, a to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów nie godzi”. Soborowy spór o znaczenie słów „małe i pomniejsze” daje redaktorom CV XI okazję do przedstawienia uporządkowanego katalogu nazw najważniejszych reguł stosowanych w wypadku naruszenia wewnętrznego prawodawstwa obu wspólnot mniszych, męskiej i żeńskiej; katalog zawiera, kolejno, „cztery [reguły dotyczące] ciężkiego występku” (cattāri pārājikāni), „trzynaście [reguł dotyczących wykroczeń . wymagających] uchwały wspólnoty” (terasa sanghādisese), „dwie [reguły dotyczące wykroczeń] niedookreślonych” (dve aniyate), „trzydzieści [reguł dotyczących wykro. czeń] wymagających wyrzeczenia się [i] zadośćuczynienia” (timsa nissaggiye pācittiye), „dziewięćdziesiąt dwie [reguły dotyczące wykroczeń] wymagających zadośćuczynienia” (dvenavuti pācittiye), „cztery [reguły dotyczące wykroczeń], które należy wyznać” (cattāro pātidesanīye). . 14 P. gihino. 234 Artur Karp POLITEJA 418/2011 Dalszy fragment tekstu (XI, 10) otwiera lista pięciu zarzutów skierowanych przeciwko Anandzie. Ananda, do którego obradujący zwracają się, używając raczej familiarnego terminu „przyjacielu”15, dopuścił się, według nich, pięciu uchybień16; wszystkie one dotyczą szczególnego charakteru relacji Anandy z Buddą. Ustanawiając model pełnego respektu zachowania wobec mnichów o wielkim autorytecie, tekst każe Anandzie odpowiadać: „Sam nie widzę w tym uchybienia, lecz pokładając ufność17 w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. Na szczególną uwagę zasługują zarzuty trzeci i piąty – oba dotyczą kobiet. Trzeci brzmi: „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że sprawiłeś, by to najpierw kobiety cześć oddały zwłokom Wzniosłego, by, szlochając, łzą [jedną] zbrukały zwłoki Wzniosłego”. Neguje on jedno z istotnych przedśmiertnych zaleceń Buddy, nakazujące przejęcie troski o jego zwłoki przez wyznawców świeckich. W MPS (V, 10) Ananda pyta: „Co winniśmy, Panie, uczynić względem zwłok Tathagaty?”. Budda odpowiada: „Wy się, Anando, nie troszczcie o oddawanie czci zwłokom Tathagaty. Dla siebie się raczej, Anando, wysilajcie, dla siebie się ćwiczcie, dla siebie bądźcie pilni, żarliwi, stanowczy. Są, Anando, mądrzy wojownicy, mądrzy bramini, mądrzy gospodarze, co przywiązani są do Tathagaty – oni oddadzą [należycie] cześć zwłokom18 Tathagaty”. Jak można sądzić, zarzut wskazuje na ujawniającą się wcześnie tendencję do ograniczania roli wyznawców świeckich w formach buddyjskiego kultu i przejmowania wyłącznej kontroli nad nimi przez wspólnotę mniszą19. Zresztą – rzecz charakterystyczna dla dynamiki rozwoju buddyjskiej tradycji tekstualnej – pierwsza negacja zalecenia Buddy pojawia się już w zawartym w MPS (VI, 21) opisie ceremoniału spalania jego zwłok: wyznawcy świeccy nie są w stanie zapalić stosu pogrzebowego; stos zapala się sam dopiero po przybyciu na miejsce Mahakassapy i po oddaniu przez niego zwłokom czci. Podobnie wybrzmiewa piąty zarzut: „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że czyniłeś starania, by mogły [także] kobiety opuszczać rodziny i być przyjmowane do Nauki i do Dyscypliny, które ogłosił Tathagata”. Decyzję o powo. łaniu wspólnoty mniszek (bhikkhunī . -sangha) i nadaniu jej osobnej, ośmiopunktowej 15 16 17 18 19 P. āvuso. P. dukkata. P. saddhā. Omówienie dyskusji o terminie „oddawanie czci zwłokom” (p. sarīra-pūjā) i funkcjach pełnionych w trakcie obrzędów pogrzebowych Buddy przez wyznawców świeckich i mnichów – zob.: G. Schopen, Monks and Relic Cult in the Mahāparinibbāna-sutta. An Old Misunderstanding in Regard to Monastic Buddhism, [w:] tenże, Bones, Stones, and Buddhist Monks. Collected Papers on the Archaeology, Epigraphy, and Texts of Monastic Buddhism in India, Honolulu 1997, s. 99-108; oraz An Yang-gyu, Relic Worship. A Devotional Institute in Early Buddhism, „International Journal of History of Buddhist Thought” 2002, 1/1, s. 162. Warianty opowieści o „zbrukaniu” zwłok Buddy łzą przedstawia John S. Strong – zob.: tenże, The Buddha’s Funeral…, s. 42-43; według jednego z nich łza starej wdowy zatarła znak koła na stopie Buddy, według innego Ananda dopuścił, by kobiety – obmywając zwłoki Buddy – oglądały jego penisa; koła na stopach i specyficznie uformowany penis to zgodnie z tradycją dwa spośród 32 znaków „Wielkiego Męża” (p. mahā-purisa). POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 235 reguły20 podjął sam Budda, podług tradycji jednak uczynił to istotnie na usilne prośby Anandy, by utworzyć – na wzór wspólnoty mnichów – wspólnotę żeńską, w której mogłaby realizować swe aspiracje Mahapadźapati Gotami, siostra matki i zarazem mamka/niańka Buddy (CV X, 1-4)21. Formuła zarzutu nawiązuje do zachowanej w tym samym tekście (CV X, 6) i przypisanej Buddzie zapowiedzi, zgodnie z którą ustanowienie wspólnoty mniszek skróci trwanie jego Nauki o połowę (z symbolicznego 1000 do zaledwie 500 lat)22: Jeśliby, Anando, nie otrzymały kobiety pozwolenia, by mogły odchodzić z domów w bezdomność i by mogły być przyjmowane do Nauki i do Dyscypliny, które ogłosił Tathagata, długo-trwałe byłoby Święte Życie23, trwałoby Dobre Prawo24 lat tysiąc; a że otrzymały, Anando, kobiety pozwolenie, by mogły odchodzić z domów w bezdomność i by mogły być przyjmowane do Nauki i do Dyscypliny, które ogłosił Tathagata, nie będzie to Święte Życie długo-trwałe, i trwać będzie Dobre Prawo tylko lat pięćset. Podobne zastrzeżenia wobec kobiet pojawiają się w ostatniej przed śmiercią rozmowie Buddy z Anandą. W MPS (V, 9) Ananda pyta: „Jak się my, Panie, mamy odnosić do rodzaju żeńskiego? Nie patrzeć, Anando. Lecz, jeśli zobaczymy, jak się należy zachować? Nie rozmawiać, Anando. Lecz, jeśli zagadną, jak się należy zachować? Winniście, Anando, ustanowić czujność”. Zarzuty skierowane przeciwko Anandzie (nazywanemu przez tradycję „Skarbni25 kiem Nauki” (dhamma-bhandāgārika)) – jako komuś, kto mimo wiedzy nabytej .. przez lata bliskiego kontaktu z Buddą popełnia błędy, nie zasługuje zatem na pełne 20 21 22 23 24 25 P. attha .. -garu-dhammā – „osiem ciężkich reguł” poddających mniszki restrykcyjnemu nadzorowi i kontroli ze strony mnichów. Przegląd podejść (buddyjskich i buddologicznych) do kwestii powołania wspólnoty mniszek – zob.: S.C. Berkwitz, South Asian Buddhism. A Survey, London– –New York 2010, 38-42. Przekład i omówienie tekstu – zob.: J.S. Strong, The Experience of Buddhism…, s. 52-56. Typologię tradycyjnych uzasadnień i negacji uczestnictwa kobiet w życiu buddyjskiej wspólnoty przedstawia A. Sponberg, Attitudes toward Women and the Feminine, [w:] Buddhism, Sexuality and Gender, red. J.I. Cabezón, Albany 1992, s. 3-36. O kobietach i kobiecych rolach we wczesnym buddyzmie w Indiach – zob.: P. Skilling, Nuns, Laywomen, Donors, Goddesses: Female Roles in Early Indian Buddhism, [w:] Buddhism. Critical Concepts in Religious Studies, t. 1, red. P. Williams, London– New York 2005, s. 272-298. O przypisywanych Buddzie precedensowych regulacjach dotyczących możliwych form kontaktów (zwłaszcza seksualnych) mnichów z kobietami – zob.: J. Gyatso, Sex, [w:] Critical Terms for the Study of Buddhism, red. D.S. Lopez, Chicago–London 2005, s. 271-290; a także J. Powers, A Bull of A Man. Images of Masculinity, Sex, and the Body in Indian Buddhism, Cambridge–London 2009, s. 67-111 oraz passim. Analiza tekstu – zob.: D.W. Chappell, Early Forebodings of the Death of Buddhism, „Numen” 1980, 27/1, s. 124-125. P. brahma-cariya. P. saddhamma. G.P. Malalasekera, Ānanda, [w:] Dictionary of Pali Proper Names, Delhi 2007, s. 249-268; R.A. Ray, Buddhist Saints in India. A Study in Buddhist Values and Orientations, Oxford 1994; Nyanaponika Thera, H. Hecker, Great Disciples of the Buddha. Their Lives, Their Works, Their Legacy, Boston 2003, s. 137-179. 236 Artur Karp POLITEJA 418/2011 zaufanie – stoją w sprzeczności z opinią o nim, dochowaną w MPS. Budda mówi przed śmiercią o swym ukochanym uczniu i słudze: Mądry, o mnisi, jest Ananda. On wie: „To czas, by się zbliżyli do Wzniosłego mnisi, żeby dostąpić jego widoku; to czas dla mniszek, to czas dla wyznawców, to czas dla wyznawczyń […]”. „Cztery, o mnisi, posiada Ananda przymioty, cudowne i niezwykłe. Jakie cztery? Gdy się, o mnisi, zbliża grupa mnichów do Anandy, żeby go ujrzeć, wprawia [ich] widok jego w zachwycenie, [kiedy im] mówi o Nauce, wprawia [ich] mowa jego w zachwycenie, rozczarowana jest, o mnisi, grupa mnichów, gdy Ananda zachowa milczenie. Gdy się, o mnisi, zbliża grupa mniszek do Anandy, żeby go ujrzeć, wprawia [je] widok jego w zachwycenie, [kiedy im] mówi o Nauce, wprawia [je] mowa jego w zachwycenie, rozczarowana jest, o mnisi, grupa mniszek, gdy Ananda zachowa milczenie. Gdy się, o mnisi, zbliża grupa wyznawców do Anandy, żeby go ujrzeć, wprawia [ich] widok jego w zachwycenie, [kiedy im] mówi o Nauce, wprawia [ich] mowa jego w zachwycenie, rozczarowana jest, o mnisi, grupa wyznawców, gdy Ananda zachowa milczenie. Gdy się, o mnisi, zbliża grupa wyznawczyń do Anandy, żeby go ujrzeć, wprawia [je] jego widok w zachwycenie, [kiedy im] mówi o Nauce, wprawia [je] mowa jego w zachwycenie, rozczarowana jest, o mnisi, grupa wyznawczyń, gdy Ananda zachowa milczenie (MPS V, 15-16). Po zakończeniu obrad z uczestnikami soboru spotyka się mnich Purana. Powiadomiony o tym, że oto właśnie wspólnie wyśpiewano Dyscyplinę i Naukę i że powinien uznać te jej już uzgodnione wersje za jedynie właściwe, odpowiada: „Należycie, przyjaciele, została wyśpiewana przez Starszych i Nauka, i Dyscyplina, ja jednak trzymał się będę tego, co [sam] z ust własnych Wzniosłego usłyszałem, z ust [jego] własnych otrzymałem”. Tekst (CV XI, 11) nie komentuje dalej tego zdarzenia. Wypowiedziana przez Puranę fraza „co z ust własnych Wzniosłego usłyszałem, z ust [jego] własnych otrzymałem” ma swój dokładny odpowiednik w MPS (IV, 8), nawiązuje do fragmentu, w którym Budda przedstawia procedury sprawdzania autentyczności przypisywanych mu słów/przekazów26: Tu, o mnisi, mnich jakiś mógłby powiedzieć: „Z ust [samego] Wzniosłego to, przyjaciele, słyszałem, z ust jego [to] otrzymałem. To[, co wam przedkładam, to] jest Nauka, to Dyscyplina, to przekaz Nauczyciela”. Nie należy, o mnisi, ani pochwalać, ani ganić tego, co ów mnich mówi, lecz [raczej,] nie wyraziwszy ani pochwały, ani przygany i rzetelnie zgłębiwszy owe sylaby i słowa27, należy je zestawić z Kazaniami, należy je porównać z Dyscypliną. Jeśliby w zestawieniu z Kazaniami nie dały się w Kazaniach znaleźć, w po26 27 É. Lamotte, The Assessment of Textual Authenticity in Buddhism, [w:] Buddhism. Critical Concepts in Religious Studies…, s. 188-198. O kluczowym znaczeniu tego fragmentu MPS dla buddyjskiej hermeneutyki – zob.: D.S. Lopez Jr., Introduction, [w:] Buddhist Hermeneutics, red. D.S. Lopez Jr., Honolulu 1988, s. 1-10. Omówienie znaczenia procedur weryfikowania autentyczności tekstów w buddyjskiej kulturze słowa wobec dyrektywy odsiewania „fałszywego poglądu” – zob.: Piya Tan, The Mahaparinibbana Sutta (D 16), with Notes, Sutta Discovery vol. 9, Singapore 2008, s. 64-69, [online] https://sites.google.com/site/dharmafarer/home/digha-nikaya/SD9MahaparinibbanaSd16piya.pdf?attredirects=0&d=1; [30 X 2010]. P. pada-vyañjanāni. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 237 równaniu z Dyscypliną nie dały się przez Dyscyplinę potwierdzić, winniście dojść do stwierdzenia: „Zaiste nie jest to słowo owego Wzniosłego; nienależycie zostało przez tego tu mnicha przyswojone”. Musicie zatem, o mnisi, tę [wypowiedź] odrzucić. Jeśliby [jednak] w zestawieniu z Kazaniami dały się w Kazaniach znaleźć i w porównaniu z Dyscypliną dały się przez Dyscyplinę potwierdzić, winniście dojść do stwierdzenia: „Zaiste jest to słowo owego Wzniosłego; należycie zostało przez tego tu mnicha przyswojone”. To pierwsze, o mnisi, Wielkie Świadectwo[, którego] musicie się trzymać. Odwołując się pośrednio do autorytetu Buddy, CV XI zdaje się wskazywać, że formalna procedura identyfikacji tekstów, polegająca na badaniu okoliczności ich powstania, nie jest wystarczająca i wymaga uzupełnienia. Epizod Purany na swój sposób potwierdza fakt wczesnej fragmentacji buddyjskiej wspólnoty i rozproszenia w jej obrębie władzy. Postawy Purany nie poddaje się krytyce, a jego samego nie poddaje się żadnej dyscyplinarnej karze za odmowę podporządkowania się decyzjom soboru. Stanowisko, jakie wyraża jako przywódca niezależnej wspólnoty, można uznać za równoznaczne z zanegowaniem potencjalnie centralistycznych aspiracji Mahakassapy – jako inicjatora i kontrolera przebiegu soborowych obrad28. Tekst wskazuje w ten sposób na możliwość równoczesnego funkcjonowania w świecie buddyjskim wielu równoprawnych depozytariuszy nauczania Buddy. Zakłada się przy tym, że każdy z nich – wzorem Purany – podda(je) posiadany przez siebie przekaz odpowiednim procedurom sprawdzania autentyczności. Ojcowie tradycji buddyjskiej byli świadomi niebezpieczeństw, jakie się wiążą z próbami konstruowania scentralizowanej struktury. Znany epizod (CV VII, 3,1) przedstawia dokonaną przez Dewadattę, krewniaka Buddy – niejako archetypową – próbę objęcia wspólnoty własnym, centralnym przywództwem: W tym właśnie czasie siedział Wzniosły, wykładając Naukę, pośród wielkich rzesz, w zgromadzeniu, w którym był król. I powstał wówczas Dewadatta i, przerzuciwszy skraj zwierzchniej szaty przez ramię, wyciągnął złożone dłonie w stronę Wzniosłego i rzekł: „Stary już, Panie, jest Wzniosły, sędziwy, zgrzybiały, wiekowy, podeszły w latach; zniedołężniały już, Panie, Wzniosły niechaj na tym świecie dożywa w pokoju, mnie niech przekaże mniszą wspólnotę, ja mniszej wspólnocie będę [odtąd] przewodzić”. Propozycja Dewadatty spotyka się ze zdecydowaną odmową, jej bezpośrednim skutkiem jest – po przeprowadzeniu zamachów na życie Buddy – pierwszy w dziejach wspólnoty i z trudnością zażegnany rozłamowy konflikt29. Równie znany fragment MPS (II, 25-26) kieruje uwagę na to, co winno łączyć odbiorców buddyjskiej tradycji: postuluje się w nim przejęcie przywództwa nad wspólnotą przez czynnik ponadosobowy – przez odkrytą przez Buddę i przekazaną uczniom Naukę. 28 29 O Mahakassapie jako „duchowym następcy Buddy” – zob.: R.A. Ray, Buddhist Saints in India…, s. 105-118. . P. sangha-bheda. 238 Artur Karp POLITEJA 418/2011 Budda pyta Anandę: [25] Czegóż jeszcze, Anando, oczekuje ode mnie wspólnota mnisza? Wyłożyłem, Anando, Naukę, nie dzieląc [jej] na tę dla wtajemniczonych i tę przeznaczoną dla ogółu; nie znajdziesz, Anando, pośród nauk Tathagaty [śladu zaciśniętej] garści nauczyciela30. A jeśli ktoś tak pomyśli: „Ja wezmę wspólnotę mniszą pod swą pieczę”, lub: „Na mnie wspólnota mnisza wskazuje”, niechaj to on [sam] się wypowie co do [przyszłości] wspólnoty mniszej. Tathagata, Anando, tak nie myśli: „Ja wezmę wspólnotę mniszą pod swą pieczę”, lub: „Na mnie wspólnota mnisza wskazuje”. Czemu zatem, Anando, miałby się Tathagata wypowiadać co do [przyszłości] wspólnoty mniszej? Zgrzybiały już jestem, Anando, stary, sędziwy, wiekowy – późnego dożyłem wieku, osiemdziesiąty biegnie mi rok. Niczym stary wóz, Anando, co wielkim wysiłkiem utrzymywany jest w całości, tak ciało Tathagaty, Anando, wielkim zaiste wysiłkiem utrzymywane jest w całości. Kiedy, Anando, dzięki niezwracaniu uwagi na jakiekolwiek [zewnętrzne] znaki31 i dzięki zniweczeniu pewnych odczuć32 osiąga Tathagata wolne od [zewnętrznych] znaków skupienie umysłu33 i [w nim] trwa, [tylko] wtedy, Anando, odczuwa ciało Tathagaty ulgę. [26] Bądźcie zatem, Anando, sami wyspą34 dla siebie, sami schronieniem35 dla siebie, nie miejcie [poza sobą] innego schronienia; Nauka niech będzie dla was wyspą, Nauka niech będzie wam schronieniem, nie miejcie [poza nią] innego schronienia. W jaki sposób, Anando, jest mnich sam wyspą dla siebie, sam schronieniem dla siebie, nie ma [poza sobą] innego schronienia; [w jaki sposób] Nauka jest dla niego wyspą, Nauka jest mu schronieniem, nie ma [poza nią] innego schronienia? Tu, Anando, gdy mnich już usunie pożądliwość i niechęć [do świata]36, trwa mnich w ciele, obserwując [swe] ciało – żarliwy, uważny, baczny. Tu, Anando, gdy mnich już usunie pożądliwość i niechęć [do świata], trwa mnich w odczuciach, obserwując odczucia – żarliwy, uważny, baczny. Tu, Anando, gdy mnich już usunie pożądliwość i niechęć [do świata], trwa mnich w myśli, obserwując [bieg] myśli – żarliwy, uważny, baczny. Tu, Anando, gdy mnich już usunie pożądliwość i niechęć [do świata], trwa mnich w zjawiskach37, obserwując zjawiska – żarliwy, uważny, baczny. W taki sposób, Anando, jest mnich sam wyspą dla siebie, sam schronieniem dla siebie, nie ma [poza sobą] innego schronienia; [w taki sposób] Nauka jest dla niego wyspą, Nauka jest mu schronieniem, nie ma [poza nią] innego schronienia. Ci, Anando, którzy teraz lub po mym odejściu sami będą wyspą dla siebie, sami 30 31 32 33 34 35 36 37 P. ācariya-mutthi. .. P. nimitta. P. vedanā. P. ceto-samādhi. P. dīpa – słowo do niedawna tłumaczone jako „lampa”; wyraz średnioindoaryjski (palijski) dīpa może wywodzić się z dwu wyrazów staroindoaryjskich (sanskryckich): dvīpa – ‘wyspa’ i dīpa – ‘lampa’. O tłumaczeniu „wyspa” decydują wyraźne przestrzenne konotacje wyrazu. P. sarana. . P. abhijjhā-domanassa. P. dhamma. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 239 będą schronieniem dla siebie, nie będą mieli [poza sobą] innego schronienia, [ci, dla których] Nauka będzie wyspą, Nauka będzie im schronieniem, nie będą mieli [poza nią] innego schronienia, ci mnisi moi wyjdą poza obszar ciemności38 – [lecz] ci [tylko], którzy się będą chcieli uczyć. W następnym epizodzie (CV XI, 12) Ananda ponownie zabiera głos i powiadamia obradujących o przekazanym mu przez Buddę poleceniu nałożenia na mnicha Ćhannę39 „kary Brahmy” (brahma-danda). . . Tekst nie wyjaśnia, dlaczego i w jakich okolicznościach Ćhanna zasłużył na karę wykluczenia ze wspólnoty. Definiując karę, tekst przytacza znaną z MPS (V, 4) formułę: „Ćhanna, Anando, może do mnichów mówić, co zechce, mnichom jednak zakazuje się do mnicha Ćhanny odzywać, napominać go, nauczać”. Sobór kończy w tej chwili obrady i przeistacza się w ciało o uprawnieniach sądowniczych – i, jako takie, nakazuje właśnie Anandzie powiadomienie Ćhanny, posiadającego opinię nieokrzesanego gwałtownika, o nałożonym na niego przez Buddę wyroku. By wypełnić polecenie, Ananda wyjeżdża z Radźagahy do Kosambi, gdzie przebywa Ćhanna. Przedostatnie akapity CV XI (13-14) przedstawiają rozmowę Anandy z królem Kosambi, Udeną. Zdarzeniu temu nie poświęcono w literaturze buddologicznej żadnej uwagi, zapewne uznając, że jego opis to dziwaczny, późny i nic nieznaczący wtręt. Wypytując drobiazgowo Anandę o sposób postępowania z otrzymanym darem szat, Udena realizuje w istocie rzeczy przysługujące wyznawcy świeckiemu uprawnienia do kontroli nad sposobem użytkowania przekazanych wspólnocie mniszej darów, w duchu przytoczonej wcześniej opinii: „Mamy pośród reguł takie, co się odnoszą do wyznawców świeckich; a i wyznawcy wiedzą o nas, że to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów godzi, a to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów nie godzi”. Przekonawszy się, że wspólnota – zgodnie z kupieckim ideałem oszczędzania – niczego nie marnuje („Wszystko zaiste ci asceci[, uczniowie] Syna Sakjów, mądrze spożytkowują, [niczego] nie zabierają do [własnego] gniazda”), król przekazuje Anandzie następny dar40 – 38 39 40 P. tamatagge – tj.: „poza ciemną sferę ponownych narodzin”. Według tradycji Ćhanna urodził się tego samego dnia co Siddhartha Gotama i był woźnicą jego rydwanu; już jako mnich miał wziąć stronę mniszek w ich sporze z mnichami, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem – por.: G.P. Malalasekera, Channa, [w:] Dictionary of Pali Proper Names…, s. 923-924. N.A. Falk, Exemplary Donors of the Pāli Tradition, [w:] Ethics, Wealth and Salvation. A Study in Buddhist Social Ethics, red. R.F. Sizemore, D.K. Swearer, Columbia 1992, s. 124-143. O etycznym wymiarze daru – zob.: P. Harvey, An Introduction to Buddhism. Teachings, History and Practices, Cambridge 1990, s. 196-202. O związku daru z buddyjską etyką gospodarczą – zob.: tenże, An Introduction to Buddhist Ethics. Foundations, Values, Issues, Cambridge 2000, s. 187-206. O wymianie i mediacyjnej roli buddyjskich wspólnot mniszych – zob.: G. Bailey, I. Mabbett, The Sociology of Early Buddhism, Cambridge 2003, s. 161- 262. Tematykę daru i wymiany jako podstawy relacji wspólnot mniszych ze wspólnotami wyznawców świeckich przedstawia Reiko Ohnuma, Gift, [w:] Critical Terms for the Study of Buddhism…, s. 103-123. Epizod z CV XI, 13-14 ma swą paralelę w innej części Kosza dyscypliny (Mahavagga VIII, 1, 11-12), gdzie, ku zdumieniu lekarza, żona kupca wypluwa wprowadzone przez nos jako lek topione masło, po czym zbiera je i, realizując program oszczędzania, każe ponownie zużyć – do masażu stóp służby i do lamp. 240 Artur Karp POLITEJA 418/2011 wspólnota, której przedstawicielem jest Ananda, okazuje się godnym pielęgnowania „polem zasługi”41. Przekaz o pierwszym soborze kończy się opisem wewnętrznej przemiany Ćhanny. Gdy dowiaduje się o nałożonej na siebie nieodwołalnej karze, Ćhanna odchodzi w rozpaczy na pustkowie i tam, w samotności, przeistacza się w Świętego. Tekst (15) nie podaje, jakiego rodzaju ćwiczeniom się oddawał. Nałożona przez samego Buddę „kara Brahmy” zostaje zniesiona, nie jako skutek czyjejś litości czy miłosierdzia, lecz wyłącznie jako efekt jego własnej pracy nad sobą. *** Podejmowane od ponad stulecia przez historyków buddyzmu badania nad MPS i CV XI (i nad ich niepalijskimi, sanskryckimi, tybetańskimi i chińskimi wariantami) ujawniły ich silne uwarstwienie, odsłoniły ich związki, ale i zachodzące pomiędzy nimi i obecne w nich samych sprzeczności. Wysunięta w 1932 r. hipoteza zakładająca istnienie dziś bezpowrotnie utraconego, starszego tekstu biograficznego, łączącego ongiś (tj. przed ostateczną redakcją kanonu) oba teksty42, nie znalazła wystarczająco mocnego potwierdzenia. Oczekiwanych rezultatów nie przyniosły jednak także prowadzone do niedawna w duchu biblijnej filologii43 próby odsiania późniejszych naleciałości i dotarcia do zawartych w MPS i CV XI „słów [historycznego] Buddy” (buddha-vacana) i „autentycznej” historii wczesnej buddyjskiej wspólnoty44. 41 42 43 44 P. puñña-kkhetta. Palijskie źródła wymieniają trzy „pola przynoszących zasługę działań”: dar (dāna), prawość (sīla) i kontemplacja (bhāvanā) – por.: punya, . [w:] D. Keown, Oxford Dictionary of Buddhism…, s. 224-225. O darze jako akcie obejmującym zasługą darczyńcę i obdarowanego – zob.: H.H. Penner, Rediscovering the Buddha. Legends of the Buddha and Their Interpretation, Oxford 2009, s. 201-219. O doktrynach uzyskiwania i przenoszenia zasługi – zob.: G. Schopen, Two Problems in the History of Indian Buddhism. The Layman/Monk Distinction and the Doctrines of the Transference of Merit, [w:] tenże, Bones, Stones, and Buddhist Monks…, s. 23-55. L. Finot, Mahāparinibbāna-sutta and Cullavagga, „Indian Historical Quarterly” 1932, 8/2, s. 241-246. Krytyczna analiza skutków tego podejścia – zob.: G. Schopen, Archaeology and Protestant Presuppositions in the Study of Indian Buddhism, [w:] tenże, Bones, Stones and Buddhist Monks…, s. 1-22. O buddyjskim rozumieniu „historii” i eurocentryzmie pojęć takich, jak „historyczny Budda” i „pierwotny buddyzm” – zob.: T. Barrett, History, [w:] Critical Terms for the Study of Buddhism…, s. 143-161. O procesie odchodzenia od racjonalistyczno-pozytywistycznego poszukiwania „pierwotnego” przesłania „czystego” buddyzmu, zachowanego jakoby w utraconym dziś, ale możliwym do zrekonstruowania „pratekście” (Ur-text), w stronę badań nad rozwojem cykli biograficznych, przeprowadzanych z uwzględnieniem materiału pochodzącego z różnych, dotychczas uważanych za wtórne względem tekstów sfer kultury (m.in. mitologii i sztuki) – zob.: J. Schober, Trajectories in Buddhist Sacred Biography, [w:] Sacred Biography in the Buddhist Traditions of South and Southeast Asia, red. J. Schober, Honolulu 1997, s. 2-3 i 12. O przejawiającej się w nowej buddologii tendencji do koncentracji wysiłku badawczego na rekonstrukcji instytucjonalnego, społecznego i gospodarczego kontekstu kształtowania się elitarnej tradycji – zob.: R.H. Sharf, On the Allure of Buddhist Relics, [w:] Embodying the Dharma. Buddhist Relic Veneration in Asia, red. D. Germano, K. Trainor, Albany 2004, s. 164-165. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 241 Problematyka wczesnych soborów zajmuje w buddologii od dawna poczesne miejsce45. Współczesny stan badań nad kwestią autentyczności przekazu o pierwszym soborze przedstawił w osobnej rozprawie Charles S. Prebish46. Obecnie wysiłek badawczy skupia się przede wszystkim na procesach, które wywoływały konieczność obudowywania archaicznego materiału nowymi warstwami. W nowszym podsumowaniu badań Charles Hallisey47 wskazuje na słabość poznawczą perspektywy, z której bada się pierwszy sobór buddyjski „jako [historyczne] zdarzenie”. Bardziej owocne jest jego zdaniem badanie kanonicznej narracji o pierwszym soborze „jako idei”. W tej drugiej perspektywie nie jest istotne, kiedy dokładnie i w jakich okolicznościach się odbył, a nawet – czy kiedykolwiek się odbył. Ważne jest, jakie tradycja przypisuje mu funkcje i zadania, jakie elementy buddyjskiego universum winien był wspierać i czemu zapobiegać. Gdy ujmuje się je z takiego punktu widzenia, można, zdaniem Halliseya48, widzieć w soborach buddyjskich próby przywrócenia i podtrzymania „harmonijnych stosunków pomiędzy [skonfliktowanymi] segmentarnymi lineażami [mistrz–uczeń] – przez odwołanie się do najgłębszego z możliwych rodowodowego związku: do Buddy i jego nauczania”. Powołując się na ostrożnie negatywną opinię Étienne’a Lamotte’a co do historyczności pierwszego soboru49, Frank J. Hoffman podkreśla za nim, że sobory służyły wielorakim celom: dokumentowały autentyczność tekstów, ciągłość buddyjskiej tradycji – mimo że przekazywanej przez wielu depozytariuszy, ukazywały mechanizm powstawania rozłamów i wspierających je szkół50. Niezależnie od tego, czy przekazane w „soborowej tradycji” zdarzenia były realne, czy fikcyjne, brzmienie dochowanych tekstów wskazuje, że sobory postrzegano jako „kluczowe momenty w kształtowaniu wspólnot monastycznych i kanonów tekstowych”51. W przekazie o pierwszym soborze dominuje, wielowarstwowo, tematyka porządku. W ważnym opracowaniu poświęconym Koszowi dyscypliny John Clifford Holt potwierdza znaczenie dyscypliny jako – obok uczestnictwa w życiu rytualnym – najważniejszego czynnika umożliwiającego podtrzymywanie struktury relacji pomiędzy uczestnikami wspólnoty buddyjskiej. Jego zdaniem wspólnota mogła/może pretendować do roli uprawnionego spadkobiercy nauk Buddy jedynie dzięki dochowywaniu czystości. Takiego zaś statusu można 45 46 47 48 49 50 51 Wśród najważniejszych prac: J. Przyluski, Le Concile de Rājagrha, Paris 1926; E. Frauwallner, Die . buddhistischen Konzile, „Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft” 1952, 102/2, s. 240-261; A. Bareau, Les premiers conciles bouddhiques, Paris 1955. Ch.S. Prebish, A Review of Scholarship on the Buddhist Councils, „Journal of Asian Studies” 1974, 33/2, s. 239-254. Ch. Hallisey, Councils as Ideas and Events in the Theravāda, [w:] Buddhism. Critical Concepts in Religious Studies, t. 2…, s. 171-185. Tenże, Councils, [w:] Encyclopedia of Buddhism, red. D. Keown, Ch.S. Prebish, London 2007, s. 250-252. É. Lamotte, History of Indian Buddhism. From the Origins to the Śaka Era, Louvain 1988, s. 124-126 i 140. . . Evam me Sutam. Oral Tradition in Nikāya Buddhism, [w:] Texts in Context. Traditional Hermeneutics in South Asia, red. J.W. Timm, Delhi 1997, s. 199. S.C. Berkwitz, South Asian Buddhism…, s. 41. 242 Artur Karp POLITEJA 418/2011 strzec jedynie przez odwoływanie się do wyraźnie określonych, rzetelnie egzekwowanych i publicznie ogłoszonych zasad postępowania52. Prezentując przygotowania do obrad i ich przebieg, tekst CV XI podejmuje szereg kwestii o wielkiej wadze dla trwania wspólnoty. Niezależnie od różnic w sposobie przedstawienia wszystkie dotyczą procedur i, przez wzgląd na miejsce, w którym je umieszczono, winny odtąd stanowić ich wzorcowe warianty. Sformalizowane zostają procedury prowadzenia zebrań/obrad (tryb zgłaszania wniosków i podejmowania decyzji), weryfikacji autentyczności tekstów i otrzymanej/zachowanej tradycji, ustalania zakresu wewnątrz- i zewnątrzwspólnotowych uregulowań prawnych, rozwiązywania spraw osobowych (publiczne przedstawianie zarzutów i ogłaszanie kary), wreszcie – trybu przyjmowania darów od wyznawców świeckich. W innej warstwie tekst – zderzając ze sobą postaci Mahakassapy i Anandy – zdaje się, niezależnie od ukazanych wyżej tradycyjnych zastrzeżeń wobec przywódczych uzurpacji, wskazywać na konieczność współistnienia w lokalnych wspólnotach dwu typów przywództwa: „twardego”, rygorystycznego, nastawionego na regulowanie wewnętrznych spraw wspólnoty i ochronę jej image’u, i „miękkiego”, koncyliacyjnego, nastawionego na relacje z wyznawcami świeckimi (zwłaszcza kobietami) i wypełnianie obowiązku misyjnego53. *** Przedstawiony poniżej tekst CV XI jest pierwszym polskim przekładem dłuższego fragmentu palijskiej wersji Kosza dyscypliny54. Z oryginału palijskiego dokonałem także przekładu przytoczonych fragmentów MPS55. Przypisy ograniczyłem do niezbędnego minimum. Zważywszy na to, że teksty buddyjskie komponowano z przeznaczeniem do słuchania i melorecytacji i że powtórzenia pełnią w nich ważną funkcję, zdecydowałem się odejść od maniery skracania tekstów buddyjskich i arbitralnego usuwania powtórzeń. 52 53 54 55 J.C. Holt, Ritual Expression in the Vinayapitaka. A Prolegomenon, „History of Religions” 1978, . 18/1, s. 53. W dalszym rozwoju buddyzmu na subkontynencie indyjskim, na wyspie Cejlon i w buddyjskich królestwach Azji Południowo-Wschodniej rolę kontrolerów czystości buddyjskiej wspólnoty wzięli na siebie – poczynając od Aśoki (268-232 p.n.e) – władcy, w ścisłej współpracy z klasztorną starszyzną. Kwestia wpływu, jaki wywierał dochowany w CV XI obraz pierwszych soborowych obrad na przebieg zgromadzeń zwoływanych pod auspicjami władców w celu „oczyszczenia Nauczania” (p. sāsana-suddhi) i zdyscyplinowania Wspólnoty, zasługuje na dalsze badania. O polityczno-gospodarczym aspekcie takich zgromadzeń na przykładzie historii buddyzmu w Birmie – zob.: Michael Aung Thwin, The Role of Sasana Reform in Burmese History: Economic Dimensions of a Religious Purification, „Journal of Asian Studies” 1979, 38/4, s. 671-688. O przeciwstawności i komplementarności postaw Anandy i Mahakassapy – zob.: R.A. Ray, Buddhist Saints in India…, s. 105-118 i 158-159. Osobne rozdziały poświęcone obu wielkim uczniom Buddy – zob.: Nyanaponika Thera, H. Hecker, Great Disciples of the Buddha…, s. 137-179 (Ananda) i 107-136 (Mahakassapa). Tekst palijski według klasycznego wydania: The Vinaya Pitakam, t. 2 (The Cullavagga), red. . H. Oldenberg, London 1880, s. 284-293. Tekst palijski według klasycznego wydania: The Dīgha Nikāya, t. 2, red. T.W. Rhys Davids, J.E. Carpenter, Oxford 1903, s. 72-168. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 243 CULLAVAGGA XI 1. I oto przemówił czcigodny Mahakassapa do mnichów: „Pewnego dnia, przyjaciele, znalazłem się z wielką rzeszą mnichów, z pięciuset mnichami w połowie drogi z Pawy do Kusinary56. I oto, przyjaciele, zboczyłem z drogi w stronę pewnego drzewa i usiadłem u jego stóp. [I] w tym właśnie czasie pewien adźiwaka57 znalazł się w połowie drogi do Pawy, [a niósł] zabrany z Kusinary [niebiański] kwiat koralu58. I dojrzałem, przyjaciele, owego adźiwakę, gdy tak z daleka nadchodził, i ujrzawszy, tak do owego adźiwaki rzekłem: «Zapewne, przyjacielu, znasz naszego Nauczyciela?» «Znam, przyjacielu, dziś [mija] siódmy dzień od chwili, gdy doskonale wygasł asceta Gotama, z tej okazji zdobyłem ten kwiat koralu». I wtedy, przyjaciele, ci spośród mnichów, którzy nie wyzbyli się jeszcze namiętności, szlochając, unosili ręce, rzucali się [na ziemię], skręcali się i miotali[, zawodząc]: «Za wcześnie Wzniosły doskonale wygasł, za wcześnie wygasł doskonale Szczęśliwy, za wcześnie znikło Oko we Wszechświecie!». Ci zaś mnisi, którzy wyzbyli się już namiętności, czujni i uważni, znosili [ból, myśląc]: «Nietrwałe [są] składniki [bytu]59, jakżeby to miało być możliwe?». I oto, przyjaciele, rzekłem do mnichów: «Dość, przyjaciele, nie smućcie się, nie rozpaczajcie. Czy, przyjaciele, nie nauczał [wcześniej] Wzniosły, przestrzegając, że z wszystkim, co [jest nam] miłe i drogie[, musimy wchodzić w] stan odmienności, stan rozłąki, stan oddzielenia? Jakżeby to, przyjaciele, miało być możliwe[, żeby się tak nie działo]? Cokolwiek zrodzone [jest], zaistniałe, złożone, podległe rozkładowi, 56 57 58 59 P. Kusinārā (s. Kuśinagara) – miejsce śmierci („doskonałego wygaśnięcia”) i obrządków pośmiertnych Buddy. S. ājīvika, ājīvaka – członek heterodoksyjnej wspólnoty, rywalizującej ze wspólnotą buddyjską i dźinijską o przyjaźń władców i wsparcie ze strony ludności. Adźiwikowie negowali tezę o istnieniu wolnej woli. P. mandārava – drzewo koralowe (Erythrina fulgens), jedno z pięciu niebiańskich drzew; mityczny kwiat koralu opada z niebios w chwilach wielkich wydarzeń. MPS V, 1-2, chwile poprzedzające śmierć Buddy w Kusinarze: „[1] I przybywszy na miejsce, przemówił Wzniosły do czcigodnego Anandy: «Przygotuj mi, Anando, pomiędzy dwoma [zrośniętymi] drzewami sala (Shorea robusta) łoże, z głową zwróconą ku północy, znużony jestem, chcę się położyć». «Dobrze, Panie» – tak odrzekł Ananda Wzniosłemu i przygotował pomiędzy dwoma [zrośniętymi] drzewami sala łoże, z głową zwróconą ku północy. I oto Wzniosły, czujny i uważny, ułożył się na prawym boku, w pozycji lwa, kładąc jedną nogę na drugiej. [2] I w tej oto chwili owe dwa [zrośnięte] drzewa sala stanęły całe w pąkach, w przedwcześnie rozkwitłych kwiatach. Słały się owe [kwiaty] na ciało Tathagaty, sypały się i prószyły, cześć okazując Tathagacie. I jęły padać z nieba niebiańskie kwiaty korali, i słały się na ciało Tathagaty, sypały się i prószyły, cześć okazując Tathagacie. I jął padać z nieba niebiański pył sandałowy, i słał się na ciało Tathagaty, sypał się i prószył, cześć okazując Tathagacie. I jęły grać na niebie niebiańskie instrumenty, cześć okazując Tathagacie”. . P. aniccā sankhārā; nawiązanie do (według tradycji, MPS VI, 7) ostatnich słów wypowiedzianych przez Buddę: „Napominam was, o mnisi, nietrwałe są składniki [bytu], żarliwie usiłujcie!” (p. handa . dāni bhikkhave āmantayāmi vo: vayadhammā sankhārā, appamādena sampādetha). 244 Artur Karp POLITEJA 418/2011 [nie można] temu zaiste [rozkazać]: ‘Nie masz ulec rozkładowi!’; nie ma [bowiem ku temu] podstawy». W tym właśnie czasie, przyjaciele, [mnich pewien] imieniem Subhadda, który w podeszłym wieku przyjęty [został do Wspólnoty], zasiadał pośród tego zgromadzenia. I oto, przyjaciele, [ów] Subhadda, który w podeszłym wieku przyjęty [został do Wspólnoty], w te się ozwał słowa: «Dość, przyjaciele, nie smućcie się, nie rozpaczajcie. Nareszcie wolni jesteśmy od tego Wielkiego Ascety! Ciągle nas on udręczał[, mówiąc], że to się godzi, a tego się nam nie godzi czynić. Od teraz robić będziemy to, co zechcemy, a tego, czego nie chcemy, nie będziemy robić!». [To zdarzenie biorąc pod uwagę] wyśpiewajmy razem Naukę i Dyscyplinę60 – zanim niby-Nauka nabierze blasku, a Nauka zostanie odsunięta na bok, zanim niby-Dyscyplina nabierze blasku, a Dyscyplina zostanie odsunięta na bok. Zanim głosiciele niby-Nauki staną się potężni, a głosiciele Nauki słabi, zanim głosiciele niby-Dyscypliny staną się potężni, a głosiciele Dyscypliny słabi”. 2. „Niechaj zatem, Panie, wybierze [mnich] Starszy61 mnichów [do współ-wyśpiewania]”. I oto czcigodny Mahakassapa wybrał pięć setek Świętych, lecz bez jednego. Rzekli wówczas mnisi do czcigodnego Mahakassapy: „Ten tu, Panie, czcigodny Ananda, choć nadal jeszcze ćwiczyć się musi, niezdolny jest, aby przez podniecenie, złość, zaślepienie czy lęk popaść na złą drogę. I wiele on przyswoił w bliskości [stale będąc] Wzniosłego z Nauki i Dyscypliny. Zatem niechaj, Panie, wybierze [mnich] Starszy także Anandę”. I oto czcigodny Mahakassapa wybrał także czcigodnego Anandę. 3. I oto przyszło na myśl Starszym: „Gdzie też mielibyśmy Naukę i Dyscyplinę wyśpiewać?”. I przyszło na myśl Starszym: „Radźagaha bogata jest w jałmużnę, obfitość jest w niej miejsc na noclegi. A gdybyśmy tak spędzili w mieście Radźagaha porę deszczową i [w nim] Naukę i Dyscyplinę razem wyśpiewali, żadnym innym zaś mnichom nie byłoby wolno spędzać w mieście Radźagaha [tej] pory deszczowej?”. 4. I oto przedłożył czcigodny Mahakassapa Wspólnocie wniosek62: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Jeśli uzna to wspólnota za moment odpowiedni, niech postanowi wspólnota, że tych [wybranych przeze mnie] pięciuset mnichów zamieszka w porze deszczowej w mieście Radźagaha i [w nim] razem wyśpiewa Naukę i Dyscyplinę, żadnym innym zaś mnichom nie wolno spędzać w mieście Radźagaha [tej] pory deszczowej. Taki jest wniosek. Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Wspólnota zezwala tym oto pięciuset mnichom spędzić w mieście Radźagaha porę deszczową i [w nim] wyśpiewać Naukę i Dyscyplinę; nie zezwala się żadnym innym mnichom spędzać w mieście Radźagaha [tej] pory 60 61 62 . P. dhammañca vinayañca sangāyāma. S. sthavira, p. thera – dosł. ‘starszy’, termin określający godnych szacunku, wybitnych mnichów. P. ñatti. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 245 deszczowej. Kto z czcigodnych wyraża zgodę, by zezwolono tym oto pięciuset mnichom spędzić w mieście Radźagaha porę deszczową i [w nim] razem wyśpiewać Naukę i Dyscyplinę, i by nie zezwolono żadnym innym mnichom spędzać w mieście Radźagaha [tej] pory deszczowej, niechaj milczy. Kto nie wyraża zgody, niechaj się wypowie. [Zgodnie z wnioskiem przeto] zezwala wspólnota, by tych oto pięciuset mnichów spędziło w mieście Radźagaha porę deszczową i [w nim] razem wyśpiewało Naukę i Dyscyplinę; żadnym innym zaś mnichom nie zezwolono spędzać w mieście Radźagaha [tej] pory deszczowej. [Wspólnota przyjmuje wniosek, zatem] milczy. [Tak to] pojmuję”. 5. I oto Starsi udali się do Radźagahy, aby wyśpiewać razem Naukę i Dyscyplinę. I oto przyszło na myśl Starszym: „Opiewał Wzniosły naprawę zniszczonych i zrujnowanych miejsc. Zatem, przyjaciele, przez pierwszy miesiąc naprawimy, co zniszczone jest i zrujnowane63, przez środkowy zaś miesiąc, już razem będąc, wspólnie wyśpiewamy Naukę i Dyscyplinę”. I oto dokonali starsi mnisi w pierwszym miesiącu naprawy tego, co zniszczone było i zrujnowane. 6. I oto czcigodny Ananda [z myślą]: „Jutro spotkanie, a nie przystoi mi iść na zebranie, ascecie [jedynie], co nadal jeszcze ćwiczyć się musi”, trwał do późnej nocy z czujnością skierowaną na ciało, a kiedy noc przechodziła w brzask [pomyślał]: „Położę się”. I kiedy przechylił ciało, kiedy nie dotknęła jeszcze głowa jego poduszki, a nogi już opuściły ziemię, w tej właśnie chwili, [już] nie lgnąc, oczyścił myśl od skalań. I oto czcigodny Ananda [już jako] Święty udał się na spotkanie. 7. I oto przedstawił czcigodny Mahakassapa wspólnocie wniosek: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Jeśli uzna to wspólnota za moment odpowiedni, wypytam Upalego o Dyscyplinę”. I czcigodny Upali przedstawił wspólnocie wniosek: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Jeśli uzna to wspólnota za moment odpowiedni, ja, pytany przez czcigodnego Mahakassapę o Dyscyplinę, podam objaśnienia”. I oto zapytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Upalego: „Gdzie, przyjacielu Upali, ustanowiona została pierwsza [reguła usuwania ze wspólnoty z powodu] ciężkiego występku?” „W Wesali, panie”. „Kogo dotyczyła?” „Dotyczyła Sudinny Kalandaputty”. „W jakiej sprawie?” „Stosunku płciowego”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Upalego na okoliczność pierwszej reguły ciężkiego występku, przepytał o sprawę, przepytał o przyczynę, prze63 . P. khandaphulla -ppatisankharana .. . . – termin niejasny, może znaczyć ‘naprawa zniszczonych i zrujnowanych miejsc’, i użyty w tym znaczeniu może wskazywać na potrzebę przygotowania odpowiedniego miejsca do obrad soborowych. Niewykluczone jednak, że chodzi o wstępne prace nad przywracaniem brzmienia nie w pełni zapamiętanych fragmentów tekstów. 246 Artur Karp POLITEJA 418/2011 pytał o osobę, przepytał o regułę główną, przepytał o pod-reguły, przepytał o to, co zostało objęte regułą, przepytał o to, co nie zostało objęte regułą. „A gdzie, przyjacielu Upali, ustanowiona została druga [reguła usuwania ze wspólnoty z powodu] ciężkiego występku?” „W mieście Radźagaha, panie”. „Kogo dotyczyła?” „Dotyczyła Dhaniji, syna garncarza”. „W jakiej sprawie?” „Brania tego, co nie zostało dane”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Upalego na okoliczność drugiej reguły ciężkiego występku, przepytał o sprawę, przepytał o przyczynę, przepytał o osobę, przepytał o regułę główną, przepytał o pod-reguły, przepytał o to, co zostało objęte regułą, przepytał o to, co nie zostało objęte regułą. „A gdzie, przyjacielu Upali, ustanowiona została trzecia [reguła usuwania ze wspólnoty z powodu] ciężkiego występku?” „W Wesali, panie”. „Kogo dotyczyła?” „Dotyczyła licznych mnichów”. „Jakiej dotyczyła kwestii?” „Zabójstwa człowieka”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Upalego na okoliczność trzeciej reguły ciężkiego występku, przepytał o sprawę, przepytał o przyczynę, przepytał o osobę, przepytał o regułę główną, przepytał o pod-reguły, przepytał o to, co zostało objęte regułą, przepytał o to, co nie zostało objęte regułą. „A gdzie, przyjacielu Upali, ustanowiona została czwarta [reguła usuwania ze wspólnoty z powodu] ciężkiego występku?” „W Wesali, panie”. „Kogo dotyczyła?” „Dotyczyła mnichów żyjących nad [rzeką] Waggumudą”. „Jakiej dotyczyła kwestii?” „Ponadludzkich sprawności”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Upalego na okoliczność czwartej reguły ciężkiego występku, przepytał o sprawę, przepytał o przyczynę, przepytał o osobę, przepytał o regułę główną, przepytał o pod-reguły, przepytał o to, co zostało objęte regułą, przepytał o to, co nie zostało objęte regułą. W taki oto sposób przepytywał co do obu Dyscyplin, czcigodny zaś Upali, wciąż pytany, dawał [na kolejne pytania] objaśnienia. 8. I oto przedłożył czcigodny Mahakassapa wspólnocie wniosek: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Jeśli uzna to wspólnota za moment odpowiedni, wypytam [teraz] Anandę o Naukę”. I czcigodny Ananda przedstawił wspólnocie wniosek: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Jeśli uzna to wspólnota za POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 247 moment odpowiedni, ja, pytany przez czcigodnego Mahakassapę o Naukę, podam objaśnienia”. I oto zapytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Anandę: „Gdzie, przyjacielu Anando, wygłoszona została Sieć Brahmy?” „Pomiędzy, panie, Radźagahą a Nalandą, w Domku Króla w [sadzie] Ambalatthice”. „Kogo dotyczyła?” „Dotyczyła ascety Suppiji i młodzieńca Brahmadatty”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Anandę na okoliczność [wygłoszenia] Sieci Brahmy, przepytał o przyczynę, przepytał o osobę. „A gdzie, przyjacielu Anando, wygłoszony został Owoc stanu ascetycznego?” „W mieście Radźagaha, panie, w Sadzie Mangowym [lekarza] Dźiwaki”. „W związku z kim?” „Z [królem] Adźatasattu, synem Wedehi”. I oto przepytał czcigodny Mahakassapa czcigodnego Anandę na okoliczność [wygłoszenia] Owocu stanu ascetycznego, przepytał o przyczynę, przepytał o osobę. W taki oto sposób przepytywał co do [innych części] Pięciu Zbiorów, czcigodny zaś Ananda, wciąż pytany, dawał [na kolejne pytania] objaśnienia. 9. I oto rzekł czcigodny Ananda do Starszych mnichów: „Wzniosły, panowie, w czasie Ostatecznego Wygasania powiedział mi: «Jeśli tego będzie sobie życzyć Wspólnota, może po moim odejściu znieść małe i pomniejsze przepisy»”. „Czy zapytałeś, przyjacielu Anando, Wzniosłego: «Które to, Panie, małe i pomniejsze przepisy?»”. „Nie, panowie, nie zapytałem Wzniosłego: «Które to, Panie, małe i pomniejsze przepisy?»”. Niektórzy Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. Inni zaś Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku oraz trzynastu [wykroczeń] wymagających uchwały wspólnoty – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. Inni zaś Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku oraz trzynastu [wykroczeń] wymagających uchwały wspólnoty, oraz dwu niedookreślonych – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. Inni zaś Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku oraz trzynastu [wykroczeń] wymagających uchwały wspólnoty, oraz dwu niedookreślonych, oraz trzydziestu, które, po wyrzeczeniu się, wymagają zadośćuczynienia – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. Inni zaś Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku oraz trzynastu [wykroczeń] wymagających uchwały wspólnoty, oraz dwu niedookreślonych, oraz trzydziestu, które, po wyrzeczeniu się, wymagają zadośćuczynienia, oraz dziewięćdziesięciu dwu wymagających zadośćuczynienia – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. Inni zaś Starsi tak mówili: „Oprócz czterech reguł ciężkiego występku oraz trzynastu [wykroczeń] wymagających uchwały wspólnoty, oraz dwu niedookreślonych, oraz trzydziestu, które, po wyrzeczeniu się, wymagają zadośćuczynienia, oraz dziewięćdziesięciu 248 Artur Karp POLITEJA 418/2011 dwu wymagających zadośćuczynienia, oraz czterech, które należy wyznać – [wszystkie] pozostałe małe i pomniejsze reguły”. I oto przedłożył czcigodny Mahakassapa wspólnocie wniosek: „Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Mamy pośród reguł takie, które się odnoszą do wyznawców świeckich; a i wyznawcy wiedzą o nas, że to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów godzi, a to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów64 nie godzi. Gdybyśmy odwołali małe i pomniejsze reguły, mówiono by: «Do czasu dymu [z jego stosu zachowali] uczniowie regułę ustanowioną przez ascetę Gotamę. Dopóki był przy nich Nauczyciel, dopóty ćwiczyli się w regułach; odkąd wygasł ostatecznie ich Nauczyciel, już się nie ćwiczą w regułach». Jeśli uzna to Wspólnota za moment odpowiedni, niechaj nie ogłasza wspólnota nieustanowionego [prawa], a ustanowionego niechaj nie obala, niechaj [raczej ogłosi, że] działa, przestrzegając przyjętych reguł. Taki jest wniosek. Niechaj mnie, przyjaciele, wysłucha wspólnota. Mamy pośród reguł takie, które się odnoszą do wyznawców świeckich; a i wyznawcy wiedzą o nas, że to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów godzi, a to się ascetom[, uczniom] Syna Sakjów nie godzi. Gdybyśmy odwołali małe i pomniejsze reguły, mówiono by: «Do czasu dymu [z jego stosu pogrzebowego zachowali] uczniowie regułę ustanowioną przez ascetę Gotamę. Dopóki był przy nich Nauczyciel, dopóty ćwiczyli się w regułach; odkąd wygasł ostatecznie ich Nauczyciel, już się nie ćwiczą w regułach». [Z uwagi na to,] nie ogłasza wspólnota nieustanowionego [prawa], a ustanowionego nie obala, działa, przestrzegając przyjętych reguł. Kto z czcigodnych wyraża zgodę na nieogłaszanie nieustanowionego, na nieobalanie ustanowionego, na działanie zgodne z przyjętymi regułami, niechaj milczy. Kto nie wyraża zgody, niechaj się wypowie. [Zgodnie z wnioskiem przeto] nie ogłasza Wspólnota nieustanowionego, ustanowionego nie obala, działa, przestrzegając przyjętych reguł. [Wspólnota przyjmuje wniosek, zatem] milczy. [Tak to] pojmuję”. 10. I oto rzekli Starsi do Anandy: „Dopuściłeś się, przyjacielu Anando, uchybienia, nie spytawszy Wzniosłego: «Które to, Panie, małe i pomniejsze przepisy?». Wyznaj uchybienie”. „Przez roztargnienie, panowie, nie spytałem Wzniosłego: «Które to, Panie, małe i pomniejsze przepisy?»; sam nie widzę w tym uchybienia, [lecz] ufność pokładając w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że zszywałeś Wzniosłemu szatę na porę deszczową, nastąpiwszy na nią. Wyznaj uchybienie”. „Nie przez brak szacunku, panowie, zszywałem Wzniosłemu szatę na porę deszczową, nastąpiwszy na nią; sam nie widzę w tym uchybienia, [lecz] ufność pokładając w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że sprawiłeś, by najpierw kobiety cześć oddały zwłokom Wzniosłego, by, szlochając, łzą [jedną] zbrukały zwłoki Wzniosłego. Wyznaj uchybienie”. 64 P. sakya-puttiya – ‘należący do [uczniów, zwolenników] syna Sakjów’; Budda wywodził się z plemienia Sakjów (s. śākya). POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 249 „[W trosce o to,] panowie, by nie były zbyt późno, sprawiłem, by [to] najpierw kobiety cześć oddały zwłokom Wzniosłego; sam nie widzę w tym uchybienia, [lecz] ufność pokładając w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że nawet gdy czynił Wzniosły wyraźne napomknienia, gdy dawał wyraźne podpowiedzi, nie począłeś upraszać Wzniosłego: «Niechaj raczy trwać Wzniosły przez cykl [istnienia świata]65, niechaj raczy trwać Szczęśliwy przez cykl [cały] – dla dobra rzesz ludzkich, dla szczęścia rzesz ludzkich, przez współczucie dla świata, dla dostatku, dobra i szczęścia bogów i ludzi!»66. Wyznaj uchybienie”. „Umysł mając zmącony przez Marę67, panowie, nie począłem upraszać Wzniosłego: «Niechaj raczy trwać Wzniosły przez cykl [istnienia świata], niechaj raczy trwać Szczęśliwy przez cykl [cały] – dla dobra rzesz ludzkich, dla szczęścia rzesz ludzkich, przez współczucie dla świata, dla dostatku, dobra i szczęścia bogów i ludzi!»; sam nie widzę w tym uchybienia, [lecz] ufność pokładając w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. „Dopuściłeś się też, przyjacielu Anando, uchybienia, że czyniłeś starania, by mogły [także] kobiety opuszczać rodziny i być przyjmowane do Nauki i do Dyscypliny, które ogłosił Tathagata. Wyznaj uchybienie”. „Uczyniłem to, panowie, [z myślą, że zasługuje na to] «ta Mahapadźapati Gotami, [która] siostrą matki [była] Wzniosłego, nianią, opiekunką, dawczynią mleka, [która własnym] Wzniosłego karmiła mlekiem po śmierci jego rodzicielki»; czyniłem [zatem] starania, by mogły [także] kobiety opuszczać rodziny i być przyjmowane do Nauki i do Dyscypliny, które ogłosił Tathagata; sam nie widzę w tym uchybienia, [lecz] ufność pokładając w czcigodnych, wyznaję to jako uchybienie”. 11. [A] w tym właśnie czasie czcigodny Purana wędrował [za jałmużną] po Górze Południowej – z wielką rzeszą mnichów, z pięciuset mnichami. I oto kiedy wyśpiewali już razem Starsi Naukę i Dyscyplinę, czcigodny Purana, spędziwszy na Górze Południowej tyle czasu, ile pragnął, udał się do Radźagahy, do Gaju Bambusowego, 65 66 67 P. kappa. W MPS (III, 2-5) Budda po trzykroć wypowiada te słowa, dalej (40-47) jeszcze po wielokroć, wciąż stwierdzając: „Bowiem gdybyś [to] ty, Anando, upraszał Wzniosłego, dwa razy odrzuciłby Wzniosły twe słowa, po raz trzeci wyraziłby zgodę. Twoje to zatem, Anando, uchybienie, twoje to przewinienie”. Budda uwalnia jednak następnie (48) Anandę od poczucia winy: „Czy jednak, Anando, nie nauczałem [wcześniej], przestrzegając, że ze wszystkim, co [jest nam] miłe i drogie [musimy wchodzić w] stan oddzielenia, stan rozłąki, stan różnicy? Jakżeby to, Anando, miało być możliwe [, żeby się tak nie działo]? Cokolwiek zrodzone [jest], zaistniałe, złożone, podległe rozkładowi, [nie można] temu zaiste [rozkazać]: «Nie masz ulec rozkładowi!»; nie ma [bowiem ku temu] podstawy. A co do pierwiastka życia, od którego się oswobodził, który, Anando, poświęcił Tathagata, zostawił, zaniechał, porzucił, [jego dotyczą] słowa wypowiedziane stanowczo przez Tathagatę: «Już niezadługo nastąpi doskonałe wygaśnięcie Tathagaty – po trzech od tej chwili miesiącach doskonale wygaśnie Tathagata». [I] nie cofnie już Tathagata tego słowa, by [dalej] żyć. Nie ma [ku temu] podstawy”. Mara (s., p. māra) – postać z buddyjskiego panteonu, skupiająca w sobie wszelkie zło kołowrotu żywotów; jako Śmierć-kusiciel pojawia się w biografii Buddy dwa razy, przed jego doskonałym przebudzeniem (p. sammā-sambodhi) i przed doskonałym wygaśnięciem (p. parinibbāna). 250 Artur Karp POLITEJA 418/2011 do Miejsca Karmienia Wiewiórek, gdzie [się znajdowali] Starsi. Gdy się przybliżył, wymienił ze Starszymi przyjazne pozdrowienia i usiadł z boku. I rzekli Starsi do siedzącego z boku czcigodnego Purany: „Wyśpiewana została, przyjacielu Purano, przez Starszych Nauka i Dyscyplina, uznaj [to nasze] wyśpiewanie [za jedyne właściwe]”. „[Z pewnością] należycie, przyjaciele, została wyśpiewana przez Starszych i Nauka, i Dyscyplina, ja jednak trzymał się będę tego, co [sam] z ust własnych Wzniosłego usłyszałem, z ust [jego] własnych otrzymałem”. 12. I oto rzekł czcigodny Ananda do Starszych mnichów: „Wzniosły, panowie, w czasie Ostatecznego Wygasania powiedział mi: «Niechaj tedy, Anando, Wspólnota po moim odejściu powiadomi mnicha Ćhannę o karze Brahmy»”. „A czy spytałeś, przyjacielu Anando, Wzniosłego: «Która to, Panie, kara Brahmy?»”. „Spytałem, panowie, Wzniosłego: «Która to, Panie, kara Brahmy?» [I odpowiedział mi Wzniosły:] «Ćhanna, Anando, może do mnichów mówić, co zechce, mnichom jednak zakazuje się do mnicha Ćhanny odzywać, napominać go, nauczać»”. „Zatem to ty, przyjacielu Anando, powiadom mnicha Ćhannę o karze Brahmy”. „Jakże to ja miałbym powiadamiać mnicha Ćhannę o karze Brahmy? Gwałtowny jest ten mnich, nieokrzesany”. „Jedź zatem, przyjacielu Anando, z gromadą mnichów”. „Niechaj tak będzie, panowie”, tak odpowiedział czcigodny Ananda Starszym mnichom. I z wielką rzeszą mnichów, z pięciuset mnichami, wsiadł do łodzi płynącej w górę rzeki. I zstąpiwszy na brzeg w Kosambi, zasiadł u stóp pewnego drzewa, nieopodal ogrodów króla Udeny. 13. [A] w tym właśnie czasie król Udena przechadzał się po ogrodach w towarzystwie swych żon. I usłyszały żony: „Zaiste – nasz nauczyciel, szlachetny Ananda, siedzi u stóp pewnego drzewa nieopodal ogrodów”. I oto powiedziały żony do króla Udeny: „Zaiste – nasz nauczyciel, szlachetny Ananda, siedzi u stóp pewnego drzewa nieopodal ogrodów; pragniemy, boże, ujrzeć szlachetnego Anandę”. „Dobrze, zezwalam wam ujrzeć ascetę Anandę”. I oto żony króla Udeny udały się tam, gdzie przebywał Ananda, przybywszy, pozdrowiły Anandę i usiadły z boku. I gdy tak siedziały z boku, pouczył Ananda żony króla Udeny kazaniem o Prawie, nakłonił je, pobudził, uradował. I oto żony króla Udeny, pouczone przez Anandę kazaniem o Prawie, nakłonione, pobudzone i uradowane, obdarowały go pięcioma setkami szat zwierzchnich. I chwaląc słowa Anandy, i dziękując, powstały z siedzeń żony króla Udeny. I odeszły – pozdrowiwszy Anandę i z prawej obszedłszy go strony. I powróciły do króla Udeny. 14. I dojrzał król Udena nadchodzące z daleka żony, i ujrzawszy, tak do nich rzekł: „Widziałyście ascetę Anandę?” „Widziałyśmy, boże, szlachetnego Anandę”. POLITEJA 418/2011 O tradycji pierwszego… 251 „Obdarowałyście też czymś pewnie ascetę Anandę?” „Obdarowałyśmy, boże, szlachetnego Anandę pięcioma setkami szat zwierzchnich”. Rozzłościł się król Udena, rozgniewał, rozwścieczył: „Jak to, że przyjmuje asceta Ananda takie mnóstwo szat? Ma zamiar rozpocząć handel ubraniami czy może otworzyć kram z [rzeczami] otrzymanymi [w darze]?”. I oto udał się król Udena tam, gdzie przebywał Ananda. Gdy się [doń] przybliżył, wymienił z Anandą przyjazne pozdrowienia. Wymieniwszy zaś grzeczności wzajemne i pozdrowienia, usiadł u boku Anandy. I siedząc z boku, rzekł król Udena do czcigodnego Anandy: „Były tu, panie Anando, nasze żony?” „Były tu, wielki królu, twoje żony”. „A nie dały aby czegoś panu Anandzie?” „Dały mi, wielki królu, pięć setek zwierzchnich szat”. „A co takiego pan Ananda uczyni z takim mnóstwem ubrań?” „Oddam je, wielki królu, tym mnichom, których ubrania się zużyły”. „A stare, zużyte ubrania – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Z nich, wielki królu, zrobimy narzuty”. „A stare narzuty – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Z nich, wielki królu, zrobimy poszewki na poduszki”. „A stare poszewki na poduszki – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Z nich, wielki królu, zrobimy chodniki”. „A stare chodniki – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Z nich, wielki królu, zrobimy wycieraczki do nóg”. „A stare wycieraczki – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Z nich, wielki królu, zrobimy ścierki do kurzu”. „A stare ścierki do kurzu – co z nimi, panie Anando, uczynicie?” „Rozdrobnimy je, wielki królu, i, po utłuczeniu z gliną, użyjemy do układania [podłóg z] polepy”. I oto [pomyślał] król Udena: „Wszystko zaiste ci asceci[, uczniowie] Syna Sakjów mądrze spożytkowują, [niczego] nie zabierają do [własnego] gniazda”. I ofiarował czcigodnemu Anandzie drugie jeszcze pięć setek zwierzchnich szat. Tak tedy[, gdy] po raz pierwszy [otrzymał] czcigodny Ananda jałmużnę szat, powstało z niej szat tysiąc. 15. I oto udał się czcigodny Ananda do Parku Ghosity. Przybywszy, usiadł na przygotowanym [dlań] siedzeniu. I oto czcigodny Ćhanna udał się tam, gdzie przebywał czcigodny Ananda; przybywszy, pozdrowił Anandę i usiadł z boku. I rzekł czcigodny Ananda do siedzącego z boku czcigodnego Ćhanny: „Wspólnota cię, przyjacielu Ćhanno, powiadamia o karze Brahmy”. „A która to, panie Anando, kara Brahmy?” „Ty, przyjacielu Ćhanno, możesz do mnichów mówić, co zechcesz, zakazuje się jednak mnichom do ciebie się odzywać, napominać cię, nauczać”. „Czy nie jest to, panie Anando, jakby już mnie zabito? Bo zakazuje się mnichom do mnie odzywać, mnie napominać, nauczać?” 252 Artur Karp POLITEJA 418/2011 I [po tych słowach] padł tam [Ćhanna] bez zmysłów [na ziemię]. I sprawiła kara Brahmy, że ogarnęła czcigodnego Ćhannę rozpacz. [Lecz choć] okryty hańbą i wykluczony, żyjąc w samotności, w [całkowitym] odosobnieniu, żarliwy i stanowczy, osiągnął niebawem ów cel, dla którego młodzieńcy z[e szlachetnych] rodów odchodzą bezpowrotnie z domów w bezdomność, i trwał [w nim] – już w obecnym istnieniu niezrównany ów wynik świętego życia sam rozpoznawszy, doświadczywszy go i zdobywszy. I ze świadomością[, że oto]: „zniszczone [są ponowne] narodziny, spełnione życie święte, uczynione, co należało uczynić, [poza tym] nie ma [już] innego stanu”, stał się czcigodny Ćhanna jednym ze Świętych. I oto czcigodny Ćhanna, gdy osiągnął już Świętość, udał się tam, gdzie przebywał Ananda; przybywszy, rzekł do czcigodnego Anandy: „Uwolnij mnie teraz, panie Anando, od kary Brahmy”. [I odrzekł mu Ananda:] „Od chwili, przyjacielu Ćhanno, gdy doświadczyłeś Świętości – od tej chwili wolny jesteś od kary Brahmy”. 16. W tym wyśpiewaniu Dyscypliny68 uczestniczyło pięciuset mnichów i ani o jednego mniej, ani o jednego więcej, i dlatego to wyśpiewanie Dyscypliny zwie się Pięciosetkowym. 68 . P. vinaya-sangīti. Mgr Artur KARP, indolog. Od 1964 do 2007 r. związany z Instytutem Orientalistycznym UW, prowadził wykłady z sanskrytu, pali i historii Indii. Obecnie na emeryturze. Prowadzi jeszcze wykłady w Collegium Civitas. Wieloletni członek Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju. Główne zainteresowania badawcze: sanskrycka literatura epicka, historia i socjologia Indii, ze szczególnym uwzględnieniem buddyzmu. Przygotowuje książkę Ostatnie dni Buddy.