Köpeðin Türkçesi ittir, malum. Bilinen en eski devirden beri yerleþik olan kelime budur, daha doðrusu muhtemelen kalýn sesliyle ýt’týr. Orhun yazýtlarýnda böyle geçer. Yakutçasý halâ ýt, noktasýz. Çuvaþçasý ida. Bunlar Türki dillerin birbirine ve bize en uzak iki dalý olduðu için, bir kelime bunlarýn ikisinde de varsa demek ki feci surette eskidir diyebiliriz.

Köpek Türkiye Türkçesinde 15. yüzyýlda zuhur etmiþ. Ondan az bir müddet önce de Kýpçakçada, yani bugünkü Kýrým ve Volga Tatarcasýnýn atasý olan dilde görülüyor. Kitab-ül Ýdrak isimli bir Kýpçakça dil kýlavuzuna isimsiz birinin eklediði haþiyede “itin iri ve tüylü olan cinsine köpek denir” diye not düþmüþler, 1400’lerin baþý gibi bir tarihte. Muhtemelen “kabarmak, irileþmek” anlamýna gelen köpmek fiilinden türetilmiþ bir ad. 1230’larda Anadolu Selçuklularýnýn Sadettin Köpek adlý bir veziri vardýr. Adamýn resmî lakabý bu olduðuna göre o tarihte bu kelimenin it anlamý olmasa gerek, tahmin etmem ki o denli saygýsýzlýk etmiþ olsunlar, cumhuriyet gençliði deðil ya bunlar. “Kabarýk Sadettin” yeterince riskli zaten.

Özetle neymiþ? Esas adý it olan hayvanýn tahminen yeni çýkan bir çeþidine köpek adý verilmiþ. Türkiye Türkçesinde bu yeni ad tutmuþ, o kadar ki bir süre sonra iti arka plana itip köpek cinsinin aslî adý yerine geçmiþ.

*

Enteresan olaný þu. Bu tarihten biraz önce Ýngilizcenin baþýna týpký buna benzer bir þey gelmiþ. Germen dillerinde bu hayvanýn ortak adý hund, orijinal Ýngilizcesi de öyledir. Derken 1100 yýlý dolayýnda nereden geldiði meçhul bir dog türemiþ. Ýlk baþta bir tür iri ve dövüþken bekçi köpeðinin adý, ama bir süre sonra hound’u marjinalleþtirip köpek milletinin genel adý olmuþ. (Buna karþýlýk Almancada Hund egemenliðini korumuþ, Dogge bir köpek cinsinin adý olarak kalmýþ.)

Sonra, bakýn, Ýspanyolcada da ayný durum var. Latince canis köpek. Ýtalyanca cane, Fransýzca chien hep oradan gelir. Buna karþýlýk Ýspanya’da 1100’lü yýllarda ne idüðü belirsiz perro sözcüðü çýkýp eski adý kenara itmiþ (eskisi galiba gano olmalý, þimdi bakmaya üþendim).

Belli ki ortaçaðlarda köpek ýrkýnda dünya çapýnda bir devrim yaþanmýþ, öyle anlaþýlýyor.


***

"www.nisanyansozluk.com - Türkçenin en kapsamlý etimoloji sözlüðü"

Sevan Niþanyan'ýn Agos yazýlarý - nisanyan.blogspot.com

Sevan Niþanyan'ýn siyaset ve tarih yazýlarý: https://nisanyan1.blogspot.com