Prawy dba o duszę swego zwierzęcia domowego. Pochówki ludzi i zwierząt

prawy dba o duszę swego zwierzęcia domowego Pochówki ludzi i zwierząt prawy dba o duszę swego zwierzęcia domowego Pochówki ludzi i zwierząt FuNeraLia gNieŹNieŃsKie • spoTKaNie 23 Redakcja Mateusz Jaeger, Jacek Tomczyk, Jacek Wrzesiński InsTyTuT KulTury EuropEJsKIEJ W GnIEźnIE UniweRsytet im. AdAmA mickiewiczA w PoznAniU Recenzenci: Krzysztof Borysławski, Mateusz Jaeger, Andrzej Janowski, Maria Kaczmarek, Wiesław Lorkiewicz, Arkadiusz Marciniak, Andrzej Michałowski, Iwona Teul, Jacek Tomczyk, Leszek Wetesko Tłumaczenia: Mateusz Jaeger Projekt okładki: Wojciech Kujawa Przygotowanie redakcyjne, koordynacja prac: Jacek Wrzesiński Skład, łamanie komputerowe: Justyna Nowaczyk Adres Redakcji: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Kultury Europejskiej w Gnieźnie ul. Kostrzewskiego 7 62-200 Gniezno e-mail: [email protected] Autorzy artykułów ponoszą odpowiedzialność prawną i finansową za zamieszczone w tomie ilustracje © Copyright by IKE w Gnieźnie i Autorzy, Gniezno 2024 Wydanie I ISBN 978-83-68006-24-7 DOI 10.48226/978-83-68006-24-7 Wydawnictwo Rys ul. Kolejowa 41 62-070 Dąbrówka tel. 600 44 55 80 e-mail: [email protected] www.wydawnictworys.com 5 spis treści Świat ludzi i zwierząt – wstęp do 23 Funeraliów Gnieźnieńskich ........................................... 7 Daniel Makowiecki, „Dbałość Prawego o duszę swego zwierzęcia domowego”. Kilka refleksji z badań archeozoologa ............................................................................................................ 9 „The care of the Righteous for the soul of his pet”. Some reflections from the archeozoologist’s research 24 Jacek Woźny, U źródeł wspólnoty ludzko-zwierzęcej w świetle języka, symboli i mitologii pradziejowych .............................................................................................................................. 27 At the Origins of Human-Animal Community in Light of Language, Symbols, and Prehistoric Mythology ............................................................................................................................... 37 Piotr Kuberski, Twój trup będzie strawą wszystkich ptaków powietrznych i zwierząt lądowych, a nikt ich nie będzie odpędzał (Pwt 28, 26). Zwierzę jako narzędzie kary pozbawienia pochówku w Biblii ................................................................................................................................. 39 Your corpses will be food for all the scavenging birds and wild animals, and no one will be there to chase them away (Dt. 28, 26). Animal as a Tool in the Penalty of Deprivation of Burial in the Bible ................................................................................................................................. 51 Marta Osypińska, Nie-ludzie w społeczności Berenike (I-II w. n.e., Egipt). Dane archeozoologiczne z cmentarzyska zwierząt w dyskursie o wartości i tożsamości w antyku ..................... 53 Non-Human Beings in the Berenike Community (1st-2nd Century CE, Egypt). Archaeozoological Data from the Animal Cemetery in the Discourse on the Value and Identity of Antiquity ............. 73 Aleksandra Pudło, Henryk Paner, Marta Osypińska, Zwierzęta w pochówkach z czasów Królestwa Kerma na Pustyni Bayuda w Sudanie ....................................................................... 75 Animals in Burials from the Kingdom of Kerma in the Bayuda Desert, Sudan ............................ 83 Kamil Kajkowski, Bydło w wyobrażeniach eschatologicznych wczesnośredniowiecznych Słowian zachodnich. Kontekst nekropoliczny ............................................................................ 85 Cattle in Eschatological Imagery of Early Medieval Western Slavs. Necropolitical context .............. 95 Kamilla Waszczuk, Andrzej Michałowski, Daniel Żychliński, Pokarm żywych czy umarłych? Ślady konsumpcji mięsa w nasypach kurhanów kultury wielbarskiej na stanowisku nr 37 w Mirosławiu, gm. Ujście, pow. pilski ...................................................................................... 97 Food for the Living or the Dead? Traces of Meat Consumption in the Mounds of the Wielbark Culture at Site No. 37 in Mirosław, Ujście Municipality, Piła County ........................................ 113 6 Zuzanna Majbrodzka, Józef Bednarczyk, Z badań nad rolą psa w sferze obrzędowej społeczności kultury przeworskiej na Kujawach – nowe spojrzenie .............................................. 115 Studies on the role of the dog in the ritual sphere of the Przeworsk culture community in Kuyavia – a new perspective ................................................................................................. 131 Tomasz Gralak, Aleksander Limisiewicz, Pierwsze zabicie psa ................................................. 133 The First Killing of a Dog ......................................................................................................... 160 Jacek Bojarski, Człowiek, koń, pies – razem za życia i po śmierci. Refleksje na przykładach pochówków z Kałdusa ............................................................................................................. 161 Man, Horse, Dog – Together in Life and After Death. Reflections on Burials in Kałdus ................ 179 Funeralia Gnieźnieńskie – spotkanie 23 n pRAWY DBA O DUsZę sWEGO ZWIERZęCIA... Aleksandra Szafarowicz, Aleksandra Karykowska, Prozdrowotny wpływ psa na człowieka na przestrzeni wieków ................................................................................................................. 181 The Beneficial Influence of Dogs on Humans Throughout the Centuries ....................................... 186 Paweł Szczepanik, Daniel Makowiecki, Wojciech Chudziak, Czaszki końskie z biskupińskiego źródła krynicznej wody jako przykład kompleksowych bioarcheologicznych studiów nad depozytami zwierzęcymi z kontekstów magicznych .................................................................... 187 Horse Skulls from the Biskupin Spring: An Example of Comprehensive Bioarchaeological Studies on Animal Deposits in Magical Contexts ................................................................................... 199 Jacek Tomczyk, Anna Myszka, Anna Gręzak, Aleksandra Lisowska-Gaczorek, Krzysztof Szostek, Dieta populacji Radomia (XI-XIX w.) w badaniach odontologiczno-środowiskowych ........ 201 Diet of the population of Radom (11th-19th century) in odontological and environmental studies 214 Alicja Budnik, Beata Borowska, Justyna Marchewka-Długońska, Gruźlica w nowożytnym Zbuczu (XVII-XVIII wiek). Doniesienie wstępne ...................................................................... 215 Tuberculosis in Early Modern Zbucz (17th-18th Century). Preliminary Report ........................... 230 Ewa Bugaj, Garść uwag o zwierzętach jako towarzyszach zabaw dziecięcych w antyku na podstawie danych ikonograficznych i historycznych ..................................................................... 231 Some Remarks on Animals as Play Companions for Children in Antiquity Based on Iconographic and Historical Data ................................................................................................................. 242 Marek Florek, Przedstawienia zwierząt na średniowiecznych nagrobkach bałkańskich, tzw. stećci i ich symbolika ......................................................................................................... 243 Representations of Animals on Medieval Balkan Tombstones, Known as Stećci, and Their Symbolism ... 257 Katarzyna Biernacka, Jacek Szczurowski, Czy na Drzwiach Gnieźnieńskich znajduje się małpa? Analiza elementu bordiury Porta Regia z perspektywy antropologa ............................................. 259 Does the Gniezno Doors feature a monkey? Analysis of the Porta Regia border element from an anthropological perspective........................................................................................................ 265 Agnieszka Stempiń, Dlaczego „kości” zostały rzucone? .............................................................. 267 Why were „bones” rolled? ......................................................................................................... 281 Małgorzata Zalewska, Zwierzęta w życiu bialskich Radziwiłłów w swietle badań archeozoologicznych .......................................................................................................................... 283 Animals in the Life of the Radziwiłł Family in Biała Podlaska ................................................... 294 Kamil Wasilkiewicz, Templariusze i ich zwierzęta. Fragmenty z życia codziennego braci zakonu Świątyni. Perspektywa historyczna (XII–XIV w.) ...................................................................... 295 Templars and Their Animals: Fragments from the Daily Life of the Knights Templar. Historical Perspective (12th-14th centuries) .............................................................................................. 304 Lista uczestników, Funeralia Gnieźnieńskie 23, 17–18 maja 2023 r. ...................................... 305 7 Świat ludzi i zwierząt – wstęp do 23 Funeraliów Gnieźnieńskich rezentowane w niniejszej publikacji teksty obrazują dyskusję, jaka toczyła się w maju 2023 roku w gościnnych murach Instytutu Kultury Europejskiej w Gnieźnie, filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Funeralia zagościły na dłużej w tym miejscu, dlatego też nieco zmieniła się nazwa – z Funeraliów Lednickich na Funeralia Gnieźnieńskie. Nie zmienił się jednak charakter tych multidyscyplinarnych spotkań, w których dominują archeolodzy i antropolodzy. Podczas tegorocznych Funeraliów wyraźnie było widać to, co było założeniem u podstaw tworzenia konferencji, potrzebę i doskonałe rezultaty nie tylko badań interdyscyplinarnych, ale też dyskusji. Dyskusji nad tematami, nad problemami, wynikami i stawianymi hipotezami. Wielogłos i wymiana myśli między dyscyplinami pozwala na większe wzajemne zrozumienie oraz na bardziej wiarygodną prezentację przeszłości. Nasze badania, analizy i hipotezy opierają się na źródłach pozyskiwanych w toku archeologicznych prac wykopaliskowych. Wszystko, bez względu na stan zachowania, czy też rodzaj źródła, jest dla nas niezwykle cenne. Dlatego też świadomość skrupulatnych badań terenowych i dokumentowania leży u podstaw naszego dalszego wnioskowania. Coś, co zostanie niedostrzeżone lub pominięte w toku prac terenowych, nigdy nie stanie się przedmiotem analiz P i refleksji. Tym samym budowany przez nas obraz minionej rzeczywistości nigdy nie będzie pełny, a co gorsze – nie będzie nawet przybliżony, a w wielu przypadkach wręcz wypaczony. Kolejne Funeralia jak zwykle ukazały bardzo szerokie spektrum chronologiczne jakie obejmuje archeologia. Od pradziejów i starożytności, po czasy współczesne. Od początku Funeraliów zakres tematyki wykracza poza ściślej określone ramy związane z zagadnieniami sepulkralnymi. Bez poruszania tematyki kontekstu kulturowego zagadnienia funeralne będą jakby w zawieszeniu. Zwierzęta będące towarzyszami człowieka muszą być postrzegane w aspekcie wielu powiązań. Dlatego też zarówno sama konferencja, jak i niniejsza publikacja wykraczają poza bramy cmentarza. Środowisko naturalne tętni życiem i nasycone jest bogactwem różnorodnych mocy. Jeżeli ludzie chcieli przetrwać musieli wchodzić w związki z tymi mocami – ze światem zwierząt, roślin, minerałów i oczywiście innych ludzi. Człowiek jest integralną częścią przyrody i zwierzęta były naturalnym jego towarzyszem. Najstarsze malowidła naskalne oddają relacje człowieka i zwierzęcia, za którymi stały fascynacja, strach, szacunek. Angielski wyraz animal wywodzi się od łacińskiego słowa anima – dusza! Funeralia Gnieźnieńskie – spotkanie 23 n ŚWIAT LUDZI I ZWIERZĄT. WsTęp 8 W ciągu wieków wzajemne związki człowieka i zwierząt ulegały zmianom. Człowiek zafascynowany zwierzętami uczył się od nich zachowania w otoczeniu, ale też potrzebował ich mięsa, skóry, kości, aby samemu przetrwać. Fascynacja przeradzała się w nadawanie zwierzętom określonych cech i symboli, które rodziły kult i oddawanie czci. Wreszcie zaczęto oswajać zwierzęta, wykorzystywać ich siłę, pozyskując mleko, krew, a także odchody. Wybrane gatunki zwierząt stały się też wyznacznikiem prestiżu i bogactwa. Posiadanie zwierząt było wyrazem dominacji. Pierwszą wyraźną zmianę w stosunkach człowieka i zwierzęcia obserwujemy w okresie tzw. rewolucji neolitycznej, gdy dotychczasowy koczowniczy tryb życia człowieka stawał się stabilny i gdy rozpoczęła się świadoma hodowla zwierząt oraz ich planowe wykorzystanie. Kolejną zmianę możemy obserwować w dobie Oświecenia. Człowiekiem zaczęło kierować przeświadczenie o możliwości podporządkowania sobie świata przyrody i myśl o dowolnej jego zmianie. Współcześnie obserwujemy kolejne zmiany w naszym postrzeganiu przyrody. Zwiększa się wiedza i świadomość o prawach rządzących światem przyrody. Następuje odejście od podmiotowego traktowania zwierząt. Pamiętając o początkach egzystencji człowieka w środowisku geograficzno-przyrodniczym mamy świadomość, że było ono dostarczycielem pożywienia i odzieży. Jednocześnie człowiek musiał się bronić przed agresywnością otaczającego go świata – przed zwierzętami, roślinnością, klimatem. W konsekwencji, środowisko wpływa i kształtuje warunki życia człowieka, decydując o formach i środkach wytwarzania oraz zaspokajania jego wielorakich potrzeb. Badania archeologiczne dostarczają różnorodnego materiału – źródeł historycznych – ze świata przyrody. Te źródła są odzwierciedleniem stosunku człowieka do zwierząt w różnych okresach dziejów. Prezentowane w niniejszym tomie artykuły mogą stanowić przyczynek do dyskusji nad rolą i znaczeniem zwierząt w „świecie człowieka”, a także pozwalają (choćby w minimalny sposób) zobaczyć jak człowiek obcował ze zwierzętami gdy żyły i jak je traktował gdy zmarły. Mateusz Jaeger, Jacek Tomczyk, Jacek Wrzesiński