Baltic Amber in culture | Bursztyn bałtycki w kulturze

BURSZTYN BAŁTYCKI – SKARB ZATOKI GDAŃSKIEJ BALTIC AMBER – TREASURE OF THE BAY OF GDAŃSK BURSZTYN BAŁTYCKI – SKARB ZATOKI GDAŃSKIEJ Bursztyn bałtycki w nauce, kulturze, jubilerstwie i promocji regionu BALTIC AMBER – TREASURE OF THE BAY OF GDAŃSK Baltic amber in science, culture, jewellery and promotion of the region Redakcja / Edited by Ryszard Szadziewski, Robert Pytlos, Jacek Szwedo Gdańsk Początkowo starożytni Rzymianie dokonywali wymiany handlowej za pośrednictwem ludów znad Dunaju, aby później organizować samodzielne wyprawy. Jedną z pierwszych wzmianek o tym zamieścił Pliniusz Starszy, który opisał zakończoną powodzeniem wyprawę po bursztynowy skarb ku niezbadanym wybrzeżom dzisiejszego Bałtyku, zorganizowaną w I wieku n. e. z rozkazu cesarza Nerona. Zdaniem archeologów nie istniał jeden konkretny trakt, a nazwę bursztynowy szlak należy rozumieć jako kierunek wymiany handlowej i kulturowej. BURSZTYN BAŁTYCKI W NAUCE I KULTURZE BALTIC AMBER IN SCIENCE AND CULTURE 7 CZWARTORZĘDOWE ZŁOŻA BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO NAD ZATOKĄ GDAŃSKĄ QUATERNARY DEPOSITS OF BALTIC AMBER BY THE BAY OF GDAŃSK Kalisz Barbara Kosmowska-Ceranowicz, Regina Kramarska 23 WIEK BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO AGE OF BALTIC AMBER Frauke Stebner 31 ENIGMATYCZNY LAS BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO: NOWE ODKRYCIA I SPOSTRZEŻENIA Z ZAKRESU INKLUZJI ROŚLINNYCH THE ENIGMATIC “BALTIC AMBER FOREST”: NEW DISCOVERIES AND INSIGHTS FROM PLANT INCLUSIONS Eva-Maria Sadowski, Alexander R. Schmidt, Leyla J. Seyfullah, Lutz Kunzmann 39 FAUNA LASU BURSZTYNOWEGO FAUNA OF THE BALTIC AMBER FOREST Ryszard Szadziewski, Jacek Szwedo, Elżbieta Sontag 77 BURSZTYN BAŁTYCKI W KULTURZE BALTIC AMBER IN CULTURE Anna Sobecka Akwilea 95 BURSZTYN W PREHISTORYCZNEJ EUROPIE – PRZEBIEG ROZPRZESTRZENIANIA AMBER IN PREHISTORIC EUROPE – PROCESS OF DISSEMINATION Janusz Czebreszuk 107 ZABYTKI SZTUKI BURSZTYNNICZEJ W KOLEKCJI MUZEUM BURSZTYNU W GDAŃSKU VINTAGE AMBER ART FROM THE COLLECTION OF THE AMBER MUSEUM IN GDAŃSK Joanna Grążawska BURSZTYN BAŁTYCKI W JUBILERSTWIE I PROMOCJI REGIONU BALTIC AMBER IN JEWELLERY AND REGIONAL PROMOTION Rzym / Rome 117 KOPALNIE BURSZTYNU NA WSCHODNIM BRZEGU ZATOKI GDAŃSKIEJ W OBWODZIE KALININGRADZKIM AMBER MINES ON THE EASTERN COAST OF THE BAY OF GDAŃSK IN THE KALININGRAD REGION Zoya Kostyashova 137 DIAGNOZOWANIE BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO DIAGNOSTICS OF BALTIC AMBER Zofia Komosa, Urszula Maciołek, Ewaryst Mendyk 149 BIŻUTERIA WSPÓŁCZESNA W ZBIORACH MUZEUM BURSZTYNU W GDAŃSKU CONTEMPORARY JEWELLERY AT THE GDAŃSK AMBER MUSEUM Initially, the Romans traded for amber through the agency of the tribes living by the River Danube and later through their own independent missions. One of the first references to this fact was made by Pliny the Elder, who described a successful expedition to the unknown Baltic coast in search for amber treasure organised in the 1st century CE on orders from emperor Nero. According to archaeologists, there was no single specific trail, and the name Amber Route should be construed as the direction of trade and cultural exchange. Joanna Grążawska 163 BURSZTYN BAŁTYCKI W SZTUCE WSPÓŁCZESNEJ BALTIC AMBER IN CONTEMPORARY ART Sławomir Fijałkowski 177 ROZWÓJ TARGÓW AMBERIF W LATACH 1994–2016 THE DEVELOPMENT OF THE AMBERIF TRADE EXHIBITION IN 1994–2016 Ewa Rachoń 205 ROLA GDAŃSKA W BADANIACH I PROMOCJI BURSZTYNU BAŁTYCKIEGO THE ROLE OF GDAŃSK IN STUDIES AND PROMOTION OF BALTIC AMBER Robert Pytlos, Ryszard Szadziewski From the tears of the downtrodden, small children and the poor came amber as pure and transparent as a teardrop for making rosaries, medicine, beads for young girls and other beautiful and pleasant things. From the penitent sinners who regret their sins came darker cloudy amber, good for incense, pipes, snuffboxes or walking stick handles. And from the tears of evil people, blasphemers and drunkards came dirty good for nothing amber for paint tar and base things. (Chętnik 1973: 196). 1. Hendrik Goltzius, Upadek Faetona, 1588, Rijksmuseum Amsterdam, fot. Rijksstudio 1. Hendrik Goltzius, The Fall of Phaeton, 1588, Rijksmuseum Amsterdam, photo: Rijksstudio 76 BURSZTYN BAŁTYCKI W KULTURZE BALTIC AMBER IN CULTURE ANNA SOBECKA ANNA SOBECKA Uniwersytet Gdański, Instytut Historii Sztuki, ul. Bielańska 5, 80-952 Gdańsk, [email protected] University of Gdańsk, Institute of Art History, ul. Bielańska 5, 80-952 Gdańsk, [email protected] Bursztyn był znany nie tylko w miejscach swego naturalnego występowania, ale także w bardziej odległych regionach. W pewnych okresach był nawet bardziej popularny na obszarach, na które trzeba było go sprowadzać, niż w okolicach Zatoki Gdańskiej, gdzie jego pokłady są najobfitsze. Zestawię obiekty z różnych epok, by pokazać „długie trwanie” pewnych znaczeń bursztynu czy form wyrobów. Osobnym problemem jest kwestia genezy bursztynu, która nurtowała szczególnie starożytnych pisarzy, ale też nowożytnych artystów oraz nowoczesnych badaczy, i od tej kwestii rozpocznę. Baltic amber’s popularity and its role in various cultures, from the prehistoric to the contemporary, is a very broad and complex subject. It would be impossible to describe all the functions and meanings that people had attributed to the “treasure of the Baltic” in such a short text. Therefore, I will present an overview of selected cultural links and ways of using amber in various ages. Amber was known not only in places where it naturally occurs, but also in faraway regions. At certain times amber was even more popular in places where it had to be imported that in the vicinity of the Bay of Gdańsk where its deposits are the richest. At the same time, my discussion shall revolve around certain functional issues by comparing objects from various ages in order to show how long-lasting certain meanings of amber and artefact forms were. A separate issue is the origin of amber which especially preoccupied ancient writers, but also Early Modern artists and contemporary researchers. I shall begin with this issue. Pochodzenie bursztynu w mitologii W wierzeniach wielu kultur próbowano w różny sposób wyjaśnić pochodzenie bałtyckiej żywicy kopalnej. Jednak kiedy przyjrzymy się dokładniej przekazom mitologicznym, to okaże się, że są do siebie podobne. W Grecji genezę bursztynu wiązano z historią Faetona, syna boga Słońca – Heliosa. Według późniejszego szczegółowego opisu rzymskiego poety Owidiusza Faeton poprosił ojca, by na potwierdzenie swego ojcostwa pozwolił mu powozić rydwanem Słońca. W jedynym pełnym polskim przekładzie Przemian Owidiusza autorstwa hrabiego Brunona Kicińskiego (Owidiusz [1825] 2013: 80– 103), opisującym tę historię detalicznie, bóg Słońca to nie Helios tylko Feb (Phoebus), który był utożsamiany z Apollem. Niezależnie od wersji imienia ojca podczas tej niebezpiecznej podróży białe konie ciągnące rydwan poniosły Faetona i Słońce zbyt mocno zbliżyło się do Ziemi. Wówczas Zeus miał strącić nieszczęśnika (Ryc. 1), który wpadł do rzeki na dalekiej północy. Swego brata opłakiwały Heliady, które zostały przez bogów zmienione w topole (Ryc. 2), a ich łzy – w bryłki bursztynu. Moment metamorfozy The origin of amber in mythology There were various attempts to explain the origin of the Baltic fossil resin in the beliefs of many cultures. However, if we look closely at the mythological traditions, we will find that there are similar to each other. In Greece the origin of amber was associated with the story of Phaeton, the son of Helios the sun god. According to a later detailed description by the Roman poet Ovid, Phaeton asked his father to confirm his fatherhood by allowing Phaeton to drive the chariot of the sun. In the only complete Polish translation of Ovid’s Metamorphoses by Count Bruno Kiciński (Owidiusz [1825] 2013: 80–103) that describes this story in detail, the sun god is not Helios but Phoebus who was equated with Apollo. Regardless of the 77 father’s name, the white horses that drew the chariot during its dangerous journey bolted and Phaeton and the sun got too close to the Earth. Zeus was forced to smite the poor wretch (Fig. 1) who fell into a river in the far north. The Heliades cried for their brother and were turned by the gods into poplar trees (Fig. 2), and their tears into amber nuggets. The metamorphosis of Phaeton’s sisters was depicted in such works of art as the print by Hendrick Goltzius (Fig. 2). The work also shows the metamorphosis of Phaeton’s friend Cygnus (Kyknos) into a swan. Some prints and paintings, such as in the extraordinary work painted on alabaster by Hans van Aachen (Fig. 3), depict all the above scenes simultaneously. Ovid’s Metamorphoses were very popular in the 16th and 17th centuries, translated into many languages, including by art theoreticians. The fragment concerning the story of Phaeton and the origin of amber was not often visualised by artists. There was a clear spike in the interest in this motif in the art of the 2nd half of the 16th century, when amber artefacts again became very popular to the south of where amber is found. Goltzius’ image (Fig. 2) is interesting insofar as it shows the Heliades already partially transformed into poplar trees. And so the amber created from their tears is also tree resin. In Roman poetry, which had its roots in the Greek culture, amber was described as a material of plant origin. In fact, the Latin term succinum means precisely “tree juice.” In this context the depiction of this scene from the famous Studiolo of Francesco I de Medici, where one can see the tears running from the eyes of the Heliades, halfwomen half-trees, but also children gathering amber nuggets, is quite interesting (Fig. 4). On the left side of the painting is a portrait of Lucretia d’Este wearing an amber necklace. The same figure also appears on a posthumous medal where she is depicted as the figure driving the chariot, becoming a “New Phaeton,” as it were, because of her premature death (Mandel 2000, Fig. 8). An image of a woman driving a chariot is also found on one of the cabochons inside the coffer by Maucher from Malbork Castle (Fig. 5A and B). In this artefact, with its iconography inspired sióstr Faetona uwieczniony został m.in. na rycinie Hendricka Goltziusa (Ryc. 2). Na tej samej kompozycji widzimy też moment przemiany w łabędzia Cygnusa (Kyknos), przyjaciela Faetona. Na niektórych grafikach czy obrazach, jak np. w wyjątkowym dziele Hansa van Aachen, namalowanym na alabastrze (Ryc. 3), widzimy wszystkie powyższe sceny przedstawione w sposób symultaniczny. Przemiany Owidiusza były bardzo popularne w literaturze XVI i XVII wieku i tłumaczone na wiele języków, także przez teoretyków sztuki. Fragment dotyczący historii Faetona i początków bursztynu nie był często wizualizowany przez artystów. Wyraźny wzrost zainteresowania tym tematem w sztukach plastycznych obserwujemy w II połowie XVI wieku, kiedy wyroby z bursztynu ponownie stały się bardzo popularne na południe od terenu swego występowania. Omawiane przedstawienie Goltziusa (Ryc. 2) jest o tyle interesujące, że ukazuje Heliady już częściowo zmienione w topole. Bursztyn powstający z ich łez to więc jednocześnie żywica drzew. W poezji rzymskiej, mającej swe korzenie w kulturze greckiej, bursztyn opisywany jest więc jako materiał pochodzenia roślinnego. Zresztą łaciński termin succinum także oznacza dokładnie „sok z drzew”. Ciekawe w tym kontekście jest także przedstawienie tej sceny ze słynnego studiola Francesca I de Medici, w którym widać płynące z oczu Heliad – pół kobiet, pół drzew – łzy, a także dzieci zbierające bryłki żywicy (Ryc. 4). Po lewej stronie obrazu w naszyjniku z bursztynu przedstawiona została Lukrecja d’Este. Ta sama postać pojawia się także na medalu pośmiertnym, na którym ukazana została jako powożąca rydwanem, stając się przez swą przedwczesną śmierć niejako „nowym Faetonem” (Mandel 2000, Fig. 8). Przedstawienie kobiety powożącej rydwanem odnajdujemy także na jednym z kaboszonów wewnątrz malborskiej szkatuły Mauchera (Ryc. 5A i B). W dziele tym o ikonografii związanej z mitologią śródziemnomorską jest to jedna z bogiń – Atena (Minerwa), bądź ewentualnie Afrodyta (Wenus) lub wspomniana Lukrecja d’Este. Rydwan powożony przez kobietę pojawia się w legendach innego kręgu kulturowego – na północy 78 2. Hendrik Goltzius, Przemiana Heliad w topole i Cygnusa w łabędzia, 1580, Rijksmuseum Amsterdam, fot. Rijksstudio 2. Hendrik Goltzius, Transformation of the Heliades into Poplar Trees and Cygnus into a Swan, 1580, Rijksmuseum Amsterdam, photo: Rijksstudio by Mediterranean mythology, it is a goddess: Athena (Minerva) or possibly Aphrodite (Venus) or perhaps the abovementioned Lucretia d’Este. A chariot driven by a woman also appears in the myths of another cultural milieu in northern Europe (Fig. 6). According to legend the Nordic Freia, goddess of love and beauty, loved jewellery. Her desire to possess a gold necklace that belonged to the dwarfs made her beloved husband Odur (the sunshine) leave Europy (Ryc. 6). Zgodnie z tamtejszą legendą nordycka Freja, bogini miłości i piękna, darzyła uwielbieniem biżuterię. Jej żądza posiadania złotego naszyjnika należącego do karłów sprawiła, że odszedł od niej jej ukochany małżonek – Od (światło słoneczne). Poszukując go, Freja podróżowała z płaczem po ziemi. Łzy Frei, które spadały na skały, zmieniały się w złoto, a te, które wpadały do wody, przemieniały się w bursztyn (Clark 2010: 20–21). 79 her. Looking for him, she roamed the world weeping. The tears of Freia that fell on rocks turned into gold, and those that fell in the water turned into amber (Clark 2010: 20–21). According to another northern, Lithuanian, legend, the goddess of the seas Jurate lived in an amber palace at the bottom of the Baltic Sea (Jucewicz 1842). When she fell in love with a young fisherman, she offended Perkun, the god of the storms and war who guarded morality and the divine order, who in his wrath hit Jurate’s underwater palace with a thunderbolt, killing her beloved. The pieces of amber washing up on the shore were to be the tears of the goddess crying over her dead lover or the remains of her mythical palace: a treasure hidden under the sea. There are also beautiful folk legends. In a story from Poland’s Kurpie region, written down by Andrzej Chętnik, it is said that amber comes from tears. However, these are not tears of the gods, but those of ordinary people. What is more, this legend also differentiated between different amber varieties and provided an origin for each of them. According to the tale, transparent amber, perfect for making such things as necklaces, was to come from the tears of innocent children; translucent slightly impure amber from the tears of repentant sinners, and the most impure porous amber from the tears of evil people. Zgodnie z inną legendą północną – litewską – bogini mórz Jurata mieszkała na dnie Bałtyku w bursztynowym pałacu (Jucewicz 1842). Zakochując się w młodym rybaku, uraziła Perkuna, boga burz i wojny, strzegącego moralności i boskiego porządku, który w zemście uderzył piorunem w podwodny pałac Juraty, a jej oblubieńca zabił. Wypływające na plaże kawałki bursztynu mają być łzami płaczącej nad losem ukochanego bogini albo wypływającymi na brzeg pozostałościami jej mitycznej budowli – ukrytego na dnie morza skarbu. Piękne są także legendy ludowe. W jednej z kurpiowskich historii, spisanej przez Andrzeja Chętnika, mowa jest o pochodzeniu bursztynu od łez, ale nie bogów, a zwykłych ludzi. Co więcej, w legendzie tej odnajdujemy rozróżnienie pochodzenia poszczególnych odmian bursztynu. Zgodnie z przekazem bursztyn przezroczysty, doskonały do robienia np. naszyjników, miał powstać z łez niewinnych dzieci, bursztyn przeświecający, lekko zanieczyszczony – z łez pokutujących grzeszników, a najbardziej zabrudzony, porowaty – z łez ludzi złych. „Ze łzów ludzi niezinnych, małech dzieci i jensych nieboroków ulezoł się burśtyn jak łza cysty i przejzysty – na pasije, na leki, na korole dla dziwcoków i na inse psiankne i przyjemne rzecy. Ze łzów grześników pokutujących i załujących za gziechy powstoł burśtyn przyciemnioły, zamglony, zachmuzony jekby, dobry na kadzidło, do fajków, na tabakiery abo rącki do kijów. A ze łzów ludzi złech, bluźnierców, opojów i insych ucotał się burśtyn brudny, nie do uzytku – na farbe, smołe i inse śtuki podlejse.” (Chętnik 1973: 196) Amber as a talisman Humankind has been using Baltic amber since time immemorial. In the cultures of the people living around the Baltic Sea amber was used to make small, initially zoomorphic, figurines probably since the Mesolithic Age. A map of Mesolithic finds such as animal figurines compiled from archaeological research shows us that amber objects were much more popular on the north and west coasts of the Baltic (Erichson 2008: 79). Researchers agree that amber animal figurines were used as talismans to protect against certain predators or ensure success in hunting them. The horse, bear, elk, wild boar, fowl and fish figurines that have been discovered indicate that their makers had the skills to realistically depict animals. Amber objects’ 80 3. Hans van Aachen, Upadek Faetona i przemiana Heliad oraz Cygnusa, ok. 1600, Schloss Ambras, Innsbruck, fot. Wikimedia Commons 3. Hans van Aachen, The Fall of Phaeton and the Transformation of the Heliades and Cygnus, ca. 1600, Schloss Ambras, Innsbruck, photo: Wikimedia Commons Bursztyn jako talizman Bursztyn bałtycki był wykorzystywany przez człowieka od czasów najdawniejszych. W kulturach ludności żyjącej wokół Morza Bałtyckiego zapewne od czasów mezolitycznych bursztyn był używany do wyrobu niewielkich figurek, początkowo przede wszystkim o formach zoomorficznych. Mapa mezolitycznych znalezisk takich figurek w kształcie zwierząt, opracowana na podstawie wyników badań archeologicznych uzmysławia nam, że przedmioty z bursztynu zdecydowanie bardziej popularne były na północnym i zachodnim wybrzeżu Bałtyku (Erichson 2008: 79). magical function remained current for many centuries. Amber pendants, including those with anthropomorphic forms, unpolished nuggets or examples of amber jewellery are found in the graves of different cultures, which means that amber was supposed to protect the deceased against evil and ensure success in the afterlife. We can see the attempts to control the forces of nature with amber amulets on the example of objects from the Neolithic Age, for example the solar amulet from the Castle Museum in Malbork (Fig. 7). The round lens with a hole in the middle is associated with the sun. Moreover, the intense yellow colour of 81 4. Santi di Tito, Siostry Faetona, II poł. XVI w., studiolo Francesca I de Medici, Palazzzo Vecchio, Florencja, fot. Wikimedia Commons 4. Santi di Tito, Phaeton’s Sisters, 2nd half of the 16th cent., studiolo of Francesco I de Medici, Palazzzo Vecchio, Florence, photo: Wikimedia Commons 82 the amber and the drilled ornament that forms a cross within a circle, just like the one on the little horse from Dobiegniew, underscore the object’s solar symbolism. Worshiping the sun was commonplace among prehistorical and ancient societies from Mesopotamia, through Egypt and Greece, to the Nordic cultures. As the only sources of light, the sun and fire were the symbols of life and infinity. In the case of solar amulets made of amber, a fiery material that radiates warmth, this meaning is doubly highlighted. The form and ornamentation of such objects with a magical function also indicates how aesthetically sophisticated they were. In the beliefs of primitive people and ancient civilisations, amber’s symbolism was tied to the yellow colour of the sun and with energy. Already Thales of Miletus (ca. 635–543 BCE) noted amber’s electrostatic properties, and amber itself was called electron in Greek (ήλεκτρον). Therefore, it was considered a positive prime mover. Hammers, which were the symbol of the Norse god Thor, lord of thunder and lightning, were also made of amber, which means that it was associated with power, light and energy in the north too. And so, even though the myths of various people say that amber formed out of tears, the fossil resin always had positive connotations with light, warmth and energy. Amber would be buried into the foundations of houses so that it would ensure good fortune and propitiousness to the inhabitants of newly-built settlements. Many cultures also attributed a medicinal function to it (Kulicka 1998). A similar role was played when in later times people would carry around in pouches nuggets of white amber or peculiar inclusions. Today, many people still treat amber as their talisman. The need to own amber nuggets or so-called amber “trees of luck” shows how strong the faith is in the magical power of amber that gives both strength and health, generally speaking, bring good fortune. In the Bronze Age amber became more popular beyond the area where it was often found, including in the British Isles (Clark 2010) and in the Mediterranean Sea region. Since then amber beads and even Badacze przyjmują zgodnie, że bursztynowe figurki zwierząt pełniły funkcję talizmanów, a więc miały zapewnić ochronę przed określonymi drapieżnikami, względnie zapewnić powodzenie w polowaniach na nie. Odnajdywane figurki koni, niedźwiedzi, łosi, dzików, ale także ptactwa czy ryb wskazują na znaczne umiejętności twórców realistycznego odwzorowania zwierząt. Funkcja magiczna przedmiotów z bursztynu pozostała aktualna przez wiele stuleci. Zawieszki z bursztynu, także w formach antropomorficznych, czy nieoszlifowane bryłki oraz przykłady biżuterii bursztynowej znajdowane są w grobach różnych kultur, co wskazuje na fakt, że materiał ten miał chronić zmarłego przed złą mocą i zapewnić powodzenie w przyszłym życiu. Próbę panowania nad siłami natury za pomocą amuletów bursztynowych dostrzec można na przykładzie obiektów z epoki neolitycznej, takich jak choćby amulet solarny ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku (Ryc. 7). Okrągła forma soczewki z otworem w środku kojarzy się ze słońcem. Dodatkowo intensywnie żółta barwa bursztynu i nawiercany ornament tworzący znak krzyża wpisanego w okrąg, analogiczny do tego na koniku z Dobiegniewa, podkreślają symbolikę solarną przedmiotu. Kult słońca był powszechny w kulturach pradziejowych i starożytnych od Mezopotamii przez Egipt i Grecję po kultury nordyckie. Słońce i ogień, jako jedyne źródła światła, były symbolami życia i nieskończoności. W wypadku amuletów solarnych wykonanych z bursztynu – płonącego i dającego ciepło materiału – to znaczenie zostaje podwójnie zaakcentowane. Forma i sposób dekoracji tego typu przedmiotów o funkcji magicznej wskazują także na ich dopracowanie estetyczne. W wierzeniach ludów pierwotnych i cywilizacji starożytnych symbolika bursztynu wiązana była ze złotą barwą Słońca i energią. Już Tales z Miletu (ok. 635–543 r. p.n.e.) dostrzegł właściwości elektrostatyczne bursztynu, a sam materiał był po grecku nazywany elektronem (ήλεκτρον). Był on więc materiałem zawierającym pozytywną moc sprawczą. Z bursztynu wykonywano także młoty stanowiące symbol nordyckiego boga Thora – pana burz 83 W epoce brązu bursztyn stał się bardziej popularny poza obszarem swego częstego występowania, m.in. na Wyspach Brytyjskich (Clark 2010) czy w regionie Morza Śródziemnego. Od tego czasu także na tych terenach paciorki, a nawet drobne naczynia z bursztynu były gromadzone w grobach wokół zmarłego. Mogły one mieć nadal funkcję magiczną, ale były także ozdobą strojów zmarłych i ich grobów. Podobnie podwójną funkcję amuletu, ale też ozdoby mają sznury paciorków bursztynowych zawieszane na szyi panny młodej czy czy kierce – ozdoby podsufitowe przypominające kształtem żyrandol, wieszane w domach kurpiowskich. 5A. Wnętrze szkatuły Christopha Mauchera, Muzeum Zamkowe w Malborku, fot. B. i L. Okońscy 5A. Inside of a coffer by Christoph Maucher, Castle Museum in Malbork, photo: B. and L. Okoński small objects were gathered in graves also in these areas. The amber objects could still play a magical role, but they also decorated the clothing of the deceased and their graves. A similar dual function of an amulet and ornament is played by strings of amber beads hung on the neck of a bride or the hanging of chandeliers made from paper flowers and amber (kierce) in the houses of the Kurpie region. i piorunów, a więc i na północy kojarzono go z siłą, światłem i energią. Mimo że według mitologii różnych ludów bursztyn powstał z łez, skamieniała żywica miała więc zawsze pozytywne konotacje ze światłem, ciepłem i energią. Bursztyn zakopywano w fundamentach domów, miał bowiem zapewniać szczęście i pomyślność mieszkańcom nowo budowanych osad. W wielu kulturach miał on też właściwości lecznicze (Kulicka 1998). Podobną funkcję pełniły w późniejszych epokach noszone w sakiewkach bryłki białego bursztynu czy szczególne okazy inkluzji. Współcześnie także wiele osób traktuje bursztyn jako swój talizman. Potrzeba posiadania bryłek bursztynu czy tzw. bursztynowych „drzewek szczęścia” pokazuje, jak silna jest wiara w magiczną moc bursztynu, mającego dawać zarówno siłę, jak i zdrowie czy ogólnie rzecz ujmując – zapewniać szczęście. Amber as ornament The magical function of amber artefacts very quickly began to be combined with an aesthetical role. Besides their representational or symbolic aspects, the little horse of Dobiegniew (original from the 5th millennium BCE) and the Neolithic solar amulets already had decorative features in the form of a drilled ornament. In the Aland Islands (Finland), the ornamentation took the form of parallel carvings 84 Bursztyn jako ozdoba Funkcja magiczna wyrobów z bursztynu bardzo szybko zaczęła się łączyć z funkcją estetyczną. Już konik z Dobiegniewa (oryginał z V tysiąclecia p.n.e.) i neolityczne amulety solarne poza warstwą przedstawiającą lub symboliczną posiadały elementy dekoracyjne, w formie nawiercanego ornamentu. Na terenie Wysp Alandzkich (Finlandia) ornament przybierał formę równoległych rytów mających symbolizować zorzę polarną lub deszcz (Pęczalska 1981). Wszystkie te formy zdobienia stanowiły o procesie estetyzacji tych prostych form niewielkich rzeźb czy zawieszek. Wizualna atrakcyjność przedmiotów neolitycznych wykorzystywana jest jako inspiracja także przez współczesnych artystów pracujących z bursztynem, wystarczy wspomnieć Amulet Giedymina Jabłońskiego z gdańskiego Muzeum Bursztynu (Fijałkowski 1999: 082) czy zachwycający naturalnym urokiem bryły bursztynu pierścień Kaliningrad (Ryc. 8) autorstwa Andrzeja Szadkowskiego (Sobecka 2015: kat. 1), w którym nieregularna forma dużego pierścienia ma w centrum otwór analogiczny do neolitycznego amuletu. Jego wnętrze pozwala zaś dojrzeć obrączkę ze złota umieszczoną wewnątrz. Formy okrągłego dysku z otworem w środku i kuli są od najdawniejszych czasów do dziś najbardziej powszechnym kształtem dla pojedynczych ogniw ozdób takich jak naszyjniki czy bransolety. 5B. Wnętrze szkatuły Christopha Mauchera, Muzeum Zamkowe w Malborku, fot. B. i L. Okońscy 5B. Inside of a coffer by Christoph Maucher, Castle Museum in Malbork, photo: B. and L. Okoński which were to symbolise the northern lights or rain (Pęczalska 1981). All these forms of decorating pendants show the process of the aesthetisation of these simple forms of small sculptures or pendants. The visual attractiveness of Neolithic objects is an inspiration for contemporary amber artists, for example Amulet by Giedymin Jabłoński from the Gdańsk Amber Museum (Fijałkowski 1999: 082) or Kaliningrad (Fig. 8), a ring by Andrzej Szadkowski (Sobecka 2015: cat. 1), which enchants with the natural beauty of an amber nugget where the irregular shape of a large ring has a hole in the middle just like a Neolithic amulet. Inside it is a visible gold wedding band. Round disks with a hole in the middle and spheres have been the most common shape for individual links of necklaces and bracelets from the most ancient time to this day. 85 6. Niels Blommer, Freja na rydwanie, 1852, Muzeum Narodowe, Sztokholm, fot. Wikimedia Commons 6. Niels Blommer, Freia’s Chariot, 1852, National Museum, Stockholm, photo: Wikimedia Commons The process of the aesthetisation of amber objects is evident in the example of Celtic graves and those of the Eastern Hallstatt culture where the deceased were equipped with ornaments or arms, depending on the social status, but also with luxury items and even furniture and tableware. In the early Iron Age amber beads would also decorate the burial urns with faces which were common in the Rzucewo Culture in what is now Pomerania. Threaded onto metal rings, the worked and drilled amber nuggets interspersed with glass beads were earring that decorated the face in the upper part of the urn. Ancient amber jewellery is often in the form of spherical or cylindrical beads, combined with glass or ceramic links, for example necklaces from the period of Roman influence made at the beginning of the Proces estetyzacji przedmiotów z bursztynu widoczny jest zarówno na przykładzie grobów kultury celtyckiej, jak i wschodnio-halsztackiej, w których zmarłego – w zależności od pozycji społecznej – wyposażano w ozdoby czy broń, ale też wyroby luksusowe, a nawet elementy umeblowania i zastawy. We wczesnej epoce żelaza paciorki bursztynowe zdobiły także urny na prochy – tzw. popielnice twarzowe, występujące powszechnie w kulturze rzucewskiej na terenie Pomorza. Nanizane na metalowe obręcze, obrobione i przewiercone bryłki bursztynu przetykane paciorkami ze szkła były kolczykami zdobiącymi uformowaną w górnej części popielnicy twarz. Dawne przykłady biżuterii z bursztynem przybierają często postać paciorków kulistych bądź cylindrycznych, łączonych z ogniwami ze szkła i ceramiki. 86 7. Neolityczny amulet solarny, ok 2500 r. p.n.e, Muzeum Zamkowe w Malborku, fot. B. i L. Okońscy 7. Neolithic solar amulet, ca. 2500 BCE, Castle Museum in Malbork, photo: B. and L. Okoński Stockholm, photo: Wikimedia Commons 8. Andrzej Szadkowski, pierścień Kaliningrad, 2013, własność artysty, fot. Andrzej Szadkowski 8. Andrzej Szadkowski, Kaliningrad ring, 2013, artist’s collection, photo: Andrzej Szadkowski Common Era both in southern and northern Europe. Many-threaded ornaments with so-called separators were very popular, as were necklaces made up of 8-shaped beads. The most elaborate forms of amber ornaments sculpted into animal heads or realistic human figures, often depicted in motion were made in what is today Slovakia (Kriz and Turk 2003: cat. 43, 44, 84) and most of all in Aquilea (Kosmowska-Ceranowicz 1978: 100–103). The skill of the master craftsmen from this Roman town to work, turn, sculpt and polish amber meant that Aquileian ornaments reach the furthest reaches of Europe. The excellence of the execution of rings from a single piece of amber decorated with human heads or intertwined figures making up the body of a vessel and the braiding technique went unmatched for centuries. Przykładem mogą być kolie z okresu wpływów rzymskich wytwarzane na początku naszej ery zarówno na południu, jak i na północy Europy. Dużą popularnością cieszyły się również wielosznurowe ozdoby z tzw. rozdzielnikami, a także naszyjniki złożone z paciorków ósemkowatych. Najbogatsze formy ozdób rzeźbionych w kształty głów zwierzęcych czy realistycznych, ukazanych często w ruchu postaci ludzkich osiągały ozdoby bursztynowe powstające na terenie dzisiejszej Słowenii (Kriz i Turk 2003: kat. 43, 44, 84) a przede wszystkim w Akwilei (Kosmowska-Ceranowicz 1978: 100–103). Umiejętności obróbki bursztynu, toczenia, rzeźbienia i polerowania mistrzów z tego rzymskiego ośrodka wytwórczego sprawiały, że ozdoby akwilejskie docierały do najodleglejszych zakątków Europy. 87 Amber as a treasure Amber has been allegorically called the “gold of the north” or the “treasure of the Baltic” and considered the biggest natural resource of the region lying by the sea. Brought from the Baltic coast to southern Europe via a network of Amber Roads, it was valued on a par with precious metals and stones. Neolithic amber finds, such as that which was excavated in the 19th century from the Curonian Lagoon (Schwarzort, now Judokrantė), with 434 artefacts, including human and animal figurines, depictions of axes etc., must have been hidden and were discovered after centuries had gone by (Klebs 1882). The surviving exhibits from the dispersed collection of the Institute of Geology and Palaeontology of the University of Königsberg are kept at the University of Gottingen’s Museum of Geology and Palaeontology, but unfortunately not made available. The function of the mysterious figurines from Judokrantė has still not been fully explained. They could have been talismans, clothing ornaments or even votive figurines (Klebs 1882: 31). Archaeological research in recent decades in the area of Poland’s Żuławy Lowlands has yielded so many amber ornaments, or rather semi-finished products and refuse left by seasonal artisans from the Late Neolithic Age that these finds are called the hoards of Niedźwiedziówka (Mazurowski 2014). Even more surprising are the amber beads discovered in archaeological sites of the Mycenaean Culture (Czebreszuk 2011). The latest research shows that it was precisely succinite that was used and highly prized there, and not other fossil resins, as had been suggested before. The Mycenaean artefacts found in shaft graves, Etruscan fibulae (clasps) and sculptures and Scythian ornaments (Mazurkevich 2010) give us an idea of how valuable amber was in faraway cultures since it was combined with gold and precious stones. Amber artefacts from the Middle Ages are incredibly rare, especially large ones. Nevertheless, written sources and extant artefacts tell us how amber was used then. In the High Middle Ages, apart from mass produced rosaries, there were popular amber sculptures and reliefs, the most valuable of which were 9. Madonna z Dzieciątkiem, XIV w., kolekcja prywatna 9. Madonna with Child, 14th cent., private collection Perfekcja wykonania zdobionych główkami ludzkimi pierścieni wykonanych z jednego kawałka bursztynu czy splecionych figur tworzących czarę naczynia oraz technika puklowania przez wiele stuleci nie znalazły sobie równych. Bursztyn jako skarb Bursztyn nazywany jest alegorycznie „złotem północy” czy „skarbem Bałtyku” i uważany za największe dobro naturalne regionu wokół tego akwenu mor- 88 displayed in castle chapels. Initially they were most likely made in Bruges and Lubeck, later also in workshops in castles belonging to the Teutonic Order (Joachim 1896), and only later in the larger cities of Pomerania and Prussia. Figurines of the Blessed Virgin Mary, the patron saint of the Teutonic Order, were the most popular (Fig. 9), other saints less so. Raw amber was kept in a treasury, as it was a source of the Order’s economic power. When the Order lost the war with the Prussian Confederation (1466), amber guilds associating master craftsmen, apprentices and journeymen sprang up in the towns on the southern Baltic coast: Gdańsk, Słupsk, Koszalin, but also Elbląg (Chodyński 1981). From the 16th century the functional range of amber artefacts grew at an incredible pace. Since all the chiefly Gdańsk- and Königsberg-made altars, vessels, coffers and other small and large amber artefacts and jewellery were finely crafted in combination with the most expensive materials, including ivory, they were luxury items that only the most affluent could afford (Pelka 1920). And so they usually ended up in royal or ducal courts. Small but extremely prized amber furniture, such as cabinets or very ornamental tableware was treasured for its uniqueness and completely new cultural meaning, for example El Painador de la Reina (Fig. 10): a cabinet probably made in Gdańsk and gifted to Maria Amalia Wettin, who later became the queen of Spain, was used for centuries at the church in Olvés (Saragossa province) as an element of the procession ceremony (Cortés Perruca, Mañas Ballestín 2012). This extraordinary work of secular art, made from a material that was rare in Spain, was given a profound religious meaning. skiego. Przywożony z jego wybrzeży na południe Europy siecią szlaków bursztynowych był ceniony na równi z kruszcami i kamieniami szlachetnymi. Znaleziska bursztynu z okresu neolitu, takie jak to wydobyte w XIX wieku na terenie Zalewu Kurońskiego (Schwarzort, obecnie Judokrantė), obejmujące 434 wyroby, w tym figurki ludzi i zwierząt, przedstawienia toporków itp., musiały zostać ukryte, a odnaleziono je po wiekach (Klebs 1882). Ocalałe eksponaty pochodzące z rozproszonej kolekcji Instytutu Geologiczno-Paleontologicznego Uniwersytetu w Królewcu przechowywane (ale niestety nie udostępniane) są w zbiorach Muzeum Geologii i Paleontologii Uniwersytetu w Getyndze. Po dziś dzień funkcja tajemniczych figurek skarbu z Judokrantė nie została do końca wyjaśniona. Mogły one być zarówno talizmanami, jak i ozdobą stroju czy nawet figurkami wotywnymi (Klebs 1882: 31). Także na terenie Żuław w ostatnich dziesięcioleciach odnajdywano podczas badań archeologicznych tak wielkie nagromadzenia bursztynowych ozdób, a właściwie półfabrykatów i odpadów pozostawianych przez sezonowych wytwórców z późnego neolitu, że znaleziska te określa się mianem skarbów z Niedźwiedziówki (Mazurowski 2014). Jeszcze bardziej zaskakujące są paciorki z bursztynu odnajdywane na stanowiskach kultury mykeńskiej (Czebreszuk 2011). Najnowsze badania wykazały, że wykorzystywano tam i wysoko ceniono właśnie bursztyn bałtycki, a nie inne żywice kopalne, jak niegdyś sugerowano. Zabytki mykeńskie odnajdywane w grobach szybowych, etruskie fibule (zapinki) i rzeźby, a także ozdoby scytyjskie (Mazurkevich 2010) uzmysławiają nam, jak cenny był bursztyn w odległych kulturach, skoro łączono go ze złotem i kamieniami szlachetnymi. Wyjątkowo rzadkie są przedmioty bursztynowe, szczególnie te większe, pochodzące z okresu średniowiecza. Niemniej źródła pisane i zachowane wyroby dają nam wiedzę na temat wykorzystania bursztynu w tej epoce. W okresie dojrzałego średniowiecza, poza licznie powstającymi różańcami popularne były reliefy i rzeźby pełnoplastyczne z bursztynu, a najcenniejsze z nich prezentowano w kaplicach From a treasure to a collector’s item Early Modern objects made of multi-coloured amber were diplomatic gifts (Falcke 2006), aristocratic wedding presents and an object of desire of dedicated collectors. The sophisticated amber candlesticks, cups and furniture were pseudo-functional. No one really used such incredibly valuable cutlery, cups or coffers for everyday use. They were collector’s items protected by their owners. They were kept in cus- 89 tom made leather or wooden cases in order to protect them against damage. Seventeenth century collectors would amass not only amber sculptures, platters and altars, but also natural specimens, chiefly large nuggets and inclusions. Amber artefacts would often be displayed with other works, such as paintings, medals, gems, porcelain, etc. Only in the early 18th century did specialised collections for research begin to appear (Pomian 2012 [1987]). Inventories of collections were made more and more often as well. The best known collectors of natural specimens in Gdańsk and its vicinity included conchologist Christopherus Gottwald (1636–1700), whose collection ended up in St Petersburg, physician and amateur naturalist Johann Philipp Breyne (1680–1764), whose collection was bequeathed to his daughters, and theologian and botanist Georg Andreas Helwig (1666–1748), part of whose collection was purchased by King Stanislaus Leszczyński. The secretary of the Gdańsk Town Council Jacob Theodor Klein (1685– 1759) sold his collection to King Augustus III, then began to amass a new one. A manuscript preserved at the University of Erlangen has a list of specimens together with drawings depicting individual nuggets of the fossil resin (Klein 1738). Specialised amber collections were also accumulated by Elbląg physician Nataniel Sendel (1686–1757), the author of Historia Succinorum, mineralogist and mining advisor Johann Peter Ernst Scheffler (1739–1810), physician and naturalist Georg Karl Berendt (1790–1850) and teacher and arachnid researcher Franz Anton Menge (1808–1880). The most important amber collectors and researchers of the 2nd half of the 19th century were pharmacist and Baltic amber research pioneer Otto Helm (1826–1902) and geologist and palaeontologist Richard Klebs (1850–1911) who studied the famous finds from Judokrantė. The above list of amber collectors and researchers give us an idea of how intense the interest in the fossil resin was among scholars from various disciplines. It was mainly naturalist who taught us how to classify amber and describe it in a scientific and orderly way. Since the 19th century there has also been zamkowych. Początkowo powstawały one prawdopodobnie w Brugii i Lubece, następnie także w pracowniach czynnych na terenie zamków krzyżackich mistrzów bursztynowych (Joachim 1896), a dopiero później w większych miastach Pomorza i Prus. Najpopularniejsze stały się niewielkie rzeźby przedstawiające patronkę Zakonu – Marię (Ryc. 9), rzadziej innych świętych. Zasoby surowca bursztynowego przechowywano w skarbcu, ponieważ materiał ten był podstawą potęgi handlowej Krzyżaków. Po klęsce zakonu w wojnie ze Związkiem Pruskim (1466) w miastach na południowym brzegu Bałtyku – w Gdańsku, Słupsku, Koszalinie, ale też w Elblągu – zaczęły powstawać cechy bursztynników, zrzeszające mistrzów, uczniów i czeladników czynnych w zawodzie (Chodyński 1981). Od XVI wieku zakres funkcjonalny dzieł wytwarzanych z bursztynu powiększał się w zadziwiającym tempie. Ponieważ wszelkie powstające przede wszystkim w Gdańsku i Królewcu ołtarzyki, naczynia, szkatuły i inne drobne czy większe przedmioty z bursztynu oraz biżuteria wykonywane były misternie, w połączeniu z najcenniejszymi materiałami, m.in. kością słoniową, stanowiły więc wyroby luksusowe, na które pozwolić mogli sobie tylko najbogatsi (Pelka 1920). Dlatego trafiały one najczęściej na dwory królewskie lub książęce. Niewielkie, ale niezwykle cenne bursztynowe meble, takie jak kabinety czy szczególnie zdobne naczynia stawały się skarbami ze względu na ich wyjątkowość i całkiem nowe znaczenie kulturowe. Przykładem może być El Painador de la Reina (Ryc. 10) – kabinet powstały prawdopodobnie w Gdańsku, podarowany Marii Amalii Wettyn, późniejszej królowej Hiszpanii, a przez wieki używany w kościele w Olvés (w prowincji Saragossa) jako element ceremoniału procesyjnego (Cortés Perruca i Mañas Ballestín 2012). Wyjątkowemu dziełu sztuki świeckiej wykonanemu z rzadkiego na terenie Hiszpanii materiału nadano głębokie znaczenie religijne. Od skarbu do obiektu kolekcjonerskiego Nowożytne przedmioty z wielobarwnego bursztynu były darami dyplomatycznymi (Falcke 2006), 90 prezentami ślubnymi arystokracji i obiektem pożądania wytrawnych kolekcjonerów. Wyrafinowane świeczniki, puchary czy meble bursztynowe mają charakter pseudoużytkowy. Mało kto bowiem wykorzystywał te niezwykle cenne sztućce, kielichy czy szkatuły do codziennego użytku. Były one strzeżonymi przez właściciela obiektami kolekcjonerskimi. Tworzono dla nich stosowne skórzane etui czy drewniane futerały, tak by chronić ich piękno przed zniszczeniem. Siedemnastowieczni zbieracze gromadzili jednak nie tylko rzeźby, patery czy ołtarzyki bursztynowe, ale także obiekty naturalne, przede wszystkim duże, pokaźne bryły oraz inkluzje. Przedmioty z bursztynu często eksponowane były wraz z innymi dziełami, takimi jak obrazy, medale, gemmy, porcelana itp. Dopiero z początkiem wieku XVIII narodziła się kultura kolekcji sprofilowanych, służących do badań (Pomian 2012 [1987]). Coraz częściej inwentaryzowano też zbiory. Do najbardziej znanych zbieraczy naturaliów należeli w samym Gdańsku i okolicach koncholog Christopherus Gottwald (1636–1700), którego kolekcja trafiła do Petersburga, lekarz i przyrodnik z zamiłowania Johann Philipp Breyne (1680–1764), którego zbiory odziedziczyły jego córki, oraz teolog i botanik Georg Andreas Helwig (1666–1748), którego część kolekcji zakupić miał król Stanisław Leszczyński. Sekretarz Rady Miasta Gdańsk Jacob Theodor Klein (1685–1759) sprzedał swoją kolekcję Augustowi III, a następnie zaczął ją gromadzić od nowa. Na Uniwersytecie w Erlangen zachował się manuskrypt ze spisem okazów wraz z rysunkami przedstawiającymi poszczególne bryłki żywicy (Klein 1738). Sprofilowane zbiory bursztynu zgromadzili lekarz elbląski Nataniel Sendel (1686–1757), autor Historia Succinorum, mineralog i radca górniczy Johann Peter Ernst Scheffler (1739–1810), lekarz i przyrodnik Georg Karl Berendt (1790–1850) oraz nauczyciel i badacz pajęczaków Franz Anton Menge (1808–1880). Najważniejszymi kolekcjonerami i badaczami bursztynu w II połowie XIX wieku byli farmaceuta i pionier badań nad bursztynem bałtyckim Otto Helm (1826–1902) oraz geolog 10A. El Peinador de la Reina, poł. XVIII w., kościół Santa María la Mayor, Olvés 10A. El Peinador de la Reina, mid-18th cent., Santa María la Mayor church, Olvés archaeological, historical and artistic research carried out on amber which, together with ethnographic studies give us a broader perspective on its use and importance in many more or less distant cultures in time and space. Many items from museum and private collections, especially in Pomerania, have been irretrievably lost, which we can see browsing through the pictures of the artefacts described by Alfred Rohde (Rohde 1937) which were lost in World War II. The disaster of the war also drastically interrupted the cultural continuity and, in many cases, the skills to work amber (of large centres like Gdańsk and Königsberg). 91 i paleontolog Richard Klebs (1850–1911), który opracował słynne znaleziska z Jurokrantė. Powyższa lista kolekcjonerów i badaczy bursztynu uzmysławia nam, jak intensywne było zainteresowanie tą żywicą kopalną wśród uczonych różnych specjalności. To właśnie przede wszystkim przyrodnicy nauczyli nas klasyfikować bursztyn i opisywać go w sposób naukowy i uporządkowany. Od XIX wieku prowadzone są też badania archeologiczne i historyczno-artystyczne nad bursztynem, które wraz z badaniami etnograficznymi dają nam szerszy obraz wykorzystania i znaczenia tego materiału w wielu bardziej lub mniej odległych czasowo i terytorialnie kulturach. Wiele dzieł ze zbiorów muzealnych i kolekcji prywatnych, szczególnie na terenie Pomorza, przepadło bezpowrotnie, co możemy zauważyć, przeglądając zdjęcia omawianych przez Alfreda Rohdego zabytków (Rohde 1937), które zaginęły podczas II wojny światowej. Katastrofa wojny przerwała też drastycznie ciągłość kulturową, a także w wielu wypadkach (wielkich centrów, takich jak Gdańsk i Królewiec) umiejętności obróbki bursztynu. 10B. El Peinador de la Reina, poł. XVIII w., kościół Santa María la Mayor, Olvés 10B. El Peinador de la Reina, mid-18th cent., Santa María la Mayor church, Olvés 92 10C. El Peinador de la Reina, poł. XVIII w., kościół Santa María la Mayor, Olvés 10C. El Peinador de la Reina, mid-18th cent., Santa María la Mayor church, Olvés Podsumowanie Bursztyn bałtycki i jego geneza fascynowały człowieka od czasów najdawniejszych. Materiał ten ceniony za swą wyjątkowość i działanie lecznicze pełnił funkcję talizmanu lub ozdoby: stroju, wnętrza domu, ceremoniału pogrzebowego czy stołowego. Często zresztą funkcje te przeplatały się ze sobą. Ze względu na trudność pozyskania oraz swą delikatność i kruchość bursztyn wymagał od właściciela szczególnej troski. Stanowił rodzaj pożądanego przez zbieraczy mirabilium – skarbu. Otoczony szczególna aurą i opieką, z czasem przerodził się w obiekt kolekcjonerski, a w końcu także w przedmiot badań. Współcześnie nadal należymy do tej oświeceniowej „kultury metody”, starając się jak najdokładniej zbadać i zabezpieczyć obiekty bursztynowe, by móc je jak najdłużej podziwiać. I choć dysponujemy bardziej dokładną aparaturą badawczą, bursztyn nadal skrywa przed nami wiele tajemnic. Summary Baltic amber and its origin have fascinated humankind since time immemorial. Amber was prized for its uniqueness and medicinal properties and was used as a talisman or ornament of clothing, household interiors, funeral ceremonies or at the table. Often these functions overlap with each other. Due to the difficulty in obtaining it, as well as its fragility and brittleness, amber required its owner to treat it with special care. It became, as it were, a mirabilium or treasure coveted by collectors. Surrounded with a peculiar aura and care, with time it became a collector’s item and finally also an object of research. Today, we still belong to this “culture of method” that was born in the Enlightenment, striving to best examine and preserve amber objects so that we can delight in them as long as possible. And even though we have more and more precise research devices, amber still holds many mysteries. 93