Yoʻlbars: Versiyalar orasidagi farq
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
kTahrir izohi yoʻq |
kTahrir izohi yoʻq |
||
| (23 oraliq tahrir tomonidan 9 foydalanuvchi koʻrsatilmagan) | |||
| Qator 3: | Qator 3: | ||
** Amur yoʻlbarsi |
** Amur yoʻlbarsi |
||
** Bengal yoʻlbarsi |
** Bengal yoʻlbarsi |
||
** Hindixitoy |
** Hindixitoy yoʻlbarsi |
||
** Malay |
** Malay yoʻlbarsi |
||
** Xitoy |
** Xitoy yoʻlbarsi |
||
** Turon |
** Turon yoʻlbarsi |
||
* ''[[Panthera tigris sondaica|P. t. sondaica]]'', populyatsiyalari: |
* ''[[Panthera tigris sondaica|P. t. sondaica]]'', populyatsiyalari: |
||
** Sumatra |
** Sumatra yoʻlbarsi |
||
** Bali |
** Bali yoʻlbarsi |
||
** Java |
** Java yoʻlbarsi|synonyms=* ''Felis tigris'' |
||
* ''Felis virgata'' (1815) |
* ''Felis virgata'' (1815) |
||
* ''Tigris regalis'' (1867) |
* ''Tigris regalis'' (1867) |
||
* ''Tigris striatus'' (1858)|image=Walking tiger female.jpg|image_caption=Bengal yoʻlbarsining urgʻochisi Kanha milliy bogʻida, Hindiston|status=EN|classis=Sutemizuvchilar|familia=Mushuksimonlar|subfamilia=Katta mushuklar|ordo=Yirtqichlar}} |
* ''Tigris striatus'' (1858)|image=Walking tiger female.jpg|image_caption=Bengal yoʻlbarsining urgʻochisi Kanha milliy bogʻida, Hindiston|status=EN|classis=Sutemizuvchilar|familia=Mushuksimonlar|subfamilia=Katta mushuklar|ordo=Yirtqichlar}} |
||
'''Yoʻlbars''' (lot. {{lang|la|''Panthera tigris''}}) — [[mushuksimonlar]] [[oila (biologiya)|oila]]siga mansub [[Yirtqichlar|yirtqich]] [[sut emizuvchilar|sut emizuvchi hayvon]]. [[Katta mushuklar]] (lot. ''Pantherinae'') ostoilasiga kiruvchi ''Panthera urugʻining'' beshta turidan biri. Shu oilaning eng yirik vakili. Yoʻlbars umuman quruqlikdagi eng yirik yirtqichlardan biri, vazni bo'yicha faqat [[oq ayiq]] va [[qoʻngʻir ayiq]]<nowiki/>dan kichik. Yoʻlbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur toʻqqizta [[populyatsiya]]<nowiki/>ni oʻz ichiga oladi. [[XXI asr]] boshiga faqat oltitasi saqlanib qolgan. Yolbarslarning umumiy soni 2600-3900 boshdan iborat<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.iucnredlist.org/species/15955/214862019|sarlavha=IUCN red list. Panthera tigris (Tiger).}}</ref>. [[Bengal yo'lbarsi|Bengal yoʻlbarsi]] populyatsiyasi eng koʻp boshdan iborat, yoʻlbarslarning umumiy populyatsiyasing 40% tashkil qiladi. |
'''Yoʻlbars''' (lot. {{lang|la|''Panthera tigris''}}) — [[mushuksimonlar]] [[oila (biologiya)|oila]]siga mansub [[Yirtqichlar|yirtqich]] [[sut emizuvchilar|sut emizuvchi hayvon]]. [[Katta mushuklar]] (lot. ''Pantherinae'') ostoilasiga kiruvchi ''Panthera urugʻining'' beshta turidan biri. Shu oilaning eng yirik vakili. Yoʻlbars umuman quruqlikdagi eng yirik yirtqichlardan biri, vazni bo'''ʻ'''yicha faqat [[oq ayiq]] va [[qoʻngʻir ayiq]]<nowiki/>dan kichik. Yoʻlbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur toʻqqizta [[populyatsiya]]<nowiki/>ni oʻz ichiga oladi. [[XXI asr]] boshiga faqat oltitasi saqlanib qolgan. Yolbarslarning umumiy soni 2600-3900 boshdan iborat<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.iucnredlist.org/species/15955/214862019|sarlavha=IUCN red list. Panthera tigris (Tiger).}}</ref>. [[Bengal yo'lbarsi|Bengal yoʻlbarsi]] populyatsiyasi eng koʻp boshdan iborat, yoʻlbarslarning umumiy populyatsiyasing 40% tashkil qiladi. |
||
XX asrda Tabiat va tabiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi qizil kitobiga kiritildi. Shu bilan bir qatorda turli davlatlar qizil kitobiga va himoya hujjatlariga kiritilgan. 2020-yil holatiga koʻra yoʻlbarslarni butun dunyoda ovlash taqiqlangan. |
XX asrda Tabiat va tabiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi qizil kitobiga kiritildi. Shu bilan bir qatorda turli davlatlar qizil kitobiga va himoya hujjatlariga kiritilgan. 2020-yil holatiga koʻra yoʻlbarslarni butun dunyoda ovlash taqiqlangan. |
||
== Etimologiyasi == |
== Etimologiyasi == |
||
Yoʻlbars |
Yoʻlbars soʻzi qadimgi turkiy tilda koʻp maʼnoli „yol“ soʻziga, qadimgi turkiy tilda katta mushuksimon hayvon manosini anglatgan „bars“ soʻziga qoʻshib tuzilgan.<ref>{{Kitob manbasi |title=Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) |author=Shavkat Rahmatullayev |year=2000 |publisher=Toshkent. Universitet. |page=191}}</ref> „Bars“ soʻzi etimologiyasi oxirigacha aniq emas. „Yol“soʻzi esa oʻz oʻrnida V.V.Radlov, A.M. Sherbak, J. Kloson fikriga koʻra „chiziq“ manosini anglatadi. V.Bang fikriga koʻra esa bu shunchaki „yol“ manosini anglatadi, chunki yoʻlbarslar juda uzoq masofa bosib oʻta oladi. V.Bang shu bilan birga „yoʻl“ soʻzi aslida „ola“ soʻzining „yoʻl“ soʻziga [[Paronimlar|paronim]]<nowiki/>ik oʻxshatish natijasi ham boʻlishi mumkunligini taʼkidlagan.<ref>{{Kitob manbasi |title=Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на буквы "Җ", "Ж", "Й". 4-jild |author=Эрванд Владимирович Севортян |publisher=Наука |year=1989 |page=219}}</ref> |
||
Yevropa tillarida tarqalgan yoʻlbars soʻzi ([[Ingliz tili|inglizcha]]:tiger, [[Rus tili|ruscha]]: тигр, [[Nemis tili|nemischa]]: Tiger, [[Fransuz tili|fransuzcha]]: tigre) [[Qadimgi yunon tili|qadimgi yunoncha]] τίγρις „yoʻlbars“ soʻzidan kelib chiqqan. Oʻz navbatda bu yunoncha soʻz avesto tilidagi tiɣra „oʻtkir“ yoki tiɣri „oʻq“ soʻzidan olingan.<ref>{{Kitob manbasi |title=Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера |url=https://lexicography.online/etymology/vasmer/%D1%82/%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80 |author=Макс Фасмер}}</ref> |
|||
== Oʻrganish tarixi == |
== Oʻrganish tarixi == |
||
Yoʻlbarsalga birinchi boʻlib, ''Felis tigris'' nomi ostida, [[Carl Linnaeus|Carl Linney]] tomonidan uning [[Systema natur|'''''Systema Naturæ''''']] asarida tarif berilgan. Keyinchalik 1858-yilda rus tabiatshunosi [[Nikolay Seversov|Nikolay Severtsov]] ushbu turga ''Tigris striatus'' nomi ostida tarif beradi. 1867-yilda britaniyalik zoolog Jorj Grey ''Tigris regalist'' nomi ostida tarif beradi. 1929-yildan boshlab yoʻlbarslarni katta mushuklar (lot. ''Panthera)'' urugʻiga oid deb qolanila boshlandi. |
Yoʻlbarsalga birinchi boʻlib, ''Felis tigris'' nomi ostida, [[Carl Linnaeus|Carl Linney]] tomonidan uning [[Systema natur|'''''Systema Naturæ''''']] asarida tarif berilgan. Keyinchalik 1858-yilda rus tabiatshunosi [[Nikolay Seversov|Nikolay Severtsov]] ushbu turga ''Tigris striatus'' nomi ostida tarif beradi. 1867-yilda britaniyalik zoolog Jorj Grey ''Tigris regalist'' nomi ostida tarif beradi. 1929-yildan boshlab yoʻlbarslarni katta mushuklar (lot. ''Panthera)'' urugʻiga oid deb qolanila boshlandi. |
||
== [[Filogenez|Filogenezi]] == |
|||
Turning evolyutsiyasiga oid asosiy ma'''ʻ'''lumotlar qazilma qoldiqlarini tahlil qilish va molekulyar filogenetika sohasidagi tadqiqotlar orqali olingan. |
|||
Kladistik tahlil asosida turning kelib chiqish markazi Sharqiy Osiyoda joylashganligi isbotlangan. |
|||
{|class="graytable" style="text-align:left" |
|||
|+ Yoʻlbars va ost turlarining kelib chiqish yoʻllari <br> McKenna & Bell, 1997 va Nowak, 1991 boʻyicha<ref>{{cite web |
|||
|url = https://www.helsinki.fi/~mhaaramo/metazoa/deuterostoma/chordata/synapsida/eutheria/carnivora/aeluroidea/pantheriinae.html |
|||
|title = After McKenna & Bell, 1997, with recent species from Nowak, 1991 |
|||
|accessdate = 2009-10-06 |
|||
|lang = en |
|||
|archiveurl = https://www.webcitation.org/611ZnST00?url=https://www.helsinki.fi/~mhaaramo/metazoa/deuterostoma/chordata/synapsida/eutheria/carnivora/aeluroidea/pantheriinae.html |
|||
|archivedate = 2011-08-18 |
|||
|deadlink = no |
|||
}}</ref>. |
|||
|- |
|||
| {{Clade |
|||
|1=<big>†''[[Panthera palaeosinensis]]''</big> |
|||
|2={{clade |
|||
|1=<big>†''[[Panthera schreuderi]]''</big> |
|||
|label2=<big>''Panthera tigris''</big> |
|||
|2={{clade |
|||
|1={{clade |
|||
|1=<big>†''[[Panthera tigris acutidens|P. t. acutidens]]''</big> |
|||
|2={{clade |
|||
|1=''<big>[[Южно-китайский тигр|P. t. amoyensis]]''</big> |
|||
|2=''<big>[[Бенгальский тигр|P. t. tigris]]''</big> |
|||
|3=''<big>[[Каспийский тигр|P. t. virgata]]''</big> |
|||
|4=''<big>[[Амурский тигр|P. t. altaica]]''</big> |
|||
|5=''<big>[[Индокитайский тигр|P. t. corbetti]]''</big> |
|||
|6=''<big>[[Малайский тигр|P. t. jacksoni]]''</big> |
|||
}} |
|||
}} |
|||
|2={{clade |
|||
|1=<big>†''[[Panthera tigris trinilensis]]''</big> |
|||
|2=<big>''[[Суматранский тигр|P. t. sumatrae]]''</big> |
|||
|3=<big>†''[[Яванский тигр|P. s. sondaica]]''</big> |
|||
|4=<big>†''[[Балийский тигр|P. t. balica]]''</big> |
|||
}} |
|||
}} |
|||
}} |
|||
}} |
|||
|{{Clade |
|||
|1=†<big>''[[Panthera palaeosinensis]]</big>'' |
|||
|2={{Clade |
|||
|1=†<big>''[[Panthera schreuderi]]''</big> |
|||
|label2=<big>''Panthera tigris''</big> |
|||
|2={{Clade |
|||
|1={{Clade |
|||
|1=<big>†''[[Panthera tigris acutidens]]''</big> |
|||
|2={{Clade |
|||
|1=''<big>[[Южно-китайский тигр|P. t. amoyensis]]''</big> |
|||
|2=''<big>[[Бенгальский тигр|P. t. tigris]]''</big> |
|||
|3=''<big>[[Каспийский тигр|P. t. virgata]]''</big> |
|||
|4=''<big>[[Амурский тигр|P. t. altaica]]''</big> |
|||
|5=''<big>[[Индокитайский тигр|P. t. corbetti]]''</big> |
|||
|6=''<big>[[Малайский тигр|P. t. jacksoni]]''</big> |
|||
}} |
|||
}} |
|||
|2={{Clade |
|||
|1=<big>''[[Panthera tigris trinilensis]]''</big> |
|||
|2=<big>''[[Суматранский тигр|P. t. sumatrae]]''</big> |
|||
|3={{Clade |
|||
|1=<big>†''[[Яванский тигр|P. s. sondaica]]''</big> |
|||
|2=<big>†''P. s. sondaica''</big> |
|||
|3=<big>†''P. s. balica''</big> |
|||
}} |
|||
}} |
|||
}} |
|||
}} |
|||
}} |
|||
|- |
|||
|} |
|||
Yo'''ʻ'''lbarsning qadimgi qoldiqlari Java orolidagi Jetis qatlamlarida topilgan va ularning yoshi 1,66 dan 1,81 mln deb baholangan. Bundan taxminan 2 million yil oldin, pleystotsenning boshida, yo'''ʻ'''lbars Sharqiy Osiyoda juda keng tarqalgan tur edi, Borneo va Palavan orollarida ham yashagan. Yo'''ʻ'''lbarsning kelib chiqishi hududi hozirgi Xitoyning shimolida bo'''ʻ'''lgan deb taxmin qilingan, ammo so'''ʻ'''nggi paleontologik dalillar uning eng qadimgi yo'''ʻ'''lbarslar paydo bo'''ʻ'''lgandan so'''ʻ'''ng darhol ancha kengroq hududda yashaganligini ko'''ʻ'''rsatmoqda. Bir qator paleontologlarning fikricha, bu turning kelib chiqishi uchun uning ajdodlarini [[Manjuriya]] kabi cheklangan hududda izolyatsiya qilinishi shart emas edi. Yo'''ʻ'''lbarsning oldingi va tegishli shakllardan morfologik va genetik jihatdan farqlanishining namoyon bo'''ʻ'''lishi uchun iqlim va relef jihatidan Janubi-Sharqiy Osiyoning turli mintaqalarida turli vaqtlarda sodir bo'''ʻ'''lishi mumkin bo'''ʻ'''lgan alohida populyatsiyalarni ajratish kifoya edi. Genom tahlili shuni ko'''ʻ'''rsatdiki, qor qoplonlarining ajdodlari yo'''ʻ'''lbarslarning ajdodlaridan 1,67 million yil oldin ajralib chiqqan. n. (95% ishonch oralig'''ʻ'''i: 1,48-1,83 million). Materik yo'''ʻ'''lbarslari va Zonda orollari yo'''ʻ'''lbarslari 67,3 ming yil oldin ajralib ketgan. n. (95% ishonch oralig'''ʻ'''i: 45,1-123,0 ming yil oldin). |
|||
Yo'''ʻ'''lbarslarning nisbatan ko'''ʻ'''p qazilma qoldiqlari [[pleystotsen]]<nowiki/>ning boshidan kechki pleystotsengacha bo'''ʻ'''lgan davrda Xitoydan, Sumatra va Javadan topilgan, ammo yo'''ʻ'''lbarslar Hindiston, Oltoy, Sibir va boshqa mintaqalarda faqat pleystosen oxirida paydo bo'''ʻ'''lgan. [[Beringiya|Berengiya]]<nowiki/>ning sharqiy qismida yo'''ʻ'''lbarslar deb tasniflangan katta mushuklarning bir nechta topilmalari ham topilgan, ammo Amerikada yo'''ʻ'''lbarslarning qazilma qoldiqlari haligacha maʼlum emas. Pleystotsenning oxirida Yaponiya va Saxalinda ham yo'''ʻ'''lbarslar yashagan. Zonda arxipelagi orollaridagi zamonaviy yo'''ʻ'''lbarslar singari, bu yo'''ʻ'''lbarslarning kichikroq o'''ʻ'''lchamlari orol muhitiga adaptatsiya bilan izohlanadi. |
|||
== Tashqi koʻrinishi == |
== Tashqi koʻrinishi == |
||
| Qator 30: | Qator 106: | ||
== Tarqalishi == |
== Tarqalishi == |
||
Yoʻlbars — faqat Osiyoda tarqalgan tur. Yoʻlbarsning tarixiy [[Areal|areali]] [[Uzoq Sharq]], [[Eron]], [[Afgʻoniston]], [[Xitoy]], [[Hindiston]], Janubi-Sharqiy Osiyo hamda [[Zond orollari]] boʻlgan. Hozirda ushbu hududlarning katta qismida yoʻlbarslar qirib tashlangan. Yirik populyatsiyalari Hindiston va [[Hindixitoy]] yarim orolidada saqlanib qolgan. Rossiyaning [[Primorye oʻlkasi|Primorye]] va [[Xabarovsk oʻlkasi|Xabarovsk]] oʻlkalarida kichik populyatsiyasi mavjud. Faqatgina 1995 va 2005-yillar oraligʻida Osiyoda yoʻlbarslarning areali 40% kamaygan. Bugungi kunda yoʻlbarslar tarixiy arealing atigi 7% egallashadi<ref name=":1">{{Veb manbasi|url=https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1400175|sarlavha=Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation|muallif=Wilting A., Courtiol A., Christiansen P., Niedballa J., Scharf A. K., Orlando L., Balkenhol N., Hofer H., Kramer-Schadt S., Fickel J., Kitchener A. C.|yil=26 iyun 2015 yil|til=Ingliz tili}}</ref>. |
|||
Hozirgi vaqtda yoʻlbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Vyetnam]], [[Hindiston]], [[Indoneziya]], [[Kambodja]], [[Pokiston]], [[Xitoy]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma]], [[Nepal]], [[Rossiya]], [[Tailand]]<ref>{{Veb manbasi|url=https://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|sarlavha=WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150207025328/https://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|arxivsana=2015-02-07|sana=11 may 2023 yil|qaralgan sana=11 may 2023 yil}}</ref> |
Hozirgi vaqtda yoʻlbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Vyetnam]], [[Hindiston]], [[Indoneziya]], [[Kambodja]], [[Pokiston]], [[Xitoy]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma]], [[Nepal]], [[Rossiya]], [[Tailand]]<ref>{{Veb manbasi|url=https://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|sarlavha=WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150207025328/https://wwf.ru/about/what_we_do/species/tiger/faq|arxivsana=2015-02-07|sana=11 may 2023 yil|qaralgan sana=11 may 2023 yil}}</ref> |
||
| Qator 46: | Qator 122: | ||
[[File:Bali_tiger_zanveld.jpg|thumb|180px|[[Bali yoʻlbarsi]]]] |
[[File:Bali_tiger_zanveld.jpg|thumb|180px|[[Bali yoʻlbarsi]]]] |
||
[[File:Panthera_tigris_sondaica_01_(cropped).jpg|thumb|180px|[[Java yoʻlbarsi]]]] |
[[File:Panthera_tigris_sondaica_01_(cropped).jpg|thumb|180px|[[Java yoʻlbarsi]]]] |
||
Yo'lbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur oltita zamonaviy [[populyatsiya]]<nowiki/>ni va uchta tarixiy davrda qirilib ketgan populyatsiyalarni o'z ichiga oladi. Bunday [[tasnif]] 2015-yilda taklif qilingan va 2017-yilda Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkiloti bir gruh mutaxasislari tomonidan qabul qilingan<ref name=":1" />. Bundan oldin har to'qqiz populyatsiya alohida osstur deb hisoblangan. |
Yo'''ʻ'''lbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur oltita zamonaviy [[populyatsiya]]<nowiki/>ni va uchta tarixiy davrda qirilib ketgan populyatsiyalarni o'''ʻ'''z ichiga oladi. Bunday [[tasnif]] 2015-yilda taklif qilingan va 2017-yilda Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkiloti bir gruh mutaxasislari tomonidan qabul qilingan<ref name=":1" />. Bundan oldin har to'''ʻ'''qqiz populyatsiya alohida osstur deb hisoblangan. |
||
* '''''Panthera tigris tigris''' —'' yo'lbarslarning ostturi, [[Osiyo]] [[ |
* '''''Panthera tigris tigris''' —'' yo'''ʻ'''lbarslarning ostturi, [[Osiyo]] [[qitʼa]]<nowiki/>sida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni o'''ʻ'''z ichiga oladi: |
||
** '''[[Amur yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Sibir |
** '''[[Amur yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Sibir yoʻlbarsi, Manjur yoʻlbarsi, Shimoliy-xitoy yoʻlbarsi sifatida maʼlum. Asosan Primorye va Xabarovs oʻlkalarida, Amur va Yahudiylar muxtor viloyatida, juda oz qismi Xitoyning shimoli-sharqida tarqalgan. Shimoliy Koreyada katta ehtimollik bilan uchrashi mumkin. 1996 va 2005<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.wcsrussia.org/ru-ru/%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8%D0%B0%D0%BC%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0.aspx|sarlavha=Amur yo'lbarsi populyatsiyasi monitoringi|til=rus tili|qaralgan sana=2023-05-12|arxivsana=2015-02-11|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150211033521/https://www.wcsrussia.org/ru-ru/%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B/%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%BF%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8%D0%B0%D0%BC%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0.aspx}}</ref> yillarda oʻtkazilgan hisobda 480-520 bosh amur yoʻlbarslari tabiatda yashashi aniqlangan. Ushbu populyatsiyaga turning eng eng yirik vakillari tegishli, 6 oylik yoʻlbars bolasi boʻy va vazni boʻyicha voyaga yetgan [[qoplon]]<nowiki/>ga teng keladi. Populyatsiya qolganlardan qalin yungi, chiziqlarning kamligi, malla rangning ochroqligi bilan farq qiladi. |
||
** '''[[Bengal yo'lbarsi|Bengal yoʻlbarsi]]''' — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Hindiston]], [[Nepal]], [[Pokiston]] va [[Myanma]]<nowiki/>da tarqalgan. Turli xil landshaftlarda yashaydi: sernam [[Tropik oʻrmonlar|tropik |
** '''[[Bengal yo'lbarsi|Bengal yoʻlbarsi]]''' — [[Bangladesh]], [[Butan]], [[Hindiston]], [[Nepal]], [[Pokiston]] va [[Myanma]]<nowiki/>da tarqalgan. Turli xil landshaftlarda yashaydi: sernam [[Tropik oʻrmonlar|tropik oʻrmon]]<nowiki/>lardan tortib, quruq savannalar va botqoqli mangra oʻrmonlarigacha. Populyatsiyang asosiy qismi Pokiston, Hindiston, Nepal va Bangladesh hududida joylashgan Hind-Ganga [[Tekislik (maydon)|tekislik]]<nowiki/>ida tarqalgan. Hindiston hukumati maʻlumotlariga koʻra bu populyatsiya 3100 — 4500 boshdan iborat, taxminan 3000tasi Hindiston hudida tarqalgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://vokrugsveta.ua/vokrugsveta/v-indii-stalo-bolshe-tigrov-01-08-2019?_gl=1*1733zns*_ga*Y3pFR3FjaHhhTWtkZUJNUW83OXpiOW9lZWFoUUFodWVBUFAtV253bmdzQ1ZheHRMandJOUs4U1Z3QklPd2R5YQ..|sarlavha=Hindistonda yo'lbarslar soni o'sdi|til=rus tili}}</ref>. Ayrim hind olimlari tomonidan bu maʻlumotlar shubxa ostiga qoʻyilgan va yoʻlbarslarning soni 2000tadan oshmasligi aytilmoqda<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.indianjungles.com/090805d.htm|sarlavha=Task force says tigers under siege|til=Ingliz tili|qaralgan sana=2023-05-12|arxivsana=2009-09-03|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090903230942/https://www.indianjungles.com/090805d.htm}}</ref>. Bu populyatsiya soni boʻyicha eng koʻp boʻlishiga qaramay, yoʻqolib ketish xavfi mavjud. Asosan [[Brakonerlik|brakonyerlik]] va tabiiy yashash muhiting buzilishi bunga sabab. Masalan Hindistonda joylashgan Sariska Milliy Bogʻida barcha yoʻlbarslar brakonyerlik sababli yoʻqolib ketgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.wpsi-india.org/tiger/sariska.php|sarlavha=WPSI — Sariska Tiger Reserve|til=Ingliz tili}}</ref><ref>{{Veb manbasi|url=https://www.indianexpress.com/res/web/pIe/archive_full_story.php?content_id=63280|sarlavha=Have you seen a tiger at Sariska since June? If yes, you’re the only one|til=Ingliz tili|qaralgan sana=2023-05-12|arxivsana=2007-09-29|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070929125607/https://www.indianexpress.com/res/web/pIe/archive_full_story.php?content_id=63280}}</ref>. Bengal yoʻlbarsining erkagi oʻrtacha 205 killogramdan 227 killogramgacha, urgʻochisi o'''ʻ'''rtacha 140 —150 killogram. Hindiston shimoli va Nepalda tarqalgan yoʻlbarslar janubdagi qardoshlaridan kattaroq, erkaklar oʻrtacha 235 killogram ogʻirlikda. |
||
** '''[[Hindixitoy yo'lbarsi|Hindixitoy yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Korbet |
** '''[[Hindixitoy yo'lbarsi|Hindixitoy yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Korbet yoʻlbarsi nomi bilan maʼlum. [[Vyetnam]], [[Kambodja]], [[Laos]], [[Malayziya]], [[Myanma|Myanma,]] [[Tailand]] va Xitoyning janubiy qismida tarqalgan. Ushbu populyatsiya soni turli manbalarda 1200 —1800 oraligʻida keltiriladi. Lekin pastki koʻrsatgich haqiqatga yaqinroq deb tan olinadi. Malayziyada brokonyerlikga qarshi mahalliy qonunlarning amalga oshirilishi sababli, bu mamlakatda yoʻlbarslarning eng yirik populyatsiyasi yashaydi. Lekin bu yerda ham yoʻlbarslar populyatsiyasi arelning qismlanishi va [[inbriding]] sababli xavf ostida qolmoqda. Vyetnamda yoʻlberslarning toʻrtdan uch qismi, [[xitoy tabobati]] ehtiyojini qondirish maqsadida, qirib tashlangan. [[Hindixitoy yo'lbarsi|Hindixitoy yoʻlbarsi]] toʻqroq tusga ega. Erkagi oʻrtacha 150 — 190 killogram oraligʻida, urgʻochisi — 110 —140 killogram. |
||
** '''[[Malay yo'lbarsi|Malay yoʻlbarsi]]''' — ushbu populyatsiya faqatgina Malakka yarim orolining janubida tarqalgan. Oxirgi olib borilgan hisoblarga |
** '''[[Malay yo'lbarsi|Malay yoʻlbarsi]]''' — ushbu populyatsiya faqatgina Malakka yarim orolining janubida tarqalgan. Oxirgi olib borilgan hisoblarga koʻra bu populyatsiya 600 — 800ta boshdan iborat. Bu uni son jihati boʻyicha uchinchi oʻringa qoʻyadi. 2004-yilgacha bu populyatsiya hindxitoy yoʻlbarsiga tegishli teb faraz qilingan. 2017-yilda bu mustaqil populyatsiya ekanligi isbot qilingan<ref>{{Veb manbasi|url=https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/32616/A_revised_Felidae_Taxonomy_CatNews.pdf?sequence=1&isAllowed=y|sarlavha=A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the cat classification task force of the IUCN cat specialist group|sana=2017|muallif=Kitchener A. C.|til=Ingliz tili}}</ref>. |
||
** '''[[Xitoy yo'lbarsi|Xitoy yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Janubiy-xitoy |
** '''[[Xitoy yo'lbarsi|Xitoy yoʻlbarsi]]''' — shuningdek Janubiy-xitoy yoʻlbarsi. Xitoyning janubida tarqalgan. Bu populyatsiya eng katta xavf ostida qolgan. Tabiatda yoʻqolib ketganligining katta ehtimoli mavjud. Bu populyatsiya qolganlaridan tanasing kichikligi bilan ajralib turadi: uzunligi 2,2 — 2,6 metr. Erkagi 127 killogramdan 177 killogramgacha, urgʻochilari 100 dan 118 killogramgacha. 1977-yilda Xitoy hukumati yoʻlbarslarni ovlashni taqiqladi, lekin aynan bu populyatsiya saqlanishi uchun juda kech edi. Maʻlumotlarga koʻra tabiattagi oxirgi xitoy yoʻlbarsi 1994-yili otib oʻldirilgan. Hozirgi vaqtda xitoy yoʻlbarsing 59 boshi tutqunlikda saqlanmoqda (barchasi Xitoyda), lekin ularning hammasi atigi oltita yoʻlbarsning avlodi hisoblanadi. Bundan koʻrinib turibdiki ushbu populyatsiyada genetik xilma-xillik juda oz. 2008-yildan boshlab Xitoy hukumati xitoy yoʻlbarslarini tabiatga reintroduktsiya qilish boʻyich choralar koʻrmoqda<ref>{{Yangiliklar manbasi |title=BBC News channel |language=Ingliz tili |pages=1 |work=Rare China tiger seen in the wild |url=https://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/7042257.stm}}</ref>. |
||
** † '''[[ |
** † '''[[Turon yoʻlbarsi]]''' — shuningdek [[Kavkazorti]] va [[Kaspiy]] yoʻlbarsi nomlari ostida malum. 1960-yillar oxirida toʻliq yoʻq boʻlib ketgan. 1968-yilda oxirgi marotaba tabiatda uchragani dalillari bor<ref name=":2">{{Veb manbasi|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0004125|sarlavha=Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger|til=Ingliz tili}}</ref>. Ayrim maʼlumotlarga koʻra oxirgi Turon yo'''ʻ'''lbarsi 1970-yilda Turkiyada otib oʻldirilgan<ref>{{Veb manbasi|url=https://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html|sarlavha=Shaded Area: Historical Range for the Caspian tiger.|til=Ingliz tili}}</ref>. Bu populyatsiyaning tarixiy [[Areal|areali]] [[Ukraina]]<nowiki/>ning va [[Rossiya]]<nowiki/>ning janubiy qismlarini ([[Dogʻiston]], [[Checheniston]], [[Shimoliy Osetiya Alaniya|Shimoliy Osetiya]], [[Krasnodar oʻlkasi]] va [[Ingushiya]]), [[Gruziya]], [[Ozarbayjon]], [[Armaniston]], [[Eron]], [[Afgʻoniston]], [[Pokiston]], [[Iroq]], [[Tojikiston]], [[Oʻzbekiston]], [[Qozogʻiston|Qozoqiston]], [[Turkmaniston]], [[Suriya]] va [[Turkiya]] boʻlgan. 50-yil gacha [[Amudaryo]]ning quyi oqimida uchragan. Turon yoʻlbarsi XX asr boshlarigacha [[Chirchiq (daryo)|Chirchiq]] [[daryo havzasi|havzasi]]da ham yashagan<ref name=":0" />. Ozarbayjonda oxirgi yoʻlbars 1932-yilda [[Tolish togʻlari]]<nowiki/>da, Armanistonda Ararat vodiysida 1933-yilda otib oʻldirilgan. Oʻrta Osiyoda oxirgi marotaba 1954-yilda Tojikistonning “Yo‘lbars jar” qoʻriqxonasida kuzatilgan. Boshqa maʻlumotlarqa qaraganda oʻsha yili Turkmanistonning Eron bilan chegaradosh boʻlgan Koʻpetdag togʻ tizimida paydo bolgan, yoʻlbars Eronning shimoliy qismidan kirib kelgan<ref name=":3">{{Veb manbasi|url=https://odam.uz/news/yoqotilgan-boylik-turon-yolbarsi|sarlavha=Yo'qotilgan boylik turon yo'lbarsi}}</ref>. Turon yoʻlbarsi boshqa populyatsiyalarga nisbatan yirik boʻlgan: eng ogʻir oʻlchangan erkak yoʻlbarsning vazni 240 killogram boʻlgan. Yunging tusi Bengal yoʻlbarsidan katta farq qilmagan, ammo chiziqlari yoʻgʻonroq va koʻproq boʻlgan, rangi qoradan koʻra toq kulirang yoki jigarranga yaqinroq boʻlgan. Yungi boshqa populyatsiyalarga qaraganda uzunroq va qalinroq boʻlgan, ayniqsa qish mavsumida. Turon yoʻlbarsi, Bengal yoʻlbarsi bilan bir qatorda, rimliklar tomonidan gladiator janglarida gladiatorlar yoki boshqa yirtqichlarga qarshi, ayniqsa sherlarga qarshi ishlatilgan. Zamonaviy molekulyar genetika tahlillariga koʻra Turon yoʻlbarsi Amur yoʻlbarsi bilan yaxlit populyatsiyani tashkil qiladi<ref name=":2" /><ref name=":3" />. |
||
* '''''Panthera tigris sondaica —''''' |
* '''''Panthera tigris sondaica —''''' yoʻlbarslarning ostturi, [[Zond orollari]]<nowiki/>da tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni oʻz ichiga oladi: |
||
** '''[[ |
** '''[[Sumatra yoʻlbarsi]]''' — [[Indoneziya]]<nowiki/>ning [[Sumatra|Sumatra oroli]]<nowiki/>dagina tarqalgan. Yovvoyi tabiatdagi yoʻlbarslarning soni 400-500tadan iborat deb baholanadi, aksaryat qismi qoʻriqxona va milliy bogʻlar hududida yashaydi. Sumatra yoʻlbarsi uchun asosiy xavf tabiiy muhitnig buzilishi (ormonlar kesilishi hatto yaxshi qoriqlanadigan hududlarda davom etmoqda). 1998-yildan 2000-yil oraligʻida 66 yoʻlbars (populyatsiyaning 20%) brokonyerlar tomonidan otib oʻldirilgan. Sumatra yoʻlbarsi mavjud populyatsiyalar orasida eng kichigi hisoblanadi. Erkagi 100 - 130 killogram, urgʻochisi 70 - 90 killogram. Nisbatan kichik oʻlchami orolning tropik ormonlarida yashashga boʻlgan [[adaptatsiya]] hisoblanadi. |
||
** † '''[[Bali yo'lbarsi|Bali yoʻlbarsi]]''' — Indoneziyaning [[Bali oroli]]<nowiki/>dagina tarqalgan. |
** † '''[[Bali yo'lbarsi|Bali yoʻlbarsi]]''' — Indoneziyaning [[Bali oroli]]<nowiki/>dagina tarqalgan. Yoʻlbarslarning bu populyatsiyasi ovchilar tomonidan qirib yuborilgan: oxirgi bali yoʻlbarsi 1937-yilning 27-sentyabrida orolning gʻarbiy qismida oʻldirilgan. Bali yoʻlbarsi hech qachon tutqunlikda saqlanmagan. Toʻliq yoʻqolib ketishiga qaramasdan bali yoʻlbarsi mahalliy aholi madanyati va dinida katta ahamyatga ega. |
||
** † '''[[Yava yo'lbarsi|Java yoʻlbarsi]]''' — Indoneziyaning [[Java (orol)|Java oroli]]<nowiki/>da tarqalgan. |
** † '''[[Yava yo'lbarsi|Java yoʻlbarsi]]''' — Indoneziyaning [[Java (orol)|Java oroli]]<nowiki/>da tarqalgan. Maʼlumotlarga koʻra 1980-yillarda ovchilik va tabiiy muhitnig buzilishi sababli qirilib ketgan. Bu populyatsiyaning yoʻqolishi 1950-yillarda ayon boʻldi, bu vaqta Java orolida yoʻlbarslarning soni 25tani tashkil qilardi. Oxirigi marotaba java yoʻlbarsini tabiatda 1979-yili koʻrishgan. |
||
== Duragaylari == |
|||
[[File:Liger Jungle Island.jpg|thumb|180px|Herkules laqabli liger, Miami Jungle Island bogʻi]] |
|||
[[File:Tigon4.jpg|thumb|180px|Tigon, Kanberra hayvonot bogʻi]] |
|||
Yo'''ʻ'''lbars duragaylari birinchi marta 19-asrda, hayvonot bog'''ʻ'''lari egalari o'''ʻ'''z muassasalariga tashrif buyuruvchilarni jalb qilish va daromadni oshirish maqsadida chatishtirilgan.<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.lairweb.org.nz/tiger/hybridisation.html |sarlavha=History of big cat hybridisation}}</ref> Bugungi kunda bunday duragaylar hali ham Xitoyning xususiy hayvonot bog'''ʻ'''larida dunyoga keladi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Wild Cats of the World |author=Guggisberg, C. A. W. |url=https://archive.org/details/wildcatsofworld00gugg |year=1975 |publisher=New York: Taplinger Publishing}}</ref> Asosan arslon va yo'''ʻ'''lbars o'''ʻ'''rtasidagi duragaylar maʼlum. |
|||
* Liger ([[Ingliz tili|inglizcha]] ''lion'' — «arslon» va ''tiger'' — «yo'''ʻ'''lbars») — erkak arslon va urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbars chatishmasidan paydo bo'''ʻ'''lgan duragay. Duragay bo'''ʻ'''lishiga qaramasdan urg'''ʻ'''ochilari nasl qoldira oladi <ref>{{Kitob manbasi |title=Subspecies Genetic Assignments of Worldwide Captive Tigers Increase Conservation Value of Captive Populations. |author=S. Luo et. al |publisher=Current Biology}}</ref>. Ligrlar umri davomida o'''ʻ'''sishdan to'''ʻ'''xtamaydi, qari ligrlar uzunligi 3 metrgacha yetishi mumkin. Bunday bahaybatlikning sababi erkak arslon va urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbarslar DNKsida bo'''ʻ'''y o'''ʻ'''sishi uchun javob beradigan gen mavjudligi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Sequence Analysis in a Nutshell: a guide to common tools and databases |author=Markel, Scott; Darryl León. |url=https://archive.org/details/sequenceanalysis0000mark |year=2003 |publisher=Sebastopol, California: O'Reily}}</ref> Urg'''ʻ'''ochi arslon va erkak yo'''ʻ'''lbarslarda bunday gen mavjud emas. |
|||
* Tigon ([[Ingliz tili|inglizcha]] ''tiger'' — «yo'''ʻ'''lbars» va ''lion'' — «arslon») — urg'''ʻ'''ochi arslon va erkak yo'''ʻ'''lbars chatishmasidan paydo bo'''ʻ'''lgan duragay.Ikkala ota-onaning belgilarini o'''ʻ'''zida birlashtiradi: onadan dog'''ʻ'''lar va otadan chiziqlar o'''ʻ'''tishi mumkin. Tigonlarning [[yol]]<nowiki/>i, agar u paydo bo'''ʻ'''lsa, har doim arsloning yolidan qisqaroq bo'''ʻ'''ladi. Odatda, tigonlar sher va yo'''ʻ'''lbarslardan kichikroq va og'''ʻ'''irligi taxminan 150 kilogrammni tashkil qiladi. Erkak tigonlar har doim bepusht, urg'''ʻ'''ochilar esa nasl qoldira oladi. <ref>{{Veb manbasi |url=https://www.britannica.com/animal/tigon |sarlavha=tigon — Encyclopædia Britannica Article}}</ref> |
|||
Duragaylarning urg'''ʻ'''ochilari nasl qoldira olish imkonyati mavjudligi uchun ular ikkinchi avlod duragaylarini dunyoga keltirishi mumkin. |
|||
== Yungining tuslari == |
== Yungining tuslari == |
||
=== Oq |
=== Oq yoʻlbars === |
||
[[File:Haifa White Tigers-9129-13.jpg|thumb|180px| |
[[File:Haifa White Tigers-9129-13.jpg|thumb|180px|Hayfa hayvonot bogʻida oq Bengal yoʻlbarslar jufti]] |
||
Yoʻlbarsda butunlay oq tusga ega boʻlgan zotlarning paydo boʻlishiga olib keladigan [[mutatsiya]] mavjud. Bu mutatsiya sababli oq moʻynali, qora-jigarrang chiziqli va koʻk koʻzli yoʻlbarslar dunyoga keladi. Bu rang yovvoyi yoʻlbarslar orasida juda kam uchraydi, lekin tutqunlikda saqlangan populyatsiyalarda nisbatan keng tarqalgan. Oq yoʻlbarslarning paydo boʻlish imkonyati 10 mingtadan 1 ga teng<ref>{{Veb manbasi |url= |
Yoʻlbarsda butunlay oq tusga ega boʻlgan zotlarning paydo boʻlishiga olib keladigan [[mutatsiya]] mavjud. Bu mutatsiya sababli oq moʻynali, qora-jigarrang chiziqli va koʻk koʻzli yoʻlbarslar dunyoga keladi. Bu rang yovvoyi yoʻlbarslar orasida juda kam uchraydi, lekin tutqunlikda saqlangan populyatsiyalarda nisbatan keng tarqalgan. Oq yoʻlbarslarning paydo boʻlish imkonyati 10 mingtadan 1 ga teng<ref>{{Veb manbasi |url=https://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm |sarlavha=The White Tiger Fraud |til=Ingliz tili |qaralgan sana=2023-08-01 |arxivsana=2008-12-31 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20081231101528/https://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm }}</ref>. Oq yoʻlbarslar tutqunlikda juda yaxshi koʻpayadi. Ular haqida birinchi qayd etilgan maʻlumot 1951-yilda, Hindistonda, ovchilardan biri oʻzi topgan yoʻlbars inidan oq yoʻlbars bolasini olib ketgan vaqtga toʻgʻri keladi. Keyinchalik, Mohan laqabli bu yoʻlbarsni oddiy tusga ega urgʻochi bilan nasl olishga harakat qilishdi va u toʻrtta oddiy rangli yoʻlbars bolalarini tugʻdi. Keyinchalik oq yoʻlbarsni oʻz avlodlaridan biri bilan chatishtirish natijasida paydo boʻlgan uchta yoʻlbars bolasidan ikkitasi oq boʻlib chiqdi. Tutqunlikdagi barcha oq yoʻlbarslar shu bir yo'''ʻ'''lbarsning avlodlari hisoblanadi.<ref>{{Kitob manbasi |title=White tiger genetics-further evidence |author=Thornton, I.W.B. |year=1978 |publisher=J. Zool.}}</ref> Hozir butun dunyo boʻylab hayvonot bogʻlarida 130 ga yaqin oq yoʻlbars bor. <ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm |sarlavha=Snow Tigers? |qaralgan sana=2023-08-01 |arxivsana=2008-09-05 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20080905085921/https://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm }}</ref> Toshkent hayvonot bogʻida bir zot oq bengal yoʻlbarsi yashab kelmoqda.<ref>{{Veb manbasi |url=https://uzreport.news/society/toshkent-hayvonot-bogiga-baadan-oq-yolbars-fufunya-olib-kelindi |sarlavha=Toshkent hayvonot bogʻiga BAAdan oq yoʻlbars }}</ref> Keng tarqalgan tushunchalardan biri oq yoʻlbarslarni [[Albinizm|albinos]] deb hisoblash. Oq yoʻlbarslarning terisida qora chiziqlar yaqqol koʻrinishi va koʻzlarinnig rangi koʻk ekanligi bu notoʻgʻri tushuncha ekanligini koʻrsatadi. |
||
=== Oltin tusli yoʻlbars === |
=== Oltin tusli yoʻlbars === |
||
[[File:Golden tiger 3 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|180px| |
[[File:Golden tiger 3 - Buffalo Zoo.jpg|thumb|180px|Buffalo hayvonot bogʻida oltin yoʻlbars]] |
||
Oltin yoʻlbars — retsessiv gen sababli rangi oʻzgarishi paydo boʻlgan yoʻlbarsdir. Oq va qora yoʻlbarslar singari, bu alohida osttur emas, balki yung tusing boshqacha rangi. Moʻynasing tusi och yoki oltin rangi va toʻq rangli chiziqlari toʻq sariq yoki malla rangda (qora emas). Retsessiv "kengchiziqli" deb ataluvchi gen yoʻlbarslarda yungi oʻsishi davrida qora rang hosil boʻlishiga taʻsir qiladi. Bunday yoʻlbarslar tabiatda ham uchrashi mumkin, lekin juda kam hollarda. Tabiatda bunday yoʻlbarslar uchratilgani haqidagi birinchi qaydlar XX asrning boshlariga toʻgʻri keladi. <ref>{{Veb manbasi |url=https://messybeast.com/genetics/tigers-golden.htm |sarlavha=Golden Tigers and Genealogies |til=Ingliz tili}}</ref> |
Oltin yoʻlbars — retsessiv gen sababli rangi oʻzgarishi paydo boʻlgan yoʻlbarsdir. Oq va qora yoʻlbarslar singari, bu alohida osttur emas, balki yung tusing boshqacha rangi. Moʻynasing tusi och yoki oltin rangi va toʻq rangli chiziqlari toʻq sariq yoki malla rangda (qora emas). Retsessiv "kengchiziqli" deb ataluvchi gen yoʻlbarslarda yungi oʻsishi davrida qora rang hosil boʻlishiga taʻsir qiladi. Bunday yoʻlbarslar tabiatda ham uchrashi mumkin, lekin juda kam hollarda. Tabiatda bunday yoʻlbarslar uchratilgani haqidagi birinchi qaydlar XX asrning boshlariga toʻgʻri keladi. <ref>{{Veb manbasi |url=https://messybeast.com/genetics/tigers-golden.htm |sarlavha=Golden Tigers and Genealogies |til=Ingliz tili}}</ref> |
||
=== Qora yo'''ʻ'''lbars === |
|||
[[File:White tiger Nandankanan.jpeg|thumb|180px|Chala melanistik oq yoʻlbars. Odisha, Hindiston]] |
|||
Hayvonlarda uchraydigan melanizm — [[fenotip]]<nowiki/>ning bir varianti, bu turning boshqa zotlariga nisbatan ancha to'''ʻ'''q rangga ega bo'''ʻ'''lishi bilan tavsiflanadi. Yo'''ʻ'''lbarslarda ham ana shunday melanistik zotlari uchrashi mumkin. Shu kungacha to'''ʻ'''liq melanistik, qop-qora, yo'''ʻ'''lbars uchratilgani haqida birgina maʼlumot bor. Bu haqida 1773-yilda ingliz rassomi James Forbes Hindistonning [[Kerala]] shtatida chizgan rasimidan maʼlum. Rasimning o'''ʻ'''zi bugungi kungacha saqlanib qolmagan. Chala melanistik zotlari haqida maʼlumotlar ko'''ʻ'''proq va ularni hayvonot bog'''ʻ'''larida kuzatish mumkin. Chala melanistik yo'''ʻ'''lbarslarning chiziqlari qalin va bir-biriga shunchalik yaqin joylashganki ular orasida asosiy rang deyarli ko'''ʻ'''rinmaydi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Melanistic tigers exhibited in Nandankanan zoo |author=Barik, Satyasundar |url=https://www.thehindu.com/news/national/other-states/melanistic-tigers-exhibited-in-nandankanan-zoo/article7473887.ece |publisher=The Hindu |year=2015 |language=Ingliz tili}}</ref> So'''ʻ'''ngi marotaba bunda yo'''ʻ'''lbars yovvoyi tabiatda 2022-yil Hindistonning Similipal milliy bog'''ʻ'''ida kuzatilgan.<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=30.07.2022 |title=Watch: Rare Black Tiger Marks Its Territory In Odisha National Park |work=NDTV |url=https://www.ndtv.com/india-news/watch-rare-black-tiger-marks-its-territory-in-odisha-national-park-3209193#pfrom=home-ndtv_lateststories}}</ref> |
|||
== Biologiya va ekologiyasi == |
== Biologiya va ekologiyasi == |
||
Ham kunduzi, ham tunda birdek faol. Eng faol vaqti tong saharda, kechki payt va tunga to'g'ri keladi. Kunduzi asosan dam oladi. Daraxtlarga chiqmaydi, faqat yosh, ikki yoshga to'lmagan yo'lbarslar bundan mustasno. Suvdan cho'chimaydi va juda yaxshi suza oladi. Janubda tarqalgan yo'lbarslar issiq kunlarni suvda o'tlkazadi. Past havo haroratiga o'ta chidamli. Bir fasl davomida ikki marotaba yungini to'kadi: martda va sentyabrda. |
Ham kunduzi, ham tunda birdek faol. Eng faol vaqti tong saharda, kechki payt va tunga to'''ʻ'''g'''ʻ'''ri keladi. Kunduzi asosan dam oladi. Daraxtlarga chiqmaydi, faqat yosh, ikki yoshga to'''ʻ'''lmagan yo'''ʻ'''lbarslar bundan mustasno. Suvdan cho'''ʻ'''chimaydi va juda yaxshi suza oladi. Janubda tarqalgan yo'''ʻ'''lbarslar issiq kunlarni suvda o'''ʻ'''tlkazadi. Past havo haroratiga o'''ʻ'''ta chidamli. Bir fasl davomida ikki marotaba yungini to'''ʻ'''kadi: martda va sentyabrda. |
||
Asosan ovoz chiqarmaydi. Faqat ko'payish davrida, erkaklari o'zini past o'kirish bilan bildirishadi. O'ljaga hujum qilayotgan vaqtda o'ta past irrillagan tovush chiqaradi. Odatda boshqa hayvonlar, bug'ular, to'ng'izlar va hatto odamlar qoldirgan so'qmoqlardan va yo'lakchalardan yurishni afzal ko'radi. |
Asosan ovoz chiqarmaydi. Faqat ko'''ʻ'''payish davrida, erkaklari o'''ʻ'''zini past o'''ʻ'''kirish bilan bildirishadi. O'''ʻ'''ljaga hujum qilayotgan vaqtda o'''ʻ'''ta past irrillagan tovush chiqaradi. Odatda boshqa hayvonlar, bug'''ʻ'''ular, to'''ʻ'''ng'''ʻ'''izlar va hatto odamlar qoldirgan so'''ʻ'''qmoqlardan va yo'''ʻ'''lakchalardan yurishni afzal ko'''ʻ'''radi. |
||
=== Hududiy va ijtimoiy xulq-atvori === |
=== Hududiy va ijtimoiy xulq-atvori === |
||
Voyaga yetgan yo'lbarslar hududiy hayvonlar bo'lib, yo'lg'iz turmish tarzini olib boradi va o'z hududini ayovsiz himoya qiladi. Yo'lbarslar shaxsiy hududini turli usullar bilan belgilab chiqadi. O'z hududini shaxsiy xid bilan belgilash yo'lbarslarning asosiy aloqa vositasi hisoblanadi. Siydik belgilarini asosan tik jisimlarda qoldiradi: daraxt poyasi, toshlar, butalar va h.k. Shuningdek daraxtlarga surkanish va daraxtlarni tirnash orqali ham belgi qoldirishadi. |
Voyaga yetgan yo'''ʻ'''lbarslar hududiy hayvonlar bo'''ʻ'''lib, yo'''ʻ'''lg'''ʻ'''iz turmish tarzini olib boradi va o'''ʻ'''z hududini ayovsiz himoya qiladi. Yo'''ʻ'''lbarslar shaxsiy hududini turli usullar bilan belgilab chiqadi. O'''ʻ'''z hududini shaxsiy xid bilan belgilash yo'''ʻ'''lbarslarning asosiy aloqa vositasi hisoblanadi. Siydik belgilarini asosan tik jisimlarda qoldiradi: daraxt poyasi, toshlar, butalar va h.k. Shuningdek daraxtlarga surkanish va daraxtlarni tirnash orqali ham belgi qoldirishadi. |
||
Yo'lbarsning shaxsiy hududining maydoni yashash joyiga, o'ljaning ko'pligiga va bu hududda urg'ochilarning mavjudligiga bog'liq. Urg'ochi yo'lbars hududining maydoni taxminan 20 km² bo'lishi mumkin, erkak yo'lbarslarning hududi odatda ancha kattaroq - 60 -100 km². Voyaga yetgan erkakning yashash joyida 1:2 yoki 1:4 nisbatda bir nechta urg'ochilarining yashash joylari bo'lishi mumkin. Yo'lbarslarning o'z hududi bo'ylab harakatlanish yo'llari muntazamdir. Bunday harakatlar paytida yo' |
Yo'''ʻ'''lbarsning shaxsiy hududining maydoni yashash joyiga, o'''ʻ'''ljaning ko'''ʻ'''pligiga va bu hududda urg'''ʻ'''ochilarning mavjudligiga bog'''ʻ'''liq. Urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbars hududining maydoni taxminan 20 km² bo'''ʻ'''lishi mumkin, erkak yo'''ʻ'''lbarslarning hududi odatda ancha kattaroq - 60 -100 km². Voyaga yetgan erkakning yashash joyida 1:2 yoki 1:4 nisbatda bir nechta urg'''ʻ'''ochilarining yashash joylari bo'''ʻ'''lishi mumkin. Yo'''ʻ'''lbarslarning o'''ʻ'''z hududi bo'''ʻ'''ylab harakatlanish yo'''ʻ'''llari muntazamdir. Bunday harakatlar paytida yo'''ʻ'''barslar doimiy ravishda o'''ʻ'''z hududlarining turli qismlarini belgilaydilar, bir nechta vaqtinchalik yoki uzun mudadga yotadigan joy qilishadi. Hududi ichidagi kundalik harakatlanishi juda farq qiladi va bir qator omillarga bog'''ʻ'''liq. Voyaga yetgan erkakning o'''ʻ'''rtacha kunlik bosib o'''ʻ'''tadigan masofasi 9,6 km, eng ko'''ʻ'''pi 41 km. Urg'''ʻ'''ochilari o'''ʻ'''rtacha kunlik bosib o'''ʻ'''tadigan masofasi 7 km, eng ko'''ʻ'''pi 22 km. Urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbarslarning vaqti-vaqti bilan bir-biriga nisbatan tajovuzkorlik ko'''ʻ'''rsatishiga qaramay, ularning yashash hududi bir-birinikiga tog'''ʻ'''ri kelishi mumkin va bu vaziyatda ular tinch yashashadi; erkak yo'''ʻ'''lbarslar hech qachon boshqa erkaklarning o'''ʻ'''z hududida doimiy bo'''ʻ'''lishiga va hatto vaqtincha o'''ʻ'''tishiga ruxsat bermaydi. |
||
Erkak yo'lbarslarning tajovuzkor hududiy xulq-atvorini hisobga olgan holda, ular o'rtasida yashash joylarini taqsimlash bo'yicha nizolar ko'pincha jiddiy shikastlanishga va |
Erkak yo'''ʻ'''lbarslarning tajovuzkor hududiy xulq-atvorini hisobga olgan holda, ular o'''ʻ'''rtasida yashash joylarini taqsimlash bo'''ʻ'''yicha nizolar ko'''ʻ'''pincha jiddiy shikastlanishga va baʼzan ulardan birining o'''ʻ'''limiga olib keladi. Biroq, ko'''ʻ'''pgina ziddiyatli vaziyatlarda, yo'''ʻ'''lbarslar tahdid soladigan ko'''ʻ'''rinish va tovushlarni ishlatish bilan cheklanadi. Erkak yo'''ʻ'''lbarslar o'''ʻ'''z hududini urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbarslar bilan osongina bo'''ʻ'''lishadi, hatto o'''ʻ'''lja bilan bo'''ʻ'''lishadilar. Urg'''ʻ'''ochi yo'''ʻ'''lbarslar ham o'''ʻ'''z o'''ʻ'''ljalarini bo'''ʻ'''lishishi mumkin va erkaklaridan farqli o'''ʻ'''laroq, o'''ʻ'''ljani boshqa urg'''ʻ'''ochilar bilan ham bo'''ʻ'''lishishi mumkin. |
||
=== Oziqlanishi === |
=== Oziqlanishi === |
||
Yovvoyi tabiatda yo'lbarslar asosan tuyoqli hayvonlar bilan oziqlanadi: Bengal yo'lbarsi uchun asosiy o'lja hind bug'usi, [[toʻngʻizlar]] va [[Tapirlar|tapir]] kabi turlardir; Amur yo'lbarsi uchun - bug'ular, [[Dogʻli kiyik|dog'li kiyik]], to'ng'iz. Sumatra yo'lbarsi uchun - sambar bug'usi, to'ng'iz va qora tapir. Shuningdek, yo'lbarslar hind [[Buyvollar|buyvol]]<nowiki/>i, [[gaur]] va yirik bug'usimonlar kabi yirik o'txo'r hayvonlarni ovlashi mumkin. Bundan tashqari, vaqti-vaqti bilan yo'lbarslar o'zlarining ovqatlanishiga xos bo'lmagan hayvonlar, masalan, maymunlar, qirg'ovullar, quyonlar, sudraluvchilar va hatto baliqlar bilan oziqlanadilar. To'laqonli ovqatlanish uchun bir yo'lbarsga yiliga 50-70 tuyoqli hayvonlar kerak bo'ladi. Yo'lbars o'ldirilgan kiyik yoki to'ng'iz bilan bir necha kun turishi mumkin, bu vaqt davomida u o'ljasini yeydi. Voyaga yetgan hind fillari yo'lbarslar ovlay olmaydigan o'ljadir, shuning uchun fillar bilan uchrashishdan qochishga harakat qilishadi, lekin |
Yovvoyi tabiatda yo'''ʻ'''lbarslar asosan tuyoqli hayvonlar bilan oziqlanadi: Bengal yo'''ʻ'''lbarsi uchun asosiy o'''ʻ'''lja hind bug'''ʻ'''usi, [[toʻngʻizlar]] va [[Tapirlar|tapir]] kabi turlardir; Amur yo'''ʻ'''lbarsi uchun - bug'''ʻ'''ular, [[Dogʻli kiyik|dog'''ʻ'''li kiyik]], to'''ʻ'''ng'''ʻ'''iz. Sumatra yo'''ʻ'''lbarsi uchun - sambar bug'''ʻ'''usi, to'''ʻ'''ng'''ʻ'''iz va qora tapir. Shuningdek, yo'''ʻ'''lbarslar hind [[Buyvollar|buyvol]]<nowiki/>i, [[gaur]] va yirik bug'''ʻ'''usimonlar kabi yirik o'''ʻ'''txo'''ʻ'''r hayvonlarni ovlashi mumkin. Bundan tashqari, vaqti-vaqti bilan yo'''ʻ'''lbarslar o'''ʻ'''zlarining ovqatlanishiga xos bo'''ʻ'''lmagan hayvonlar, masalan, maymunlar, qirg'''ʻ'''ovullar, quyonlar, sudraluvchilar va hatto baliqlar bilan oziqlanadilar. To'''ʻ'''laqonli ovqatlanish uchun bir yo'''ʻ'''lbarsga yiliga 50-70 tuyoqli hayvonlar kerak bo'''ʻ'''ladi. Yo'''ʻ'''lbars o'''ʻ'''ldirilgan kiyik yoki to'''ʻ'''ng'''ʻ'''iz bilan bir necha kun turishi mumkin, bu vaqt davomida u o'''ʻ'''ljasini yeydi. Voyaga yetgan hind fillari yo'''ʻ'''lbarslar ovlay olmaydigan o'''ʻ'''ljadir, shuning uchun fillar bilan uchrashishdan qochishga harakat qilishadi, lekin baʼzida ular yosh fillarni o'''ʻ'''ldirishlari mumkin. Yo'''ʻ'''lbarslarning katta fillariga muvaffaqiyatli hujumlari haqida tasdiqlanmagan maʼlumotlar mavjud. Masalan, Kesri Singx yo‘lbarsning katta yoshli filni o‘ldirganini misol qilib keltiradi<ref>{{Kitob manbasi|title=Rajastan yo'lbarslari - Тигр Раджастана|author=Kesri Singx|date=1979|language=Rus tili|publisher=[[Академия наук СССР]], [[Институт востоковедения]] [[Наука (издательство)|Издательство "Наука"]]}}</ref>. Bundan tashqari, yo'''ʻ'''lbarsning katta yoshli urg'''ʻ'''ochi [[Hindiston karkidoni]]<nowiki/>ni o'''ʻ'''ldirgani haqida kamida bitta holat maʼlum. Baʼzida yo'''ʻ'''lbarslar itlar, sigirlar, otlar va eshaklar kabi uy hayvonlarini ovlashi mumkin. O'''ʻ'''simliklardan faqat yozda ozuqa sifatida foydalanishadi: yong'''ʻ'''oqlar, o'''ʻ'''tlar, mevalar isteʼmol qilishadi. Bir vaqtning o'''ʻ'''zida yo'''ʻ'''lbars 30-40 kg gacha go'''ʻ'''sht isteʼmol qiladi. Och qolgan katta erkaklari 50 kg gacha go'''ʻ'''sht yeyishi mumkin. Teri osti yog'''ʻ''' to'''ʻ'''qimalarining mavjudligi sababli o'''ʻ'''zlariga zarar yetkazmasdan ancha muddat oziq-ovqatsiz yashay oladi. Amur yo'''ʻ'''lbarsida bunday qatlam 5 santimetrga yetishi mumkin. |
||
=== Ov qilishi === |
=== Ov qilishi === |
||
=== Boshqa yirtqichlar bilan aloqasi === |
=== Boshqa yirtqichlar bilan aloqasi === |
||
2—3 yilda bir marta bolalaydi, |
2—3 yilda bir marta bolalaydi, homiladorlik davri 98—112 kun, 2—6 ta bola tugʻadi; 5—6 oy emizadi.Bolalari 1—2 yoshida mustaqil yashay boshlaydi.Soni juda kamayib ketgani uchun barcha kenja turlari Xalqaro [[Qizil kitob]]ga kiritilgan.<ref name=":0">[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> |
||
== Odam bilan aloqasi == |
== Odam bilan aloqasi == |
||
=== Yo'lbarslarni ovlash === |
=== Yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash === |
||
[[File:ElephantbackTigerHunt.jpg|thumb|250px|Thomas Villiamson va Samuel Hovitt. 1808. ''XIX asrda Hindistonda yo'lbars ovi.'']] |
[[File:ElephantbackTigerHunt.jpg|thumb|250px|Thomas Villiamson va Samuel Hovitt. 1808. ''XIX asrda Hindistonda yo'''ʻ'''lbars ovi.'']] |
||
Insonyat tarixi davomida yo'lbarsni turli maqsadlarda ov qilishgan. Yo'lbars ovchilari esa xalq orasida doim hurmat etilgan. |
Insonyat tarixi davomida yo'''ʻ'''lbarsni turli maqsadlarda ov qilishgan. Yo'''ʻ'''lbars ovchilari esa xalq orasida doim hurmat etilgan. |
||
Rivoyatlarga koʻra, [[Aleksandr|Iskandar Zulqarnayn]] Oʻrta Osiyoni zabt etib va Sirdaryo boʻyida [[Aleksandriya Esxata|Aleksandariya esxata]] (Xoʻjand) shahrini qurgach, Sirdaryoning shimoldagi, zamonaviy Toshkent yaqinida, yerlarga kirib, yoʻlbarslarni ovlagan. |
Rivoyatlarga koʻra, [[Aleksandr|Iskandar Zulqarnayn]] Oʻrta Osiyoni zabt etib va Sirdaryo boʻyida [[Aleksandriya Esxata|Aleksandariya esxata]] (Xoʻjand) shahrini qurgach, Sirdaryoning shimoldagi, zamonaviy Toshkent yaqinida, yerlarga kirib, yoʻlbarslarni ovlagan. |
||
Orta Osiyoda, hususan O'zbekistonda yo'lbarslar qadimdan ovlab kelingan. Odamxo'rlikga moyil yo'lbarslarni ovlash uchun yuzlab, hatto minglab odamlar yig;ilgan. XIX-asirning 30-yillarida Toshkentning [[Beshyogʻoch|Beshyog'och dahasi]]<nowiki/>da, [[Bo'rjar]] atrofida paydo bo'lgan yo'lbarslarni ovlash uchun [[Beklarbegi]] qaroriga ko'ra ikki ming odam to'plangan. Buxoroda esa, Zarafshon quyi oqimida, yo'lbarslarni ovlash uchun pishiq qafas qurilgan, ichiga qurollangan odamlar kiritilib, qafas qamishzorga olib borilgan. Bundan tashqari O'rta Osiyoda yo'lbarslar qopqon va tekis, chuqur jarga tirik uloq yoki qo'zichoq tashlab ovlangan. Yo'lbarsni yakka o'ldira olgan botir xalq orasida juda katta hurmatga ega bo'lgan. Ular yo'lbars tirnoqlarini tumor sifatida taqib yurishgan, bu [[Alvasti]]<nowiki/>ga qarshi yagona himoya vositasi deb hisoblangan.<ref name=":7" /> |
Orta Osiyoda, hususan O'''ʻ'''zbekistonda yo'''ʻ'''lbarslar qadimdan ovlab kelingan. Odamxo'''ʻ'''rlikga moyil yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash uchun yuzlab, hatto minglab odamlar yig;ilgan. XIX-asirning 30-yillarida Toshkentning [[Beshyogʻoch|Beshyog'''ʻ'''och dahasi]]<nowiki/>da, [[Bo'rjar|Bo'''ʻ'''rjar]] atrofida paydo bo'''ʻ'''lgan yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash uchun [[Beklarbegi]] qaroriga ko'''ʻ'''ra ikki ming odam to'''ʻ'''plangan. Buxoroda esa, Zarafshon quyi oqimida, yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash uchun pishiq qafas qurilgan, ichiga qurollangan odamlar kiritilib, qafas qamishzorga olib borilgan. Bundan tashqari O'''ʻ'''rta Osiyoda yo'''ʻ'''lbarslar qopqon va tekis, chuqur jarga tirik uloq yoki qo'''ʻ'''zichoq tashlab ovlangan. Yo'''ʻ'''lbarsni yakka o'''ʻ'''ldira olgan botir xalq orasida juda katta hurmatga ega bo'''ʻ'''lgan. Ular yo'''ʻ'''lbars tirnoqlarini tumor sifatida taqib yurishgan, bu [[Alvasti]]<nowiki/>ga qarshi yagona himoya vositasi deb hisoblangan.<ref name=":7" /> |
||
Qadimgi Koreyada yo'lbarslarni ovlash bilan maxsus ovchilar shug'ullangan va bu jarayon murakkab marosimlar bilan kechgan: yo'lbarsni nomi bilan atash mumkin bo'lmagan va ov paytida gaplashish taqiqlangan.<ref name=":4" /> Ovchilarning kiyimlari boshqa aholi kiyimlaridan farq qilardi - ular ko'k rangli ko'ylak va munchoqlar bilan bezatilgan, ko'k matodan tikilgan salla kiyishgan, loviya donalaridan yasalgan bo'yinbog' ham ovchi usti boshining ajralmas qismi edi. Bundan tashqari ovchi albatta yo'lbars go'shtini tanovul qilishi kerak edi. Ovchilar Koreya jamiyatida imtiyozli mavqega ega bo'lib, ular davlat soliqlarini to'lashdan ozod qilingan.<ref name=":4" /> XX asrda Koreyada yo'barslarni ovlash, ayniqsa Yaponiya istilosidan so'ng, ommaviy ermakga va vaqt o'tkazish turiga aylanadi. |
Qadimgi Koreyada yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash bilan maxsus ovchilar shug'''ʻ'''ullangan va bu jarayon murakkab marosimlar bilan kechgan: yo'''ʻ'''lbarsni nomi bilan atash mumkin bo'''ʻ'''lmagan va ov paytida gaplashish taqiqlangan.<ref name=":4" /> Ovchilarning kiyimlari boshqa aholi kiyimlaridan farq qilardi - ular ko'''ʻ'''k rangli ko'''ʻ'''ylak va munchoqlar bilan bezatilgan, ko'''ʻ'''k matodan tikilgan salla kiyishgan, loviya donalaridan yasalgan bo'''ʻ'''yinbog'''ʻ''' ham ovchi usti boshining ajralmas qismi edi. Bundan tashqari ovchi albatta yo'''ʻ'''lbars go'''ʻ'''shtini tanovul qilishi kerak edi. Ovchilar Koreya jamiyatida imtiyozli mavqega ega bo'''ʻ'''lib, ular davlat soliqlarini to'''ʻ'''lashdan ozod qilingan.<ref name=":4" /> XX asrda Koreyada yo'''ʻ'''barslarni ovlash, ayniqsa Yaponiya istilosidan so'''ʻ'''ng, ommaviy ermakga va vaqt o'''ʻ'''tkazish turiga aylanadi. |
||
Hindistonda ham yo'lbarslarni ovlash qadimdan tarqalgan. Boburiylar davridayoq yo'lbarslarni ovlash keng tarqalgan. Bu davr suratlarida yo'lbars ovi markaziy mavzu bo'lgani buning yaqqol isboti sanaladi. Lekin chinakamiga yo'lbars ovi XIX va XX asr boshida Hindistonda ommaviy tus oladi. Hindistonda ham yo'lbarslarni asosan ingliz istilochilari ovlashgan. <ref>{{Veb manbasi |url=https://mapacademy.io/hunting-the-tiger-a-symbol-of-imperial-power/ |sarlavha=Hunting the Tiger: A Symbol of Imperial Power |qaralgan sana=26.07.2023 |muallif=Khushmi Mehta, Chandrica Barua}}</ref>O'ldirilgan yo'lbarslardan ko'pincha tulum yasalgan, keyinchalik ular ingliz zodagonlarining uylarini bezatgan. Terining yuqori narxiga qaramay (1977-yili yo'lbars terisi ingliz bozorlarida 4.250 dollar atrofida baholangan<ref name=":8">{{Kitob manbasi |title="Panthera tigris (tiger)" Walker's Mammals of the World (6th ed.). |url=https://books.google.co.uz/books?id=T37sFCl43E8C&pg=PA825&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |author=Novak, R. M.; Walker, E. P. |year=1999 |page=825-828 |publisher=Baltimore: Johns Hopkins University Press.}}</ref>), yo'lbarsning mo'ynali hayvon sifatida foydalanilmagan. Terilardan asosan tulum va gilamlar yasashda foydalanilgan. 1875 yildan 1925 yilgacha Britaniya hukmronligi ostidagi Hindistonda atigi 50 yil ichida 80 000 dan ortiq yo'lbarslar o'ldirilgan.<ref>{{Kitob manbasi |title=India's Wildlife History: An Introduction |author=Mahesh Rangarajan |url=https://www.researchgate.net/publication/249292987_India%27s_Wildlife_History_An_Introduction |year=2005 |publisher=New Delhi: Permanent Black. |page=32}}</ref> Yo'lbars ovini |
Hindistonda ham yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash qadimdan tarqalgan. Boburiylar davridayoq yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash keng tarqalgan. Bu davr suratlarida yo'''ʻ'''lbars ovi markaziy mavzu bo'''ʻ'''lgani buning yaqqol isboti sanaladi. Lekin chinakamiga yo'''ʻ'''lbars ovi XIX va XX asr boshida Hindistonda ommaviy tus oladi. Hindistonda ham yo'''ʻ'''lbarslarni asosan ingliz istilochilari ovlashgan. <ref>{{Veb manbasi |url=https://mapacademy.io/hunting-the-tiger-a-symbol-of-imperial-power/ |sarlavha=Hunting the Tiger: A Symbol of Imperial Power |qaralgan sana=26.07.2023 |muallif=Khushmi Mehta, Chandrica Barua}}</ref>O'''ʻ'''ldirilgan yo'''ʻ'''lbarslardan ko'''ʻ'''pincha tulum yasalgan, keyinchalik ular ingliz zodagonlarining uylarini bezatgan. Terining yuqori narxiga qaramay (1977-yili yo'''ʻ'''lbars terisi ingliz bozorlarida 4.250 dollar atrofida baholangan<ref name=":8">{{Kitob manbasi |title="Panthera tigris (tiger)" Walker's Mammals of the World (6th ed.). |url=https://books.google.co.uz/books?id=T37sFCl43E8C&pg=PA825&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |author=Novak, R. M.; Walker, E. P. |year=1999 |page=825-828 |publisher=Baltimore: Johns Hopkins University Press.}}</ref>), yo'''ʻ'''lbarsning mo'''ʻ'''ynali hayvon sifatida foydalanilmagan. Terilardan asosan tulum va gilamlar yasashda foydalanilgan. 1875 yildan 1925 yilgacha Britaniya hukmronligi ostidagi Hindistonda atigi 50 yil ichida 80 000 dan ortiq yo'''ʻ'''lbarslar o'''ʻ'''ldirilgan.<ref>{{Kitob manbasi |title=India's Wildlife History: An Introduction |author=Mahesh Rangarajan |url=https://www.researchgate.net/publication/249292987_India%27s_Wildlife_History_An_Introduction |year=2005 |publisher=New Delhi: Permanent Black. |page=32}}</ref> Yo'''ʻ'''lbars ovini baʼzi ovchilar piyoda, boshqalari fil yoki ot minib qilishgan.<ref>{{Kitob manbasi |title="The Manpoora Tiger (about a Tiger Hunt in Rajpootanah)". |language=Ingliz tili |author=Kothari, A.S.; Chhapgar, B.S.; Chhapgar, B.F., eds. |year=2005 |publisher=Mumbai: Bombay Natural History Sosiety |page=22-27}}</ref> Qirol [[George V|Jorj V]] 1911-yilda mustamlakachi Hindistonga tashrifi chog'''ʻ'''ida 10 kun ichida 39 ta yo'''ʻ'''lbarsni o'''ʻ'''ldirgan.<ref>{{Kitob manbasi |title="Portrayal of 'Hunting' in Environmental History of India" |author=Lodh, S. |year=2020 |page=199 |publisher=Altralang Journal. 2 (02)}}</ref> |
||
Ikkinchi jahon urushidan so'ng yo'lbars ovi asta-sekin taqiqlana boshladi. Hozirgi kunda yo'lbarslarni ovlash butun dunyoda taqiqlangan. Ammo bunga qaramasdan [[brakonerlik]] ko'plab hududlarda hali ham gullab-yashnamoqda. |
Ikkinchi jahon urushidan so'''ʻ'''ng yo'''ʻ'''lbars ovi asta-sekin taqiqlana boshladi. Hozirgi kunda yo'''ʻ'''lbarslarni ovlash butun dunyoda taqiqlangan. Ammo bunga qaramasdan [[brakonerlik]] ko'''ʻ'''plab hududlarda hali ham gullab-yashnamoqda. |
||
=== Tutqinlikda saqlanishi === |
=== Tutqinlikda saqlanishi === |
||
[[File:Tiger on Fire.jpg|thumb|250px|O'rgatilgan yo'lbars olovli halqadan sakrayapti.]] |
[[File:Tiger on Fire.jpg|thumb|250px|O'''ʻ'''rgatilgan yo'''ʻ'''lbars olovli halqadan sakrayapti.]] |
||
Qadimgi Rim davridan boshlab yo'lbarslarni tutqinlikda ushlash odatiy holga aylangan. Yo'lbarslar gladiatorlar va boshqa ekzotik hayvonlar bilan urshtirilishdan tashqari, ko'rgazmalar, namoyishlar va gladiatorlar bilan mashg'ulotlar o'tkazish uchun boqilardi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Cruelty and civilization: the Roman games. |author=Auguet, Roland |date=1994 |language=Ingliz tili |page=83-85 |publisher=Psychology Press.}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi |title=Sports in the Western World. |url=https://archive.org/details/sportsinwesternw00bake |author=Baker, William |date=1988 |page=33 |publisher=University of Illinois Press}}</ref> XVII asrdan boshlab noyob va vahshiy yo'lbarslar, egalarining qudrati ramzi sifatida |
Qadimgi Rim davridan boshlab yo'''ʻ'''lbarslarni tutqinlikda ushlash odatiy holga aylangan. Yo'''ʻ'''lbarslar gladiatorlar va boshqa ekzotik hayvonlar bilan urshtirilishdan tashqari, ko'''ʻ'''rgazmalar, namoyishlar va gladiatorlar bilan mashg'''ʻ'''ulotlar o'''ʻ'''tkazish uchun boqilardi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Cruelty and civilization: the Roman games. |author=Auguet, Roland |date=1994 |language=Ingliz tili |page=83-85 |publisher=Psychology Press.}}</ref> <ref>{{Kitob manbasi |title=Sports in the Western World. |url=https://archive.org/details/sportsinwesternw00bake |author=Baker, William |date=1988 |page=33 |publisher=University of Illinois Press}}</ref> XVII asrdan boshlab noyob va vahshiy yo'''ʻ'''lbarslar, egalarining qudrati ramzi sifatida Yevropa qalʼalari va qasirlarida saqla boshladi. XVIII asrda yo'''ʻ'''lbarslar hayvonot bog'''ʻ'''i va sirkning diqqatli eksponatlariga aylandi: yo'''ʻ'''lbars Fransiyada 4000 [[frank]]<nowiki/>gacha turardi (taqqoslash uchun, Liondagi tasviriy sanʼat professori yiliga atigi 3000 frank maosh olardi). AQShda 3500 dollargacha turadi, sherning narxi shu vaqtda 1000 dollardan oshmasdi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Zoo: A History of Zoological Gardens in the West |url=https://archive.org/details/zoohistoryofzool0000eric |author=Baratay, Eric |language=Ingliz tili |publisher=Reaktion Books |page=[https://archive.org/details/zoohistoryofzool0000eric/page/19 19] |year=2004}}</ref> |
||
2007-yilda Xitoyda 4000 dan ortiq yo'lbarslar tutqunlikda yashagan bo'lib, ulardan 3000 tasi 20 ga yaqin yirik muassasalarda, qolganlari esa 200 ga yaqin kichik muassasalarda saqlangan<ref>{{Kitob manbasi |title=Taming the tiger trade: China's markets for wild and captive tiger products since the 1993 domestic trade ban |url=https://web.archive.org/web/20120117222507/https://www.worldwildlife.org/species/finder/tigers/WWFBinaryitem15400.pdf |author=Nowell, K. and Ling, X. |year=2007 |publisher=Hong Kong: TRAFFIC East Asia}}</ref>. 2020-yil |
2007-yilda Xitoyda 4000 dan ortiq yo'''ʻ'''lbarslar tutqunlikda yashagan bo'''ʻ'''lib, ulardan 3000 tasi 20 ga yaqin yirik muassasalarda, qolganlari esa 200 ga yaqin kichik muassasalarda saqlangan<ref>{{Kitob manbasi |title=Taming the tiger trade: China's markets for wild and captive tiger products since the 1993 domestic trade ban |url=https://web.archive.org/web/20120117222507/https://www.worldwildlife.org/species/finder/tigers/WWFBinaryitem15400.pdf |author=Nowell, K. and Ling, X. |year=2007 |publisher=Hong Kong: TRAFFIC East Asia}}</ref>. 2020-yil maʼlumotlariga ko'''ʻ'''ra Xitoy va Vyetnamda "yo'''ʻ'''lbars fermalarida" 8000 ta yo'''ʻ'''lbars tutqunlikda saqlanmoqda.<ref>{{Veb manbasi |url=https://knife.media/turan-tiger/ |sarlavha=«Нам нужны тигры, которые боятся человека». }}</ref><ref name=":9">{{Veb manbasi |url=https://www.worldwildlife.org/stories/what-i-saw-at-a-chinese-tiger-farm-and-what-it-means-for-wild-tigers |sarlavha=What I saw at a Chinese tiger farm and what it means for wild tigers |sana=2020 |muallif=Leigh Henry}}</ref> |
||
2011-yilda AQShning 468 ta muassasasida 2884 ta yo‘lbars saqlangan<ref>{{Kitob manbasi |title=Less than 3,000 Pet Tigers in America |author=Wildlife Watch Group |year=2011 |publisher=Wildlife Times |page=12-13 |url=https://www.citesnepal.org/download.php?id=18}}</ref>. 2018-yilda ularning soni 7000 tani tashkil etishi |
2011-yilda AQShning 468 ta muassasasida 2884 ta yo‘lbars saqlangan<ref>{{Kitob manbasi |title=Less than 3,000 Pet Tigers in America |author=Wildlife Watch Group |year=2011 |publisher=Wildlife Times |page=12-13 |url=https://www.citesnepal.org/download.php?id=18}}</ref>. 2018-yilda ularning soni 7000 tani tashkil etishi maʼlum bo'''ʻ'''ldi. <ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-44444016?ns_source=facebook&ocid=socialflow_facebook&ns_mchannel=social&ns_campaign=bbcnews |sarlavha=Does the US have a pet tiger problem? |muallif=James Jeffrey |til=Ingliz tili}}</ref> Garchi AQShning o'''ʻ'''n to'''ʻ'''qqiz shtatida yo'''ʻ'''lbarslarga xususiy egalik taqiqlangan bo'''ʻ'''lsada, yana o'''ʻ'''n beshtasida maxsus litsenziya talab qilinadi va o'''ʻ'''n oltita shtatda hech qanday qonun-qoidalar yo'''ʻ'''q.<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bornfreeusa.org/b4a2_exotic_animals_summary.php |sarlavha="Summary of State Laws Relating to Private Possession of Exotic Animals"}}</ref> O'''ʻ'''n to'''ʻ'''rtta mamlakat va mintaqadagi 105 ta tutqunlikdagi yo'''ʻ'''lbarslarning genetik kelib chiqishi o'''ʻ'''rganilib, ulardan 49 tasi beshta populyatsiyaga tegishli ekanligini ko'''ʻ'''rsatdi; 52 ta hayvon aralash kelib chiqishga ega.<ref>{{Kitob manbasi |title="Subspecies Genetic Assignments of Worldwide Captive Tigers Increase Conservation Value of Captive Populations" |author=Luo, S.; Johnson, W. E.; Martenson, J.; Antunes, A.; Martelli, P.; Uphyrkina, O.; Traylor-Holzer, K.; Smith, J. L.D.; O'Brien, S. J. |url=https://www.cell.com/current-biology/fulltext/S0960-9822(08)00434-X?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS096098220800434X%3Fshowall%3Dtrue |date=2008 |publisher=Current Biology |page=592-596}}</ref> Bugungi kunda hayvonot bog'''ʻ'''larida saqlanayotgan ko'''ʻ'''plab Amur yo'''ʻ'''lbarslari asli Bengal yo'''ʻ'''lbarslari bilan chatishtirish natijasi ekanligi aniqlandi<ref>{{Kitob manbasi |title=Wildlife Issues in a Changing World (2 ed.) |author=Sanderson, J.; Moulton, M. |year=1998 |publisher=Wildlife Issues in a Changing World |page=133}}</ref>. |
||
O'zbekiston hududida ham yo'lbarslar qadim davrlardan tutqunlikda saqlangan. So'ngi xonliklar davrida xon saroylari bog'larida, maxsus chuqurlarda, yo'lbarslar ushlangan.<ref name=":7">{{Jurnal manbasi |last=М. Е.Массон |date=1963 |title=Из прошлого тигров Центральной Азии (Историческая справка) |url=https://www.academia.edu/63413472/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%BD_%D0%9C_%D0%95_%D0%98%D0%B7_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%88%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%BE%D0%B2_%D0%B2_%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8_%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0_%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8_%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82_1963 |magazine=Научные труды (выпуск 200) Археология Средней Азии |page=151-160}}</ref> Hozirgi kunda Toshken hayvonot bo'gida amur<ref>{{Veb manbasi |url=https://tashkentzoo.uz/ru/otdely/tigr-amurskij |sarlavha=ТИГР АМУРСКИЙ |til=Rus tili}}</ref> va bengal<ref>{{Veb manbasi |url=https://t.me/tashzoo/1556 |sarlavha=Fufunya o‘z uyini topdi}}</ref> yo'lbarslari saqlanmoqda. |
O'''ʻ'''zbekiston hududida ham yo'''ʻ'''lbarslar qadim davrlardan tutqunlikda saqlangan. So'''ʻ'''ngi xonliklar davrida xon saroylari bog'''ʻ'''larida, maxsus chuqurlarda, yo'''ʻ'''lbarslar ushlangan.<ref name=":7">{{Jurnal manbasi |last=М. Е.Массон |date=1963 |title=Из прошлого тигров Центральной Азии (Историческая справка) |url=https://www.academia.edu/63413472/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%BD_%D0%9C_%D0%95_%D0%98%D0%B7_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%88%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%82%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%BE%D0%B2_%D0%B2_%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8_%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BA%D0%B0_%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B5%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8_%D0%A2%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%82_1963 |magazine=Научные труды (выпуск 200) Археология Средней Азии |page=151-160}}</ref> Hozirgi kunda Toshken hayvonot bo'''ʻ'''gida amur<ref>{{Veb manbasi |url=https://tashkentzoo.uz/ru/otdely/tigr-amurskij |sarlavha=ТИГР АМУРСКИЙ |til=Rus tili |qaralgan sana=2023-07-26 |arxivsana=2023-07-26 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20230726124255/https://tashkentzoo.uz/ru/otdely/tigr-amurskij }}</ref> va bengal<ref>{{Veb manbasi |url=https://t.me/tashzoo/1556 |sarlavha=Fufunya o‘z uyini topdi}}</ref> yo'''ʻ'''lbarslari saqlanmoqda. |
||
29-iyul Xalqaro yo'lbars kuni etib belgilangan. |
29-iyul Xalqaro yo'''ʻ'''lbars kuni etib belgilangan. |
||
=== Tana azolarining ishlatilishi === |
=== Tana azolarining ishlatilishi === |
||
Yo'lbarslar tarqalagan barcha hududlarda ularning azolari tumor va taqinchoqlar sifatida ishlatilgan. Yo'lbars azolarining bunday ishlatilishi haqidagi eng qadimiy topilmalar Filipinning Palavan orolidan topilgan suyaklar hisoblanadi. Ularning yoshi 12000 yildan 9000 yil ilgari deb baholanadi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Evolution of Island Mammals: Adaptation and Extinction of Placental Mammals on Islands. |author=Van der Geer, A.; Lyras, G.; De Vos, J.; Dermitzakis, M. |year=2011 |url=https://books.google.co.uz/books?id=JmSsNuwMAxgC&pg=PT219&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |page=220-347 |publisher=John Wiley & Sons, Inc.}}</ref><ref>{{Kitob manbasi |title=Climate Change and Human Responses: A Zooarchaeological Perspective. |author=Ochoa, J.; Piper, P. J. |url=https://books.google.co.uz/books?id=e-hyDgAAQBAJ&pg=PA80&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |page=79-80 |year=2017 |publisher=Springer.}}</ref> |
Yo'''ʻ'''lbarslar tarqalagan barcha hududlarda ularning azolari tumor va taqinchoqlar sifatida ishlatilgan. Yo'''ʻ'''lbars azolarining bunday ishlatilishi haqidagi eng qadimiy topilmalar Filipinning Palavan orolidan topilgan suyaklar hisoblanadi. Ularning yoshi 12000 yildan 9000 yil ilgari deb baholanadi.<ref>{{Kitob manbasi |title=Evolution of Island Mammals: Adaptation and Extinction of Placental Mammals on Islands. |author=Van der Geer, A.; Lyras, G.; De Vos, J.; Dermitzakis, M. |year=2011 |url=https://books.google.co.uz/books?id=JmSsNuwMAxgC&pg=PT219&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |page=220-347 |publisher=John Wiley & Sons, Inc.}}</ref><ref>{{Kitob manbasi |title=Climate Change and Human Responses: A Zooarchaeological Perspective. |author=Ochoa, J.; Piper, P. J. |url=https://books.google.co.uz/books?id=e-hyDgAAQBAJ&pg=PA80&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false |page=79-80 |year=2017 |publisher=Springer.}}</ref> |
||
Xitoyda va Osiyoning boshqa qismlarida ko'p odamlar yo'lbarsning turli qismlari shifobaxsh xususiyatlarga ega, jumladan, og'riq qoldiruvchi va afrodizyak sifatida ishlatishadi. <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Harding |first=Andrew |date=23- sentyabr 2006 |title="Beijing's penis emporium" |work=BBC News. |url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/5371500.stm}}</ref> Biron bir shifobaxsh tasiri mavjudligini tasdiqlovchi ilmiy dalillar yo'q. 1993-yildan beri Xitoyda yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi fauna va flora turlari ichki savdosiga taqiq joriy qilingan. Xitoyda farmatsevtika preparatlarida yo'lbars qismlaridan foydalanish taqiqlangan va hukumat yo'lbarslarning brakonerligi bilan bog'liq jinoyatlar uchun o'lim jazosi mavjudligiga qaramay<ref>{{Kitob manbasi |title="Asian big cat conservation and trade control in selected range States: evaluating implementation and effectiveness of CITES Recommendations" |author=Nowell, K. |url=https://www.felidae.org/KNOWELLPUBL/abc_report.pdf |publisher=TRAFFIC International. |year=2007}}</ref>, yo'lbars tana azolari savdosi yirik [[qora bozor]] sanoatiga aylandi, hukumat va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari uni to'xtatishga urinishlari bugungi kunga qadar samarasiz bo'ldi.<ref name=":8" /> Bosh ustiga xitoy xalq tabobati ehtiyojini qondirish uchun Xitoy, Vyetnam hamda Tailandda maxsus "yo'lbars fermalari" faoliyat ko'rsatmoqda<ref name=":9" />. Savdo bilan shug'ullanuvchi deyarli barcha qora bozorlar Xitoyda joylashgan bo'lib, ular mamlakat ichida yoki Tayvan, Janubiy Koreya yoki Yaponiyaga azolar jo'natilib sotilgan.<ref name=":8" /> Buning oqibatida yo'lbarslarning xitoy populyatsiyasi 1950-yillardan 1970-yillargacha bo'lgan davr oralig'ida tijorat uchun o'ldirilishi natijasida deyarli butunlay yo'q qilindi.<ref name=":8" /> Yo'lbars fermalari mavjudligiga qaramasdan ham, xitoy |
Xitoyda va Osiyoning boshqa qismlarida ko'''ʻ'''p odamlar yo'''ʻ'''lbarsning turli qismlari shifobaxsh xususiyatlarga ega, jumladan, og'''ʻ'''riq qoldiruvchi va afrodizyak sifatida ishlatishadi. <ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Harding |first=Andrew |date=23- sentyabr 2006 |title="Beijing's penis emporium" |work=BBC News. |url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/5371500.stm}}</ref> Biron bir shifobaxsh tasiri mavjudligini tasdiqlovchi ilmiy dalillar yo'''ʻ'''q. 1993-yildan beri Xitoyda yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi fauna va flora turlari ichki savdosiga taqiq joriy qilingan. Xitoyda farmatsevtika preparatlarida yo'''ʻ'''lbars qismlaridan foydalanish taqiqlangan va hukumat yo'''ʻ'''lbarslarning brakonerligi bilan bog'''ʻ'''liq jinoyatlar uchun o'''ʻ'''lim jazosi mavjudligiga qaramay<ref>{{Kitob manbasi |title="Asian big cat conservation and trade control in selected range States: evaluating implementation and effectiveness of CITES Recommendations" |author=Nowell, K. |url=https://www.felidae.org/KNOWELLPUBL/abc_report.pdf |publisher=TRAFFIC International. |year=2007}}</ref>, yo'''ʻ'''lbars tana azolari savdosi yirik [[qora bozor]] sanoatiga aylandi, hukumat va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari uni to'''ʻ'''xtatishga urinishlari bugungi kunga qadar samarasiz bo'''ʻ'''ldi.<ref name=":8" /> Bosh ustiga xitoy xalq tabobati ehtiyojini qondirish uchun Xitoy, Vyetnam hamda Tailandda maxsus "yo'''ʻ'''lbars fermalari" faoliyat ko'''ʻ'''rsatmoqda<ref name=":9" />. Savdo bilan shug'''ʻ'''ullanuvchi deyarli barcha qora bozorlar Xitoyda joylashgan bo'''ʻ'''lib, ular mamlakat ichida yoki Tayvan, Janubiy Koreya yoki Yaponiyaga azolar jo'''ʻ'''natilib sotilgan.<ref name=":8" /> Buning oqibatida yo'''ʻ'''lbarslarning xitoy populyatsiyasi 1950-yillardan 1970-yillargacha bo'''ʻ'''lgan davr oralig'''ʻ'''ida tijorat uchun o'''ʻ'''ldirilishi natijasida deyarli butunlay yo'''ʻ'''q qilindi.<ref name=":8" /> Yo'''ʻ'''lbars fermalari mavjudligiga qaramasdan ham, xitoy anʼanaviy tibbiyoti uchun ko'''ʻ'''plab yo'''ʻ'''lbarslar brakonerlar tomonidan otilgan yoki tuzoqqa tushgan yovvoyi yo'''ʻ'''lbarslar bo'''ʻ'''lib kelmoqda. Ular asosan Xitoydan tashqarida, Rossiya, Hindiston va Janubiy-Sharqiy Osiyoda, tutilib kontrabanda yo'''ʻ'''li bilan Xitoyga olib kelinadi. Osiyo qora bozorida yo'''ʻ'''lbars jinsiy olatni taxminan 300 AQSh dollariga teng bo'''ʻ'''lishi mumkin. 1990-1992 yillarda tarkibida yo'''ʻ'''lbars azolari mavjud 27 million dona mahsulot topildi.<ref name=":8" /> 2014-yil iyul oyida Shveytsariyaning Jeneva shahrida, yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar boʻyicha xalqaro konferentsiyada, Xitoy vakili Xitoyda yoʻlbars azolarining savdosi sodir boʻlayotganini birinchi marta tan oldi.<ref>{{Yangiliklar manbasi |date=12-iyul 2014 |title=Conservationists shocked by Chinese admission of tiger skin selling |work=Shanghai Sun |url=https://www.shanghaisun.com/index.php/sid/223750073/scat/b8de8e630faf3631/ht/Conservationists-shocked-by-Chinese-admission-of-tiger-skin-selling |access-date=2023-07-28 |archive-date=2014-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714140141/https://www.shanghaisun.com/index.php/sid/223750073/scat/b8de8e630faf3631/ht/Conservationists-shocked-by-Chinese-admission-of-tiger-skin-selling |url-status=dead }}</ref> |
||
== Madanyatda == |
== Madanyatda == |
||
=== Mifologiya va afsonalar === |
=== Mifologiya va afsonalar === |
||
Yo'lbars Osiyo mamlakatlari xalqlari, asosan, uning tabiiy yashash joyi bo'lgan mintaqalar afsonalarining asosiy qahramonlaridan biridir. U ko'pincha hayvonlarning shohi, quruqlikda yashovchi barcha hayvonlarning egasi, hokimiyat va quch-qudrat ramzi sifatida tasvirlangan. Yo'lbars ramzini odatda harbiy jasorat bilan bog'lashadi. Yaponiyada, garchi yo'lbarslar haqida faqat rivoyatlardan |
Yo'''ʻ'''lbars Osiyo mamlakatlari xalqlari, asosan, uning tabiiy yashash joyi bo'''ʻ'''lgan mintaqalar afsonalarining asosiy qahramonlaridan biridir. U ko'''ʻ'''pincha hayvonlarning shohi, quruqlikda yashovchi barcha hayvonlarning egasi, hokimiyat va quch-qudrat ramzi sifatida tasvirlangan. Yo'''ʻ'''lbars ramzini odatda harbiy jasorat bilan bog'''ʻ'''lashadi. Yaponiyada, garchi yo'''ʻ'''lbarslar haqida faqat rivoyatlardan maʼlum bo'''ʻ'''lsa-da, u jasorat va jangchi-qahramonlar ramzi sanalgan.<ref name=":6">{{Kitob manbasi |title=Словарь символов. - Ramzlar lug'ati |author=Tresidar Jek |language=Rus tili |page=430 |date=1999}}</ref> Koreya va Janubi-Sharqiy Osiyoda yo'''ʻ'''lbarsalar to'''ʻ'''g va g'''ʻ'''orlar egasi deb izzatlashgan, qirol nasli himoyachisi, Yer va Osmoni bog'''ʻ'''lab turishiga ishonishgan. [[Koreyslar]]<nowiki/>da yo'''ʻ'''lbars tasviri tushirilgan har qanday buyum tumor vazifasini o'''ʻ'''ta olgan. |
||
Xitoyda ular yo'lbars kuch va salomatlik ramzi bo'lib, yovuz ruhlar va kasalliklarni haydab chiqaradi, deb ishonishgan. [[Daosizm]]<nowiki/>da bu yirtqich g'arb, oq rang, kuz va beshta asosiy elementlardan biri - suv bilan bog'langan va sharq, bahorining timsoli bo'lgan yashil ajdahoga qarama-qarshi bo'lgan. Shuning uchun yo'lbars va ajdaho o'rtasidagi kurash Xitoy tasviriy sanatida eng mashhur ramziy motivlardan biri. Yo'lbars [[Xitoy buddizmi]]<nowiki/>ning uchta hissiz jonzotlaridan biri bo'lib, maymun - ochko'zlik ramzi va bug'u - shahvoniy nafs ramzi, bilan bir qatorda - g'azab ramzi sanaladi.<ref name=":6" /> Shuningdek Xitoy rivoyatlarga ko'ra afsonaviy besh yo'lbars dunyo tomonlarini qo'riqlab turadi; ko'k yo'lbars - sharqni, qora - shimolni, qizil - janubni, ikkta oq yo'lbars g'arbni va markazni<ref name=":6" />. [[Xitoy taqvimi]]<nowiki/>ning o'n ikkta jonzotdan uchinchisi sanaladi. Koreyada oy taqvimining birinchi oyi "Yo'lbars oyi" deb ataladi. |
Xitoyda ular yo'''ʻ'''lbars kuch va salomatlik ramzi bo'''ʻ'''lib, yovuz ruhlar va kasalliklarni haydab chiqaradi, deb ishonishgan. [[Daosizm]]<nowiki/>da bu yirtqich g'''ʻ'''arb, oq rang, kuz va beshta asosiy elementlardan biri - suv bilan bog'''ʻ'''langan va sharq, bahorining timsoli bo'''ʻ'''lgan yashil ajdahoga qarama-qarshi bo'''ʻ'''lgan. Shuning uchun yo'''ʻ'''lbars va ajdaho o'''ʻ'''rtasidagi kurash Xitoy tasviriy sanatida eng mashhur ramziy motivlardan biri. Yo'''ʻ'''lbars [[Xitoy buddizmi]]<nowiki/>ning uchta hissiz jonzotlaridan biri bo'''ʻ'''lib, maymun - ochko'''ʻ'''zlik ramzi va bug'''ʻ'''u - shahvoniy nafs ramzi, bilan bir qatorda - g'''ʻ'''azab ramzi sanaladi.<ref name=":6" /> Shuningdek Xitoy rivoyatlarga ko'''ʻ'''ra afsonaviy besh yo'''ʻ'''lbars dunyo tomonlarini qo'''ʻ'''riqlab turadi; ko'''ʻ'''k yo'''ʻ'''lbars - sharqni, qora - shimolni, qizil - janubni, ikkta oq yo'''ʻ'''lbars g'''ʻ'''arbni va markazni<ref name=":6" />. [[Xitoy taqvimi]]<nowiki/>ning o'''ʻ'''n ikkta jonzotdan uchinchisi sanaladi. Koreyada oy taqvimining birinchi oyi "Yo'''ʻ'''lbars oyi" deb ataladi. |
||
Qadimgi yunon va rimliklar afsonalarida yo'lbars, geografik sabablarga ko'ra, kamroq uchraydi, ammo u Osiyo mamlakatlarida bo'lgan yunonlar va rimliklarga yaxshi tanish bo'lgan. [[Ovidiy]]<nowiki/>ning |
Qadimgi yunon va rimliklar afsonalarida yo'''ʻ'''lbars, geografik sabablarga ko'''ʻ'''ra, kamroq uchraydi, ammo u Osiyo mamlakatlarida bo'''ʻ'''lgan yunonlar va rimliklarga yaxshi tanish bo'''ʻ'''lgan. [[Ovidiy]]<nowiki/>ning taʼkidlashicha, Fetida Peley bilan turmush qurmaslik uchun yo'''ʻ'''lbarsga aylangan. [[Dionis]] yo'''ʻ'''lbarsni minib yurgani (Hindiston bilan bog'''ʻ'''liq xudo) ham tilga olinadi, garchi ko'''ʻ'''pincha bu yo'''ʻ'''sinda boshqa har qanday mushuksimon bo'''ʻ'''lishi mumkin. Boshqa yunon afsonalariga ko'''ʻ'''ra yo'''ʻ'''lbarslar baʼzan Dionis aravasini tortib yurishgan, bu yo'''ʻ'''sinda ham boshqa har qanday mushuksimon bo'''ʻ'''lishi mumkin edi.<ref name=":6" /> Xususan, yo'''ʻ'''lbarslar [[Goratsiy]]<nowiki/>ning "Odasi" da [[Baxus]]<nowiki/>ning aravasini tortib yurishadi. |
||
=== Tasviriy sanat === |
=== Tasviriy sanat === |
||
[[File:Peter Paul Rubens 110.jpg|thumb|250px|Piter Pol Rubens «Yoʻlbarslar ovi» [[1618]].]] |
[[File:Peter Paul Rubens 110.jpg|thumb|250px|Piter Pol Rubens «Yoʻlbarslar ovi» [[1618]].]] |
||
Yo'lbars tasvirlangan birinchi tasviriy sanat asari [[Koguryo]] (miloddan avvalgi 37 - milodiy 668 yillar) hukmronligi davriga oid koreys maqbaralarida topilgan.<ref name=":4">{{Veb manbasi |url=https://www.vokrugsveta.com/S4/nature/tiger.htm |sarlavha=Koreys yo'lbarsi haqida |til=Rus tili}}</ref> Yo'lbarslarning tasvirlari maqbaralarni himoya qilishiga ishonishgan. Maqbara devorlaridagi tavirlari bilan bir yoʻlbars tasviri qatorda bronza davriga oid koʻplab uy-roʻzgʻor buyumlari (miloddan avvalgi 1000 – 300 yillarga oid) |
Yo'''ʻ'''lbars tasvirlangan birinchi tasviriy sanat asari [[Koguryo]] (miloddan avvalgi 37 - milodiy 668 yillar) hukmronligi davriga oid koreys maqbaralarida topilgan.<ref name=":4">{{Veb manbasi |url=https://www.vokrugsveta.com/S4/nature/tiger.htm |sarlavha=Koreys yo'lbarsi haqida |til=Rus tili}}</ref> Yo'''ʻ'''lbarslarning tasvirlari maqbaralarni himoya qilishiga ishonishgan. Maqbara devorlaridagi tavirlari bilan bir yoʻlbars tasviri qatorda bronza davriga oid koʻplab uy-roʻzgʻor buyumlari (miloddan avvalgi 1000 – 300 yillarga oid): koʻzgu, bolta, pichoq, idishlar, qoʻngʻiroqlar, taqinchoqlar, marosim buyumlari va hokazo bo'''ʻ'''lgan<ref name=":4" />. |
||
Xitoy tasviriy |
Xitoy tasviriy saʼnatida yo'''ʻ'''lbars tasviri asosiy mavzularidan biri bo'''ʻ'''lgan. |
||
Yo'lbarsning tasvirlari hind |
Yo'''ʻ'''lbarsning tasvirlari hind sanʼatida ham uchraydi. Eng mashhur misollardan biri bu [[Tipu yoʻlbarsi|Tipu sultonning yo'''ʻ'''lbarsi]], bu yog'''ʻ'''ochdan yasalgan mexanik yo'''ʻ'''lbars, qizil kiyimdagi ingliz askariga hujum qilyatgani aks ettirilgan. |
||
Islomda tirik mavjudotlarni tasvirlash taqiqlangan bo'lib, bu ko'p jihatdan islom dini tarqalgan mamlakatlar |
Islomda tirik mavjudotlarni tasvirlash taqiqlangan bo'''ʻ'''lib, bu ko'''ʻ'''p jihatdan islom dini tarqalgan mamlakatlar sanʼatining o'''ʻ'''ziga xosligini ko'''ʻ'''rsatadi. Biroq Markaziy Osiyoda islom dinining keng tarqalishiga qaramasdan, yoʻlbarslar uchun oʻziga xos istisno boʻlgan. Yoʻlbars tasviri gilam va matolarda, shuningdek, Samarqand shahridagi masjidlar, jumladan, Registon maydonidagi mashhur Sherdor, nomiga qaramasdan, madrasasida yo'''ʻ'''lbars tasvirlangan. |
||
Yevropa tasviriy sanatida ham yo'''ʻ'''lbarslar tez-tez uchraydi, masalan, [[Delakrua Ferdinand Viktor Ejen|Delakrua]]<nowiki/>ning ov sahnalarida va [[Piter Pol Rubens]]<nowiki/>ning "Yo'''ʻ'''lbarslar ovi" (1618) rasmida. |
|||
=== Adabiyot === |
=== Adabiyot === |
||
[[File:Edward Julius Detmold50.jpg|thumb|250px|Edvard Julius Detmold "Redyard Kiplingning Jungli kitobi asaridan lavha."]] |
[[File:Edward Julius Detmold50.jpg|thumb|250px|Edvard Julius Detmold "Redyard Kiplingning Jungli kitobi asaridan lavha."]] |
||
Dunyoning ko'plab yozuvchi va shoirlari o'z asarlarida yo'lbarsni tasvirlashgan. Hind va Xitoy adabiyotida |
Dunyoning ko'''ʻ'''plab yozuvchi va shoirlari o'''ʻ'''z asarlarida yo'''ʻ'''lbarsni tasvirlashgan. Hind va Xitoy adabiyotida anʼanaviy tarzda yo'''ʻ'''lbarsning kuch-qudratiga etibor qaratilgan. Bu hayvon adolat, donolik va baʼzan ishqli sevgining himoyachisi sifatida gavdalangan. Yo'''ʻ'''lbars haqidagi bunday tasavvur Yaqin Sharq adabiyotiga ko'''ʻ'''chib o'''ʻ'''tdi. |
||
G'arbiy |
G'''ʻ'''arbiy Yevropa adabiyotida yo'''ʻ'''lbarslarga munosabat turlicha edi. Masalan, [[Rudyard Kipling|Redyard Kipling]]<nowiki/>ning "[[Jungli kitobi]]" asarida yo'''ʻ'''lbars Sherxon ayyor va dahshatli hayvon sifatida tasvirlagan. Shu bilan birga, bolalar yozuvchisi Alan Miln "[[Winnie-the-Pooh|Vinni Pux]]" haqidagi asarida jozibali va quvnoq personaj - Yo'''ʻ'''lbarsvoyni yaratdi. Yo'''ʻ'''lbars G. L. Oldie tomonidan "Xoanga" hikoyasida ijobiy nuqtai nazardan ko'''ʻ'''rsatilgan. Och yo'''ʻ'''lbars - Frank Baumning Oz mamlakati haqidagi qator qissalari qahramoni. |
||
Shoirlar ham yo‘lbarsni chetlab o‘tishmagan. [[Gusarlar|Gussar]]-yo'lbarsning esda qolarli obrazi Nikolay Gumilyovning "Lo'lilarda" (1920) |
Shoirlar ham yo‘lbarsni chetlab o‘tishmagan. [[Gusarlar|Gussar]]-yo'''ʻ'''lbarsning esda qolarli obrazi Nikolay Gumilyovning "Lo'''ʻ'''lilarda" (1920) sheʼrida yaratilgan. Bolaligida hayvonlardan birinchi bo‘lib hayvonot bog‘ida yo‘lbarsni ko‘rgan va eslagan [[Jorge Luis Borges|Luis Borxes]]<nowiki/>ning “Yo‘lbarslar oltini” she’riy to‘plami bor<ref name=":5">{{Kitob manbasi |title=Conversations |author=Jorge Luis Borges |date=1998 |pages=169 |language=Ingliz tili |editor=University Press of Mississippi}}</ref>. Ingliz tilida so'''ʻ'''zlashadigan mamlakatlarda [[William Blake|Uilyam Bleyk]]<nowiki/>ning "Yo'''ʻ'''lbars" sheʼri juda mashhur bo'''ʻ'''lib, unda yo'''ʻ'''lbars, Borxesning so'''ʻ'''zlariga ko'''ʻ'''ra, "yovuzlik ramzi" sifatida tasvirlangan<ref name=":5" />. |
||
Rus yozuvchisi va etnograf VladimirKlavdiyevich arsenyevning "Ussuriysk o'lkasi changalzorlarida" kitobida, bosh qahramon Dersu Uzala yoshligida bexosdan [[Totemizm|totem]] hayvoni bo'lmish - yo'lbarsni o'ldirib, bir umir "tayga egasi" oldida qo'rquv va ayb hisi bilan yashadi. |
Rus yozuvchisi va etnograf VladimirKlavdiyevich arsenyevning "Ussuriysk o'''ʻ'''lkasi changalzorlarida" kitobida, bosh qahramon Dersu Uzala yoshligida bexosdan [[Totemizm|totem]] hayvoni bo'''ʻ'''lmish - yo'''ʻ'''lbarsni o'''ʻ'''ldirib, bir umir "tayga egasi" oldida qo'''ʻ'''rquv va ayb hisi bilan yashadi. |
||
Yann Martelning, 2002-yilda Buker mukofotini olgan, "Pi hayoti" romanida Richard Parker laqabli bengal yo'lbarsi bosh qahramonlardan biri. |
Yann Martelning, 2002-yilda Buker mukofotini olgan, "Pi hayoti" romanida Richard Parker laqabli bengal yo'''ʻ'''lbarsi bosh qahramonlardan biri. |
||
Qoroqolpoq yozuvchisi [[Amet Shamuratov|Amet Shomuratov]] "Yo'lbarslar bilan uchrashuvlarim" asrida muallif bolaligida Turon yo'lbarsini uchratgani haqida yozgan. |
Qoroqolpoq yozuvchisi [[Amet Shamuratov|Amet Shomuratov]] "Yo'''ʻ'''lbarslar bilan uchrashuvlarim" asrida muallif bolaligida Turon yo'''ʻ'''lbarsini uchratgani haqida yozgan. |
||
=== Kino === |
=== Kino === |
||
[[File:Life_of_Pi_2012_Poster.jpg|thumb|250px|"Pi hayoti" filmi posteri.]] |
[[File:Life_of_Pi_2012_Poster.jpg|thumb|250px|"Pi hayoti" filmi posteri.]] |
||
Kino va [[Multfilm|animatsiya]]<nowiki/>da yo'lbars obrazi ko'p uchraydi, ayniqsa bolalar animatsiyasida: "[[Kung Fu Panda]]" (2008) multfilmida yo'lbarsga (sharqiy jang |
Kino va [[Multfilm|animatsiya]]<nowiki/>da yo'''ʻ'''lbars obrazi ko'''ʻ'''p uchraydi, ayniqsa bolalar animatsiyasida: "[[Kung Fu Panda]]" (2008) multfilmida yo'''ʻ'''lbarsga (sharqiy jang saʼnati ustasi) [[Angelina Jolie|Anjelina Joli]] tomonidan ovoz berilgan. "[[Aladdin (Disney filmi)|Olovuddin]]" (1992) multfilmida malika Jasmin Raja laqibli yo'''ʻ'''lbarsni uy hayvoni sifatida boqadi. "[[Madagaskar 3]]" (2012) Vitaliy laqabli [[sirk]] yo'''ʻ'''lbarsi ko'''ʻ'''rsatilgan. [[Walt Disney Pictures|Walt Disney]] 1967-yili R. Kiplingning asari asosida "[[Changalzorlar afsonasi]]" nomi ostida multfilm chiqardi. 2016-yilda "[[Oʻrmon bolasi (film, 2016)|Ormon bolasi]]" nomi ostida film ham olindi. [[Winnie-the-Pooh|Vinni Pux]]<nowiki/>ning Walt Disney tomonidan olingan multfilmida Yo'''ʻ'''lbarsvoy dumida sakra oladi. |
||
[[Marvel Comics|Marvel]]<nowiki/>ning komikslar olamida Yo'lbars isimli qahramon mavjud. |
[[Marvel Comics|Marvel]]<nowiki/>ning komikslar olamida Yo'''ʻ'''lbars isimli qahramon mavjud. |
||
2012-yilda Yann Martelning "Pi hayoti" romani asosida olingan film tanqidchi va tomoshabinlar tomonidan keng etirof etildi. |
2012-yilda Yann Martelning "Pi hayoti" romani asosida olingan film tanqidchi va tomoshabinlar tomonidan keng etirof etildi. |
||
[[BBC]] 2008-yilda [[David Attenborough|Devid Attenboro]] boshlovchiligida "Yo'lbars: Changalzorda ayg'oqchi" nomli hujjatli film olingan.<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p06mvrwn |sarlavha=Tiger |qaralgan sana=25.07.2023 |til=Ingliz tili}}</ref> |
[[BBC]] 2008-yilda [[David Attenborough|Devid Attenboro]] boshlovchiligida "Yo'''ʻ'''lbars: Changalzorda ayg'''ʻ'''oqchi" nomli hujjatli film olingan.<ref>{{Veb manbasi |url=https://www.bbc.co.uk/programmes/p06mvrwn |sarlavha=Tiger |qaralgan sana=25.07.2023 |til=Ingliz tili}}</ref> |
||
== Manbalar == |
== Manbalar == |
||
| Qator 172: | Qator 262: | ||
{{animal-stub}} |
{{animal-stub}} |
||
[[Turkum:Biologik turlar]] |
|||
[[Turkum:Yirtqichlar]] |
|||
[[Turkum:Hayvonlar]] |
|||
[[Turkum:Mushuksimonlar]] |
[[Turkum:Mushuksimonlar]] |
||
2024-yil 26-sentyabr, 06:40 dagi (joriy) koʻrinishi
| Yoʻlbars | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||
| Bengal yoʻlbarsining urgʻochisi Kanha milliy bogʻida, Hindiston | ||||||||||||||||
| Biologik klassifikatsiya | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
 Yoʻlbarslarning yashash hududi
| ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Yoʻlbars (lot. Panthera tigris) — mushuksimonlar oilasiga mansub yirtqich sut emizuvchi hayvon. Katta mushuklar (lot. Pantherinae) ostoilasiga kiruvchi Panthera urugʻining beshta turidan biri. Shu oilaning eng yirik vakili. Yoʻlbars umuman quruqlikdagi eng yirik yirtqichlardan biri, vazni boʻyicha faqat oq ayiq va qoʻngʻir ayiqdan kichik. Yoʻlbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur toʻqqizta populyatsiyani oʻz ichiga oladi. XXI asr boshiga faqat oltitasi saqlanib qolgan. Yolbarslarning umumiy soni 2600-3900 boshdan iborat[1]. Bengal yoʻlbarsi populyatsiyasi eng koʻp boshdan iborat, yoʻlbarslarning umumiy populyatsiyasing 40% tashkil qiladi.
XX asrda Tabiat va tabiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi qizil kitobiga kiritildi. Shu bilan bir qatorda turli davlatlar qizil kitobiga va himoya hujjatlariga kiritilgan. 2020-yil holatiga koʻra yoʻlbarslarni butun dunyoda ovlash taqiqlangan.
Etimologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbars soʻzi qadimgi turkiy tilda koʻp maʼnoli „yol“ soʻziga, qadimgi turkiy tilda katta mushuksimon hayvon manosini anglatgan „bars“ soʻziga qoʻshib tuzilgan.[2] „Bars“ soʻzi etimologiyasi oxirigacha aniq emas. „Yol“soʻzi esa oʻz oʻrnida V.V.Radlov, A.M. Sherbak, J. Kloson fikriga koʻra „chiziq“ manosini anglatadi. V.Bang fikriga koʻra esa bu shunchaki „yol“ manosini anglatadi, chunki yoʻlbarslar juda uzoq masofa bosib oʻta oladi. V.Bang shu bilan birga „yoʻl“ soʻzi aslida „ola“ soʻzining „yoʻl“ soʻziga paronimik oʻxshatish natijasi ham boʻlishi mumkunligini taʼkidlagan.[3]
Yevropa tillarida tarqalgan yoʻlbars soʻzi (inglizcha:tiger, ruscha: тигр, nemischa: Tiger, fransuzcha: tigre) qadimgi yunoncha τίγρις „yoʻlbars“ soʻzidan kelib chiqqan. Oʻz navbatda bu yunoncha soʻz avesto tilidagi tiɣra „oʻtkir“ yoki tiɣri „oʻq“ soʻzidan olingan.[4]
Oʻrganish tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbarsalga birinchi boʻlib, Felis tigris nomi ostida, Carl Linney tomonidan uning Systema Naturæ asarida tarif berilgan. Keyinchalik 1858-yilda rus tabiatshunosi Nikolay Severtsov ushbu turga Tigris striatus nomi ostida tarif beradi. 1867-yilda britaniyalik zoolog Jorj Grey Tigris regalist nomi ostida tarif beradi. 1929-yildan boshlab yoʻlbarslarni katta mushuklar (lot. Panthera) urugʻiga oid deb qolanila boshlandi.
Turning evolyutsiyasiga oid asosiy maʻlumotlar qazilma qoldiqlarini tahlil qilish va molekulyar filogenetika sohasidagi tadqiqotlar orqali olingan.
Kladistik tahlil asosida turning kelib chiqish markazi Sharqiy Osiyoda joylashganligi isbotlangan.
|
|
Yoʻlbarsning qadimgi qoldiqlari Java orolidagi Jetis qatlamlarida topilgan va ularning yoshi 1,66 dan 1,81 mln deb baholangan. Bundan taxminan 2 million yil oldin, pleystotsenning boshida, yoʻlbars Sharqiy Osiyoda juda keng tarqalgan tur edi, Borneo va Palavan orollarida ham yashagan. Yoʻlbarsning kelib chiqishi hududi hozirgi Xitoyning shimolida boʻlgan deb taxmin qilingan, ammo soʻnggi paleontologik dalillar uning eng qadimgi yoʻlbarslar paydo boʻlgandan soʻng darhol ancha kengroq hududda yashaganligini koʻrsatmoqda. Bir qator paleontologlarning fikricha, bu turning kelib chiqishi uchun uning ajdodlarini Manjuriya kabi cheklangan hududda izolyatsiya qilinishi shart emas edi. Yoʻlbarsning oldingi va tegishli shakllardan morfologik va genetik jihatdan farqlanishining namoyon boʻlishi uchun iqlim va relef jihatidan Janubi-Sharqiy Osiyoning turli mintaqalarida turli vaqtlarda sodir boʻlishi mumkin boʻlgan alohida populyatsiyalarni ajratish kifoya edi. Genom tahlili shuni koʻrsatdiki, qor qoplonlarining ajdodlari yoʻlbarslarning ajdodlaridan 1,67 million yil oldin ajralib chiqqan. n. (95% ishonch oraligʻi: 1,48-1,83 million). Materik yoʻlbarslari va Zonda orollari yoʻlbarslari 67,3 ming yil oldin ajralib ketgan. n. (95% ishonch oraligʻi: 45,1-123,0 ming yil oldin).
Yoʻlbarslarning nisbatan koʻp qazilma qoldiqlari pleystotsenning boshidan kechki pleystotsengacha boʻlgan davrda Xitoydan, Sumatra va Javadan topilgan, ammo yoʻlbarslar Hindiston, Oltoy, Sibir va boshqa mintaqalarda faqat pleystosen oxirida paydo boʻlgan. Berengiyaning sharqiy qismida yoʻlbarslar deb tasniflangan katta mushuklarning bir nechta topilmalari ham topilgan, ammo Amerikada yoʻlbarslarning qazilma qoldiqlari haligacha maʼlum emas. Pleystotsenning oxirida Yaponiya va Saxalinda ham yoʻlbarslar yashagan. Zonda arxipelagi orollaridagi zamonaviy yoʻlbarslar singari, bu yoʻlbarslarning kichikroq oʻlchamlari orol muhitiga adaptatsiya bilan izohlanadi.
Tashqi koʻrinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tanasining uzunligi 160-290 sm (baʼzan 3 m dan ortiq), dumi 114 sm gacha, vazni 390 kg gacha. Boshi yumaloq, mallarang, tanasining orqa va yon tomonlarida koʻndalang qora yoʻllari boʻladi[6].
Tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbars — faqat Osiyoda tarqalgan tur. Yoʻlbarsning tarixiy areali Uzoq Sharq, Eron, Afgʻoniston, Xitoy, Hindiston, Janubi-Sharqiy Osiyo hamda Zond orollari boʻlgan. Hozirda ushbu hududlarning katta qismida yoʻlbarslar qirib tashlangan. Yirik populyatsiyalari Hindiston va Hindixitoy yarim orolidada saqlanib qolgan. Rossiyaning Primorye va Xabarovsk oʻlkalarida kichik populyatsiyasi mavjud. Faqatgina 1995 va 2005-yillar oraligʻida Osiyoda yoʻlbarslarning areali 40% kamaygan. Bugungi kunda yoʻlbarslar tarixiy arealing atigi 7% egallashadi[7].
Hozirgi vaqtda yoʻlbarslar 14 davlat hududida saqlanib qolgan — Bangladesh, Butan, Vyetnam, Hindiston, Indoneziya, Kambodja, Pokiston, Xitoy, Laos, Malayziya, Myanma, Nepal, Rossiya, Tailand[8]
Yoʻlbarslar turli xil landshaftlarda yashashadi: sernam tropik oʻrmonlar, babmbuk oʻrmonlari, savvanalar, chalachoʻllar, toʻqaylar, qalin qamishzor va togʻ oʻrmonlarida, shimolda tayga oʻrmonlarida yashaydi.Togʻlarda dengiz sathidan 3000 metr balandliggacha koʻtariladi.
Ostturlari
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
.jpg)
_832-714-(118).jpg)
_close-up.jpg)
.jpg)
Yoʻlbarsning ikkta zamonaviy ostturi aniqlab ajratilgan. Bu ikki osttur oltita zamonaviy populyatsiyani va uchta tarixiy davrda qirilib ketgan populyatsiyalarni oʻz ichiga oladi. Bunday tasnif 2015-yilda taklif qilingan va 2017-yilda Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkiloti bir gruh mutaxasislari tomonidan qabul qilingan[7]. Bundan oldin har toʻqqiz populyatsiya alohida osstur deb hisoblangan.
- Panthera tigris tigris — yoʻlbarslarning ostturi, Osiyo qitʼasida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni oʻz ichiga oladi:
- Amur yoʻlbarsi — shuningdek Sibir yoʻlbarsi, Manjur yoʻlbarsi, Shimoliy-xitoy yoʻlbarsi sifatida maʼlum. Asosan Primorye va Xabarovs oʻlkalarida, Amur va Yahudiylar muxtor viloyatida, juda oz qismi Xitoyning shimoli-sharqida tarqalgan. Shimoliy Koreyada katta ehtimollik bilan uchrashi mumkin. 1996 va 2005[9] yillarda oʻtkazilgan hisobda 480-520 bosh amur yoʻlbarslari tabiatda yashashi aniqlangan. Ushbu populyatsiyaga turning eng eng yirik vakillari tegishli, 6 oylik yoʻlbars bolasi boʻy va vazni boʻyicha voyaga yetgan qoplonga teng keladi. Populyatsiya qolganlardan qalin yungi, chiziqlarning kamligi, malla rangning ochroqligi bilan farq qiladi.
- Bengal yoʻlbarsi — Bangladesh, Butan, Hindiston, Nepal, Pokiston va Myanmada tarqalgan. Turli xil landshaftlarda yashaydi: sernam tropik oʻrmonlardan tortib, quruq savannalar va botqoqli mangra oʻrmonlarigacha. Populyatsiyang asosiy qismi Pokiston, Hindiston, Nepal va Bangladesh hududida joylashgan Hind-Ganga tekislikida tarqalgan. Hindiston hukumati maʻlumotlariga koʻra bu populyatsiya 3100 — 4500 boshdan iborat, taxminan 3000tasi Hindiston hudida tarqalgan[10]. Ayrim hind olimlari tomonidan bu maʻlumotlar shubxa ostiga qoʻyilgan va yoʻlbarslarning soni 2000tadan oshmasligi aytilmoqda[11]. Bu populyatsiya soni boʻyicha eng koʻp boʻlishiga qaramay, yoʻqolib ketish xavfi mavjud. Asosan brakonyerlik va tabiiy yashash muhiting buzilishi bunga sabab. Masalan Hindistonda joylashgan Sariska Milliy Bogʻida barcha yoʻlbarslar brakonyerlik sababli yoʻqolib ketgan[12][13]. Bengal yoʻlbarsining erkagi oʻrtacha 205 killogramdan 227 killogramgacha, urgʻochisi oʻrtacha 140 —150 killogram. Hindiston shimoli va Nepalda tarqalgan yoʻlbarslar janubdagi qardoshlaridan kattaroq, erkaklar oʻrtacha 235 killogram ogʻirlikda.
- Hindixitoy yoʻlbarsi — shuningdek Korbet yoʻlbarsi nomi bilan maʼlum. Vyetnam, Kambodja, Laos, Malayziya, Myanma, Tailand va Xitoyning janubiy qismida tarqalgan. Ushbu populyatsiya soni turli manbalarda 1200 —1800 oraligʻida keltiriladi. Lekin pastki koʻrsatgich haqiqatga yaqinroq deb tan olinadi. Malayziyada brokonyerlikga qarshi mahalliy qonunlarning amalga oshirilishi sababli, bu mamlakatda yoʻlbarslarning eng yirik populyatsiyasi yashaydi. Lekin bu yerda ham yoʻlbarslar populyatsiyasi arelning qismlanishi va inbriding sababli xavf ostida qolmoqda. Vyetnamda yoʻlberslarning toʻrtdan uch qismi, xitoy tabobati ehtiyojini qondirish maqsadida, qirib tashlangan. Hindixitoy yoʻlbarsi toʻqroq tusga ega. Erkagi oʻrtacha 150 — 190 killogram oraligʻida, urgʻochisi — 110 —140 killogram.
- Malay yoʻlbarsi — ushbu populyatsiya faqatgina Malakka yarim orolining janubida tarqalgan. Oxirgi olib borilgan hisoblarga koʻra bu populyatsiya 600 — 800ta boshdan iborat. Bu uni son jihati boʻyicha uchinchi oʻringa qoʻyadi. 2004-yilgacha bu populyatsiya hindxitoy yoʻlbarsiga tegishli teb faraz qilingan. 2017-yilda bu mustaqil populyatsiya ekanligi isbot qilingan[14].
- Xitoy yoʻlbarsi — shuningdek Janubiy-xitoy yoʻlbarsi. Xitoyning janubida tarqalgan. Bu populyatsiya eng katta xavf ostida qolgan. Tabiatda yoʻqolib ketganligining katta ehtimoli mavjud. Bu populyatsiya qolganlaridan tanasing kichikligi bilan ajralib turadi: uzunligi 2,2 — 2,6 metr. Erkagi 127 killogramdan 177 killogramgacha, urgʻochilari 100 dan 118 killogramgacha. 1977-yilda Xitoy hukumati yoʻlbarslarni ovlashni taqiqladi, lekin aynan bu populyatsiya saqlanishi uchun juda kech edi. Maʻlumotlarga koʻra tabiattagi oxirgi xitoy yoʻlbarsi 1994-yili otib oʻldirilgan. Hozirgi vaqtda xitoy yoʻlbarsing 59 boshi tutqunlikda saqlanmoqda (barchasi Xitoyda), lekin ularning hammasi atigi oltita yoʻlbarsning avlodi hisoblanadi. Bundan koʻrinib turibdiki ushbu populyatsiyada genetik xilma-xillik juda oz. 2008-yildan boshlab Xitoy hukumati xitoy yoʻlbarslarini tabiatga reintroduktsiya qilish boʻyich choralar koʻrmoqda[15].
- † Turon yoʻlbarsi — shuningdek Kavkazorti va Kaspiy yoʻlbarsi nomlari ostida malum. 1960-yillar oxirida toʻliq yoʻq boʻlib ketgan. 1968-yilda oxirgi marotaba tabiatda uchragani dalillari bor[16]. Ayrim maʼlumotlarga koʻra oxirgi Turon yoʻlbarsi 1970-yilda Turkiyada otib oʻldirilgan[17]. Bu populyatsiyaning tarixiy areali Ukrainaning va Rossiyaning janubiy qismlarini (Dogʻiston, Checheniston, Shimoliy Osetiya, Krasnodar oʻlkasi va Ingushiya), Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston, Eron, Afgʻoniston, Pokiston, Iroq, Tojikiston, Oʻzbekiston, Qozoqiston, Turkmaniston, Suriya va Turkiya boʻlgan. 50-yil gacha Amudaryoning quyi oqimida uchragan. Turon yoʻlbarsi XX asr boshlarigacha Chirchiq havzasida ham yashagan[6]. Ozarbayjonda oxirgi yoʻlbars 1932-yilda Tolish togʻlarida, Armanistonda Ararat vodiysida 1933-yilda otib oʻldirilgan. Oʻrta Osiyoda oxirgi marotaba 1954-yilda Tojikistonning “Yo‘lbars jar” qoʻriqxonasida kuzatilgan. Boshqa maʻlumotlarqa qaraganda oʻsha yili Turkmanistonning Eron bilan chegaradosh boʻlgan Koʻpetdag togʻ tizimida paydo bolgan, yoʻlbars Eronning shimoliy qismidan kirib kelgan[18]. Turon yoʻlbarsi boshqa populyatsiyalarga nisbatan yirik boʻlgan: eng ogʻir oʻlchangan erkak yoʻlbarsning vazni 240 killogram boʻlgan. Yunging tusi Bengal yoʻlbarsidan katta farq qilmagan, ammo chiziqlari yoʻgʻonroq va koʻproq boʻlgan, rangi qoradan koʻra toq kulirang yoki jigarranga yaqinroq boʻlgan. Yungi boshqa populyatsiyalarga qaraganda uzunroq va qalinroq boʻlgan, ayniqsa qish mavsumida. Turon yoʻlbarsi, Bengal yoʻlbarsi bilan bir qatorda, rimliklar tomonidan gladiator janglarida gladiatorlar yoki boshqa yirtqichlarga qarshi, ayniqsa sherlarga qarshi ishlatilgan. Zamonaviy molekulyar genetika tahlillariga koʻra Turon yoʻlbarsi Amur yoʻlbarsi bilan yaxlit populyatsiyani tashkil qiladi[16][18].
- Panthera tigris sondaica — yoʻlbarslarning ostturi, Zond orollarida tarqalgan. Quyidagi populyatsiyalarni oʻz ichiga oladi:
- Sumatra yoʻlbarsi — Indoneziyaning Sumatra orolidagina tarqalgan. Yovvoyi tabiatdagi yoʻlbarslarning soni 400-500tadan iborat deb baholanadi, aksaryat qismi qoʻriqxona va milliy bogʻlar hududida yashaydi. Sumatra yoʻlbarsi uchun asosiy xavf tabiiy muhitnig buzilishi (ormonlar kesilishi hatto yaxshi qoriqlanadigan hududlarda davom etmoqda). 1998-yildan 2000-yil oraligʻida 66 yoʻlbars (populyatsiyaning 20%) brokonyerlar tomonidan otib oʻldirilgan. Sumatra yoʻlbarsi mavjud populyatsiyalar orasida eng kichigi hisoblanadi. Erkagi 100 - 130 killogram, urgʻochisi 70 - 90 killogram. Nisbatan kichik oʻlchami orolning tropik ormonlarida yashashga boʻlgan adaptatsiya hisoblanadi.
- † Bali yoʻlbarsi — Indoneziyaning Bali orolidagina tarqalgan. Yoʻlbarslarning bu populyatsiyasi ovchilar tomonidan qirib yuborilgan: oxirgi bali yoʻlbarsi 1937-yilning 27-sentyabrida orolning gʻarbiy qismida oʻldirilgan. Bali yoʻlbarsi hech qachon tutqunlikda saqlanmagan. Toʻliq yoʻqolib ketishiga qaramasdan bali yoʻlbarsi mahalliy aholi madanyati va dinida katta ahamyatga ega.
- † Java yoʻlbarsi — Indoneziyaning Java orolida tarqalgan. Maʼlumotlarga koʻra 1980-yillarda ovchilik va tabiiy muhitnig buzilishi sababli qirilib ketgan. Bu populyatsiyaning yoʻqolishi 1950-yillarda ayon boʻldi, bu vaqta Java orolida yoʻlbarslarning soni 25tani tashkil qilardi. Oxirigi marotaba java yoʻlbarsini tabiatda 1979-yili koʻrishgan.
Duragaylari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yoʻlbars duragaylari birinchi marta 19-asrda, hayvonot bogʻlari egalari oʻz muassasalariga tashrif buyuruvchilarni jalb qilish va daromadni oshirish maqsadida chatishtirilgan.[19] Bugungi kunda bunday duragaylar hali ham Xitoyning xususiy hayvonot bogʻlarida dunyoga keladi.[20] Asosan arslon va yoʻlbars oʻrtasidagi duragaylar maʼlum.
- Liger (inglizcha lion — «arslon» va tiger — «yoʻlbars») — erkak arslon va urgʻochi yoʻlbars chatishmasidan paydo boʻlgan duragay. Duragay boʻlishiga qaramasdan urgʻochilari nasl qoldira oladi [21]. Ligrlar umri davomida oʻsishdan toʻxtamaydi, qari ligrlar uzunligi 3 metrgacha yetishi mumkin. Bunday bahaybatlikning sababi erkak arslon va urgʻochi yoʻlbarslar DNKsida boʻy oʻsishi uchun javob beradigan gen mavjudligi.[22] Urgʻochi arslon va erkak yoʻlbarslarda bunday gen mavjud emas.
- Tigon (inglizcha tiger — «yoʻlbars» va lion — «arslon») — urgʻochi arslon va erkak yoʻlbars chatishmasidan paydo boʻlgan duragay.Ikkala ota-onaning belgilarini oʻzida birlashtiradi: onadan dogʻlar va otadan chiziqlar oʻtishi mumkin. Tigonlarning yoli, agar u paydo boʻlsa, har doim arsloning yolidan qisqaroq boʻladi. Odatda, tigonlar sher va yoʻlbarslardan kichikroq va ogʻirligi taxminan 150 kilogrammni tashkil qiladi. Erkak tigonlar har doim bepusht, urgʻochilar esa nasl qoldira oladi. [23]
Duragaylarning urgʻochilari nasl qoldira olish imkonyati mavjudligi uchun ular ikkinchi avlod duragaylarini dunyoga keltirishi mumkin.
Yungining tuslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oq yoʻlbars
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yoʻlbarsda butunlay oq tusga ega boʻlgan zotlarning paydo boʻlishiga olib keladigan mutatsiya mavjud. Bu mutatsiya sababli oq moʻynali, qora-jigarrang chiziqli va koʻk koʻzli yoʻlbarslar dunyoga keladi. Bu rang yovvoyi yoʻlbarslar orasida juda kam uchraydi, lekin tutqunlikda saqlangan populyatsiyalarda nisbatan keng tarqalgan. Oq yoʻlbarslarning paydo boʻlish imkonyati 10 mingtadan 1 ga teng[24]. Oq yoʻlbarslar tutqunlikda juda yaxshi koʻpayadi. Ular haqida birinchi qayd etilgan maʻlumot 1951-yilda, Hindistonda, ovchilardan biri oʻzi topgan yoʻlbars inidan oq yoʻlbars bolasini olib ketgan vaqtga toʻgʻri keladi. Keyinchalik, Mohan laqabli bu yoʻlbarsni oddiy tusga ega urgʻochi bilan nasl olishga harakat qilishdi va u toʻrtta oddiy rangli yoʻlbars bolalarini tugʻdi. Keyinchalik oq yoʻlbarsni oʻz avlodlaridan biri bilan chatishtirish natijasida paydo boʻlgan uchta yoʻlbars bolasidan ikkitasi oq boʻlib chiqdi. Tutqunlikdagi barcha oq yoʻlbarslar shu bir yoʻlbarsning avlodlari hisoblanadi.[25] Hozir butun dunyo boʻylab hayvonot bogʻlarida 130 ga yaqin oq yoʻlbars bor. [26] Toshkent hayvonot bogʻida bir zot oq bengal yoʻlbarsi yashab kelmoqda.[27] Keng tarqalgan tushunchalardan biri oq yoʻlbarslarni albinos deb hisoblash. Oq yoʻlbarslarning terisida qora chiziqlar yaqqol koʻrinishi va koʻzlarinnig rangi koʻk ekanligi bu notoʻgʻri tushuncha ekanligini koʻrsatadi.
Oltin tusli yoʻlbars
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Oltin yoʻlbars — retsessiv gen sababli rangi oʻzgarishi paydo boʻlgan yoʻlbarsdir. Oq va qora yoʻlbarslar singari, bu alohida osttur emas, balki yung tusing boshqacha rangi. Moʻynasing tusi och yoki oltin rangi va toʻq rangli chiziqlari toʻq sariq yoki malla rangda (qora emas). Retsessiv "kengchiziqli" deb ataluvchi gen yoʻlbarslarda yungi oʻsishi davrida qora rang hosil boʻlishiga taʻsir qiladi. Bunday yoʻlbarslar tabiatda ham uchrashi mumkin, lekin juda kam hollarda. Tabiatda bunday yoʻlbarslar uchratilgani haqidagi birinchi qaydlar XX asrning boshlariga toʻgʻri keladi. [28]
Qora yoʻlbars
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hayvonlarda uchraydigan melanizm — fenotipning bir varianti, bu turning boshqa zotlariga nisbatan ancha toʻq rangga ega boʻlishi bilan tavsiflanadi. Yoʻlbarslarda ham ana shunday melanistik zotlari uchrashi mumkin. Shu kungacha toʻliq melanistik, qop-qora, yoʻlbars uchratilgani haqida birgina maʼlumot bor. Bu haqida 1773-yilda ingliz rassomi James Forbes Hindistonning Kerala shtatida chizgan rasimidan maʼlum. Rasimning oʻzi bugungi kungacha saqlanib qolmagan. Chala melanistik zotlari haqida maʼlumotlar koʻproq va ularni hayvonot bogʻlarida kuzatish mumkin. Chala melanistik yoʻlbarslarning chiziqlari qalin va bir-biriga shunchalik yaqin joylashganki ular orasida asosiy rang deyarli koʻrinmaydi.[29] Soʻngi marotaba bunda yoʻlbars yovvoyi tabiatda 2022-yil Hindistonning Similipal milliy bogʻida kuzatilgan.[30]
Biologiya va ekologiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ham kunduzi, ham tunda birdek faol. Eng faol vaqti tong saharda, kechki payt va tunga toʻgʻri keladi. Kunduzi asosan dam oladi. Daraxtlarga chiqmaydi, faqat yosh, ikki yoshga toʻlmagan yoʻlbarslar bundan mustasno. Suvdan choʻchimaydi va juda yaxshi suza oladi. Janubda tarqalgan yoʻlbarslar issiq kunlarni suvda oʻtlkazadi. Past havo haroratiga oʻta chidamli. Bir fasl davomida ikki marotaba yungini toʻkadi: martda va sentyabrda.
Asosan ovoz chiqarmaydi. Faqat koʻpayish davrida, erkaklari oʻzini past oʻkirish bilan bildirishadi. Oʻljaga hujum qilayotgan vaqtda oʻta past irrillagan tovush chiqaradi. Odatda boshqa hayvonlar, bugʻular, toʻngʻizlar va hatto odamlar qoldirgan soʻqmoqlardan va yoʻlakchalardan yurishni afzal koʻradi.
Hududiy va ijtimoiy xulq-atvori
[tahrir | manbasini tahrirlash]Voyaga yetgan yoʻlbarslar hududiy hayvonlar boʻlib, yoʻlgʻiz turmish tarzini olib boradi va oʻz hududini ayovsiz himoya qiladi. Yoʻlbarslar shaxsiy hududini turli usullar bilan belgilab chiqadi. Oʻz hududini shaxsiy xid bilan belgilash yoʻlbarslarning asosiy aloqa vositasi hisoblanadi. Siydik belgilarini asosan tik jisimlarda qoldiradi: daraxt poyasi, toshlar, butalar va h.k. Shuningdek daraxtlarga surkanish va daraxtlarni tirnash orqali ham belgi qoldirishadi.
Yoʻlbarsning shaxsiy hududining maydoni yashash joyiga, oʻljaning koʻpligiga va bu hududda urgʻochilarning mavjudligiga bogʻliq. Urgʻochi yoʻlbars hududining maydoni taxminan 20 km² boʻlishi mumkin, erkak yoʻlbarslarning hududi odatda ancha kattaroq - 60 -100 km². Voyaga yetgan erkakning yashash joyida 1:2 yoki 1:4 nisbatda bir nechta urgʻochilarining yashash joylari boʻlishi mumkin. Yoʻlbarslarning oʻz hududi boʻylab harakatlanish yoʻllari muntazamdir. Bunday harakatlar paytida yoʻbarslar doimiy ravishda oʻz hududlarining turli qismlarini belgilaydilar, bir nechta vaqtinchalik yoki uzun mudadga yotadigan joy qilishadi. Hududi ichidagi kundalik harakatlanishi juda farq qiladi va bir qator omillarga bogʻliq. Voyaga yetgan erkakning oʻrtacha kunlik bosib oʻtadigan masofasi 9,6 km, eng koʻpi 41 km. Urgʻochilari oʻrtacha kunlik bosib oʻtadigan masofasi 7 km, eng koʻpi 22 km. Urgʻochi yoʻlbarslarning vaqti-vaqti bilan bir-biriga nisbatan tajovuzkorlik koʻrsatishiga qaramay, ularning yashash hududi bir-birinikiga togʻri kelishi mumkin va bu vaziyatda ular tinch yashashadi; erkak yoʻlbarslar hech qachon boshqa erkaklarning oʻz hududida doimiy boʻlishiga va hatto vaqtincha oʻtishiga ruxsat bermaydi.
Erkak yoʻlbarslarning tajovuzkor hududiy xulq-atvorini hisobga olgan holda, ular oʻrtasida yashash joylarini taqsimlash boʻyicha nizolar koʻpincha jiddiy shikastlanishga va baʼzan ulardan birining oʻlimiga olib keladi. Biroq, koʻpgina ziddiyatli vaziyatlarda, yoʻlbarslar tahdid soladigan koʻrinish va tovushlarni ishlatish bilan cheklanadi. Erkak yoʻlbarslar oʻz hududini urgʻochi yoʻlbarslar bilan osongina boʻlishadi, hatto oʻlja bilan boʻlishadilar. Urgʻochi yoʻlbarslar ham oʻz oʻljalarini boʻlishishi mumkin va erkaklaridan farqli oʻlaroq, oʻljani boshqa urgʻochilar bilan ham boʻlishishi mumkin.
Oziqlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yovvoyi tabiatda yoʻlbarslar asosan tuyoqli hayvonlar bilan oziqlanadi: Bengal yoʻlbarsi uchun asosiy oʻlja hind bugʻusi, toʻngʻizlar va tapir kabi turlardir; Amur yoʻlbarsi uchun - bugʻular, dogʻli kiyik, toʻngʻiz. Sumatra yoʻlbarsi uchun - sambar bugʻusi, toʻngʻiz va qora tapir. Shuningdek, yoʻlbarslar hind buyvoli, gaur va yirik bugʻusimonlar kabi yirik oʻtxoʻr hayvonlarni ovlashi mumkin. Bundan tashqari, vaqti-vaqti bilan yoʻlbarslar oʻzlarining ovqatlanishiga xos boʻlmagan hayvonlar, masalan, maymunlar, qirgʻovullar, quyonlar, sudraluvchilar va hatto baliqlar bilan oziqlanadilar. Toʻlaqonli ovqatlanish uchun bir yoʻlbarsga yiliga 50-70 tuyoqli hayvonlar kerak boʻladi. Yoʻlbars oʻldirilgan kiyik yoki toʻngʻiz bilan bir necha kun turishi mumkin, bu vaqt davomida u oʻljasini yeydi. Voyaga yetgan hind fillari yoʻlbarslar ovlay olmaydigan oʻljadir, shuning uchun fillar bilan uchrashishdan qochishga harakat qilishadi, lekin baʼzida ular yosh fillarni oʻldirishlari mumkin. Yoʻlbarslarning katta fillariga muvaffaqiyatli hujumlari haqida tasdiqlanmagan maʼlumotlar mavjud. Masalan, Kesri Singx yo‘lbarsning katta yoshli filni o‘ldirganini misol qilib keltiradi[31]. Bundan tashqari, yoʻlbarsning katta yoshli urgʻochi Hindiston karkidonini oʻldirgani haqida kamida bitta holat maʼlum. Baʼzida yoʻlbarslar itlar, sigirlar, otlar va eshaklar kabi uy hayvonlarini ovlashi mumkin. Oʻsimliklardan faqat yozda ozuqa sifatida foydalanishadi: yongʻoqlar, oʻtlar, mevalar isteʼmol qilishadi. Bir vaqtning oʻzida yoʻlbars 30-40 kg gacha goʻsht isteʼmol qiladi. Och qolgan katta erkaklari 50 kg gacha goʻsht yeyishi mumkin. Teri osti yogʻ toʻqimalarining mavjudligi sababli oʻzlariga zarar yetkazmasdan ancha muddat oziq-ovqatsiz yashay oladi. Amur yoʻlbarsida bunday qatlam 5 santimetrga yetishi mumkin.
Ov qilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Boshqa yirtqichlar bilan aloqasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]2—3 yilda bir marta bolalaydi, homiladorlik davri 98—112 kun, 2—6 ta bola tugʻadi; 5—6 oy emizadi.Bolalari 1—2 yoshida mustaqil yashay boshlaydi.Soni juda kamayib ketgani uchun barcha kenja turlari Xalqaro Qizil kitobga kiritilgan.[6]
Odam bilan aloqasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbarslarni ovlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Insonyat tarixi davomida yoʻlbarsni turli maqsadlarda ov qilishgan. Yoʻlbars ovchilari esa xalq orasida doim hurmat etilgan.
Rivoyatlarga koʻra, Iskandar Zulqarnayn Oʻrta Osiyoni zabt etib va Sirdaryo boʻyida Aleksandariya esxata (Xoʻjand) shahrini qurgach, Sirdaryoning shimoldagi, zamonaviy Toshkent yaqinida, yerlarga kirib, yoʻlbarslarni ovlagan.
Orta Osiyoda, hususan Oʻzbekistonda yoʻlbarslar qadimdan ovlab kelingan. Odamxoʻrlikga moyil yoʻlbarslarni ovlash uchun yuzlab, hatto minglab odamlar yig;ilgan. XIX-asirning 30-yillarida Toshkentning Beshyogʻoch dahasida, Boʻrjar atrofida paydo boʻlgan yoʻlbarslarni ovlash uchun Beklarbegi qaroriga koʻra ikki ming odam toʻplangan. Buxoroda esa, Zarafshon quyi oqimida, yoʻlbarslarni ovlash uchun pishiq qafas qurilgan, ichiga qurollangan odamlar kiritilib, qafas qamishzorga olib borilgan. Bundan tashqari Oʻrta Osiyoda yoʻlbarslar qopqon va tekis, chuqur jarga tirik uloq yoki qoʻzichoq tashlab ovlangan. Yoʻlbarsni yakka oʻldira olgan botir xalq orasida juda katta hurmatga ega boʻlgan. Ular yoʻlbars tirnoqlarini tumor sifatida taqib yurishgan, bu Alvastiga qarshi yagona himoya vositasi deb hisoblangan.[32]
Qadimgi Koreyada yoʻlbarslarni ovlash bilan maxsus ovchilar shugʻullangan va bu jarayon murakkab marosimlar bilan kechgan: yoʻlbarsni nomi bilan atash mumkin boʻlmagan va ov paytida gaplashish taqiqlangan.[33] Ovchilarning kiyimlari boshqa aholi kiyimlaridan farq qilardi - ular koʻk rangli koʻylak va munchoqlar bilan bezatilgan, koʻk matodan tikilgan salla kiyishgan, loviya donalaridan yasalgan boʻyinbogʻ ham ovchi usti boshining ajralmas qismi edi. Bundan tashqari ovchi albatta yoʻlbars goʻshtini tanovul qilishi kerak edi. Ovchilar Koreya jamiyatida imtiyozli mavqega ega boʻlib, ular davlat soliqlarini toʻlashdan ozod qilingan.[33] XX asrda Koreyada yoʻbarslarni ovlash, ayniqsa Yaponiya istilosidan soʻng, ommaviy ermakga va vaqt oʻtkazish turiga aylanadi.
Hindistonda ham yoʻlbarslarni ovlash qadimdan tarqalgan. Boburiylar davridayoq yoʻlbarslarni ovlash keng tarqalgan. Bu davr suratlarida yoʻlbars ovi markaziy mavzu boʻlgani buning yaqqol isboti sanaladi. Lekin chinakamiga yoʻlbars ovi XIX va XX asr boshida Hindistonda ommaviy tus oladi. Hindistonda ham yoʻlbarslarni asosan ingliz istilochilari ovlashgan. [34]Oʻldirilgan yoʻlbarslardan koʻpincha tulum yasalgan, keyinchalik ular ingliz zodagonlarining uylarini bezatgan. Terining yuqori narxiga qaramay (1977-yili yoʻlbars terisi ingliz bozorlarida 4.250 dollar atrofida baholangan[35]), yoʻlbarsning moʻynali hayvon sifatida foydalanilmagan. Terilardan asosan tulum va gilamlar yasashda foydalanilgan. 1875 yildan 1925 yilgacha Britaniya hukmronligi ostidagi Hindistonda atigi 50 yil ichida 80 000 dan ortiq yoʻlbarslar oʻldirilgan.[36] Yoʻlbars ovini baʼzi ovchilar piyoda, boshqalari fil yoki ot minib qilishgan.[37] Qirol Jorj V 1911-yilda mustamlakachi Hindistonga tashrifi chogʻida 10 kun ichida 39 ta yoʻlbarsni oʻldirgan.[38]
Ikkinchi jahon urushidan soʻng yoʻlbars ovi asta-sekin taqiqlana boshladi. Hozirgi kunda yoʻlbarslarni ovlash butun dunyoda taqiqlangan. Ammo bunga qaramasdan brakonerlik koʻplab hududlarda hali ham gullab-yashnamoqda.
Tutqinlikda saqlanishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadimgi Rim davridan boshlab yoʻlbarslarni tutqinlikda ushlash odatiy holga aylangan. Yoʻlbarslar gladiatorlar va boshqa ekzotik hayvonlar bilan urshtirilishdan tashqari, koʻrgazmalar, namoyishlar va gladiatorlar bilan mashgʻulotlar oʻtkazish uchun boqilardi.[39] [40] XVII asrdan boshlab noyob va vahshiy yoʻlbarslar, egalarining qudrati ramzi sifatida Yevropa qalʼalari va qasirlarida saqla boshladi. XVIII asrda yoʻlbarslar hayvonot bogʻi va sirkning diqqatli eksponatlariga aylandi: yoʻlbars Fransiyada 4000 frankgacha turardi (taqqoslash uchun, Liondagi tasviriy sanʼat professori yiliga atigi 3000 frank maosh olardi). AQShda 3500 dollargacha turadi, sherning narxi shu vaqtda 1000 dollardan oshmasdi.[41]
2007-yilda Xitoyda 4000 dan ortiq yoʻlbarslar tutqunlikda yashagan boʻlib, ulardan 3000 tasi 20 ga yaqin yirik muassasalarda, qolganlari esa 200 ga yaqin kichik muassasalarda saqlangan[42]. 2020-yil maʼlumotlariga koʻra Xitoy va Vyetnamda "yoʻlbars fermalarida" 8000 ta yoʻlbars tutqunlikda saqlanmoqda.[43][44]
2011-yilda AQShning 468 ta muassasasida 2884 ta yo‘lbars saqlangan[45]. 2018-yilda ularning soni 7000 tani tashkil etishi maʼlum boʻldi. [46] Garchi AQShning oʻn toʻqqiz shtatida yoʻlbarslarga xususiy egalik taqiqlangan boʻlsada, yana oʻn beshtasida maxsus litsenziya talab qilinadi va oʻn oltita shtatda hech qanday qonun-qoidalar yoʻq.[47] Oʻn toʻrtta mamlakat va mintaqadagi 105 ta tutqunlikdagi yoʻlbarslarning genetik kelib chiqishi oʻrganilib, ulardan 49 tasi beshta populyatsiyaga tegishli ekanligini koʻrsatdi; 52 ta hayvon aralash kelib chiqishga ega.[48] Bugungi kunda hayvonot bogʻlarida saqlanayotgan koʻplab Amur yoʻlbarslari asli Bengal yoʻlbarslari bilan chatishtirish natijasi ekanligi aniqlandi[49].
Oʻzbekiston hududida ham yoʻlbarslar qadim davrlardan tutqunlikda saqlangan. Soʻngi xonliklar davrida xon saroylari bogʻlarida, maxsus chuqurlarda, yoʻlbarslar ushlangan.[32] Hozirgi kunda Toshken hayvonot boʻgida amur[50] va bengal[51] yoʻlbarslari saqlanmoqda.
29-iyul Xalqaro yoʻlbars kuni etib belgilangan.
Tana azolarining ishlatilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbarslar tarqalagan barcha hududlarda ularning azolari tumor va taqinchoqlar sifatida ishlatilgan. Yoʻlbars azolarining bunday ishlatilishi haqidagi eng qadimiy topilmalar Filipinning Palavan orolidan topilgan suyaklar hisoblanadi. Ularning yoshi 12000 yildan 9000 yil ilgari deb baholanadi.[52][53]
Xitoyda va Osiyoning boshqa qismlarida koʻp odamlar yoʻlbarsning turli qismlari shifobaxsh xususiyatlarga ega, jumladan, ogʻriq qoldiruvchi va afrodizyak sifatida ishlatishadi. [54] Biron bir shifobaxsh tasiri mavjudligini tasdiqlovchi ilmiy dalillar yoʻq. 1993-yildan beri Xitoyda yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi fauna va flora turlari ichki savdosiga taqiq joriy qilingan. Xitoyda farmatsevtika preparatlarida yoʻlbars qismlaridan foydalanish taqiqlangan va hukumat yoʻlbarslarning brakonerligi bilan bogʻliq jinoyatlar uchun oʻlim jazosi mavjudligiga qaramay[55], yoʻlbars tana azolari savdosi yirik qora bozor sanoatiga aylandi, hukumat va tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari uni toʻxtatishga urinishlari bugungi kunga qadar samarasiz boʻldi.[35] Bosh ustiga xitoy xalq tabobati ehtiyojini qondirish uchun Xitoy, Vyetnam hamda Tailandda maxsus "yoʻlbars fermalari" faoliyat koʻrsatmoqda[44]. Savdo bilan shugʻullanuvchi deyarli barcha qora bozorlar Xitoyda joylashgan boʻlib, ular mamlakat ichida yoki Tayvan, Janubiy Koreya yoki Yaponiyaga azolar joʻnatilib sotilgan.[35] Buning oqibatida yoʻlbarslarning xitoy populyatsiyasi 1950-yillardan 1970-yillargacha boʻlgan davr oraligʻida tijorat uchun oʻldirilishi natijasida deyarli butunlay yoʻq qilindi.[35] Yoʻlbars fermalari mavjudligiga qaramasdan ham, xitoy anʼanaviy tibbiyoti uchun koʻplab yoʻlbarslar brakonerlar tomonidan otilgan yoki tuzoqqa tushgan yovvoyi yoʻlbarslar boʻlib kelmoqda. Ular asosan Xitoydan tashqarida, Rossiya, Hindiston va Janubiy-Sharqiy Osiyoda, tutilib kontrabanda yoʻli bilan Xitoyga olib kelinadi. Osiyo qora bozorida yoʻlbars jinsiy olatni taxminan 300 AQSh dollariga teng boʻlishi mumkin. 1990-1992 yillarda tarkibida yoʻlbars azolari mavjud 27 million dona mahsulot topildi.[35] 2014-yil iyul oyida Shveytsariyaning Jeneva shahrida, yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan turlar boʻyicha xalqaro konferentsiyada, Xitoy vakili Xitoyda yoʻlbars azolarining savdosi sodir boʻlayotganini birinchi marta tan oldi.[56]
Madanyatda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mifologiya va afsonalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yoʻlbars Osiyo mamlakatlari xalqlari, asosan, uning tabiiy yashash joyi boʻlgan mintaqalar afsonalarining asosiy qahramonlaridan biridir. U koʻpincha hayvonlarning shohi, quruqlikda yashovchi barcha hayvonlarning egasi, hokimiyat va quch-qudrat ramzi sifatida tasvirlangan. Yoʻlbars ramzini odatda harbiy jasorat bilan bogʻlashadi. Yaponiyada, garchi yoʻlbarslar haqida faqat rivoyatlardan maʼlum boʻlsa-da, u jasorat va jangchi-qahramonlar ramzi sanalgan.[57] Koreya va Janubi-Sharqiy Osiyoda yoʻlbarsalar toʻg va gʻorlar egasi deb izzatlashgan, qirol nasli himoyachisi, Yer va Osmoni bogʻlab turishiga ishonishgan. Koreyslarda yoʻlbars tasviri tushirilgan har qanday buyum tumor vazifasini oʻta olgan.
Xitoyda ular yoʻlbars kuch va salomatlik ramzi boʻlib, yovuz ruhlar va kasalliklarni haydab chiqaradi, deb ishonishgan. Daosizmda bu yirtqich gʻarb, oq rang, kuz va beshta asosiy elementlardan biri - suv bilan bogʻlangan va sharq, bahorining timsoli boʻlgan yashil ajdahoga qarama-qarshi boʻlgan. Shuning uchun yoʻlbars va ajdaho oʻrtasidagi kurash Xitoy tasviriy sanatida eng mashhur ramziy motivlardan biri. Yoʻlbars Xitoy buddizmining uchta hissiz jonzotlaridan biri boʻlib, maymun - ochkoʻzlik ramzi va bugʻu - shahvoniy nafs ramzi, bilan bir qatorda - gʻazab ramzi sanaladi.[57] Shuningdek Xitoy rivoyatlarga koʻra afsonaviy besh yoʻlbars dunyo tomonlarini qoʻriqlab turadi; koʻk yoʻlbars - sharqni, qora - shimolni, qizil - janubni, ikkta oq yoʻlbars gʻarbni va markazni[57]. Xitoy taqvimining oʻn ikkta jonzotdan uchinchisi sanaladi. Koreyada oy taqvimining birinchi oyi "Yoʻlbars oyi" deb ataladi.
Qadimgi yunon va rimliklar afsonalarida yoʻlbars, geografik sabablarga koʻra, kamroq uchraydi, ammo u Osiyo mamlakatlarida boʻlgan yunonlar va rimliklarga yaxshi tanish boʻlgan. Ovidiyning taʼkidlashicha, Fetida Peley bilan turmush qurmaslik uchun yoʻlbarsga aylangan. Dionis yoʻlbarsni minib yurgani (Hindiston bilan bogʻliq xudo) ham tilga olinadi, garchi koʻpincha bu yoʻsinda boshqa har qanday mushuksimon boʻlishi mumkin. Boshqa yunon afsonalariga koʻra yoʻlbarslar baʼzan Dionis aravasini tortib yurishgan, bu yoʻsinda ham boshqa har qanday mushuksimon boʻlishi mumkin edi.[57] Xususan, yoʻlbarslar Goratsiyning "Odasi" da Baxusning aravasini tortib yurishadi.
Tasviriy sanat
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yoʻlbars tasvirlangan birinchi tasviriy sanat asari Koguryo (miloddan avvalgi 37 - milodiy 668 yillar) hukmronligi davriga oid koreys maqbaralarida topilgan.[33] Yoʻlbarslarning tasvirlari maqbaralarni himoya qilishiga ishonishgan. Maqbara devorlaridagi tavirlari bilan bir yoʻlbars tasviri qatorda bronza davriga oid koʻplab uy-roʻzgʻor buyumlari (miloddan avvalgi 1000 – 300 yillarga oid): koʻzgu, bolta, pichoq, idishlar, qoʻngʻiroqlar, taqinchoqlar, marosim buyumlari va hokazo boʻlgan[33].
Xitoy tasviriy saʼnatida yoʻlbars tasviri asosiy mavzularidan biri boʻlgan.
Yoʻlbarsning tasvirlari hind sanʼatida ham uchraydi. Eng mashhur misollardan biri bu Tipu sultonning yoʻlbarsi, bu yogʻochdan yasalgan mexanik yoʻlbars, qizil kiyimdagi ingliz askariga hujum qilyatgani aks ettirilgan.
Islomda tirik mavjudotlarni tasvirlash taqiqlangan boʻlib, bu koʻp jihatdan islom dini tarqalgan mamlakatlar sanʼatining oʻziga xosligini koʻrsatadi. Biroq Markaziy Osiyoda islom dinining keng tarqalishiga qaramasdan, yoʻlbarslar uchun oʻziga xos istisno boʻlgan. Yoʻlbars tasviri gilam va matolarda, shuningdek, Samarqand shahridagi masjidlar, jumladan, Registon maydonidagi mashhur Sherdor, nomiga qaramasdan, madrasasida yoʻlbars tasvirlangan.
Yevropa tasviriy sanatida ham yoʻlbarslar tez-tez uchraydi, masalan, Delakruaning ov sahnalarida va Piter Pol Rubensning "Yoʻlbarslar ovi" (1618) rasmida.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dunyoning koʻplab yozuvchi va shoirlari oʻz asarlarida yoʻlbarsni tasvirlashgan. Hind va Xitoy adabiyotida anʼanaviy tarzda yoʻlbarsning kuch-qudratiga etibor qaratilgan. Bu hayvon adolat, donolik va baʼzan ishqli sevgining himoyachisi sifatida gavdalangan. Yoʻlbars haqidagi bunday tasavvur Yaqin Sharq adabiyotiga koʻchib oʻtdi.
Gʻarbiy Yevropa adabiyotida yoʻlbarslarga munosabat turlicha edi. Masalan, Redyard Kiplingning "Jungli kitobi" asarida yoʻlbars Sherxon ayyor va dahshatli hayvon sifatida tasvirlagan. Shu bilan birga, bolalar yozuvchisi Alan Miln "Vinni Pux" haqidagi asarida jozibali va quvnoq personaj - Yoʻlbarsvoyni yaratdi. Yoʻlbars G. L. Oldie tomonidan "Xoanga" hikoyasida ijobiy nuqtai nazardan koʻrsatilgan. Och yoʻlbars - Frank Baumning Oz mamlakati haqidagi qator qissalari qahramoni.
Shoirlar ham yo‘lbarsni chetlab o‘tishmagan. Gussar-yoʻlbarsning esda qolarli obrazi Nikolay Gumilyovning "Loʻlilarda" (1920) sheʼrida yaratilgan. Bolaligida hayvonlardan birinchi bo‘lib hayvonot bog‘ida yo‘lbarsni ko‘rgan va eslagan Luis Borxesning “Yo‘lbarslar oltini” she’riy to‘plami bor[58]. Ingliz tilida soʻzlashadigan mamlakatlarda Uilyam Bleykning "Yoʻlbars" sheʼri juda mashhur boʻlib, unda yoʻlbars, Borxesning soʻzlariga koʻra, "yovuzlik ramzi" sifatida tasvirlangan[58].
Rus yozuvchisi va etnograf VladimirKlavdiyevich arsenyevning "Ussuriysk oʻlkasi changalzorlarida" kitobida, bosh qahramon Dersu Uzala yoshligida bexosdan totem hayvoni boʻlmish - yoʻlbarsni oʻldirib, bir umir "tayga egasi" oldida qoʻrquv va ayb hisi bilan yashadi.
Yann Martelning, 2002-yilda Buker mukofotini olgan, "Pi hayoti" romanida Richard Parker laqabli bengal yoʻlbarsi bosh qahramonlardan biri.
Qoroqolpoq yozuvchisi Amet Shomuratov "Yoʻlbarslar bilan uchrashuvlarim" asrida muallif bolaligida Turon yoʻlbarsini uchratgani haqida yozgan.
Kino
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kino va animatsiyada yoʻlbars obrazi koʻp uchraydi, ayniqsa bolalar animatsiyasida: "Kung Fu Panda" (2008) multfilmida yoʻlbarsga (sharqiy jang saʼnati ustasi) Anjelina Joli tomonidan ovoz berilgan. "Olovuddin" (1992) multfilmida malika Jasmin Raja laqibli yoʻlbarsni uy hayvoni sifatida boqadi. "Madagaskar 3" (2012) Vitaliy laqabli sirk yoʻlbarsi koʻrsatilgan. Walt Disney 1967-yili R. Kiplingning asari asosida "Changalzorlar afsonasi" nomi ostida multfilm chiqardi. 2016-yilda "Ormon bolasi" nomi ostida film ham olindi. Vinni Puxning Walt Disney tomonidan olingan multfilmida Yoʻlbarsvoy dumida sakra oladi.
Marvelning komikslar olamida Yoʻlbars isimli qahramon mavjud.
2012-yilda Yann Martelning "Pi hayoti" romani asosida olingan film tanqidchi va tomoshabinlar tomonidan keng etirof etildi.
BBC 2008-yilda Devid Attenboro boshlovchiligida "Yoʻlbars: Changalzorda aygʻoqchi" nomli hujjatli film olingan.[59]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „IUCN red list. Panthera tigris (Tiger).“.
- ↑ Shavkat Rahmatullayev. Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild). Toshkent. Universitet., 2000 — 191-bet.
- ↑ Эрванд Владимирович Севортян. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на буквы "Җ", "Ж", "Й". 4-jild. Наука, 1989 — 219-bet.
- ↑ Макс Фасмер. Этимологический словарь русского языка Макса Фасмера.
- ↑ „After McKenna & Bell, 1997, with recent species from Nowak, 1991“ (en). 2011-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 6-oktyabr.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 7,0 7,1 Wilting A., Courtiol A., Christiansen P., Niedballa J., Scharf A. K., Orlando L., Balkenhol N., Hofer H., Kramer-Schadt S., Fickel J., Kitchener A. C. „Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation“ (Ingliz tili) (26 iyun 2015 yil).
- ↑ „WWF va yo'lbarslar. Yo'lbarslar haqida ko'p beriladigan savollar (ru)“ (11 may 2023 yil). 2015-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 may 2023 yil.
- ↑ „Amur yo'lbarsi populyatsiyasi monitoringi“ (rus tili). 2015-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-may.
- ↑ „Hindistonda yo'lbarslar soni o'sdi“ (rus tili).
- ↑ „Task force says tigers under siege“ (Ingliz tili). 2009-yil 3-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-may.
- ↑ „WPSI — Sariska Tiger Reserve“ (Ingliz tili).
- ↑ „Have you seen a tiger at Sariska since June? If yes, you’re the only one“ (Ingliz tili). 2007-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 12-may.
- ↑ Kitchener A. C. „A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the cat classification task force of the IUCN cat specialist group“ (Ingliz tili) (2017).
- ↑ „BBC News channel“ (Ingliz tili). Rare China tiger seen in the wild, s. 1.
- ↑ 16,0 16,1 „Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger“ (Ingliz tili).
- ↑ „Shaded Area: Historical Range for the Caspian tiger.“ (Ingliz tili).
- ↑ 18,0 18,1 „Yo'qotilgan boylik turon yo'lbarsi“.
- ↑ „History of big cat hybridisation“.
- ↑ Guggisberg, C. A. W.. Wild Cats of the World. New York: Taplinger Publishing, 1975.
- ↑ S. Luo et. al. Subspecies Genetic Assignments of Worldwide Captive Tigers Increase Conservation Value of Captive Populations.. Current Biology.
- ↑ Markel, Scott; Darryl León.. Sequence Analysis in a Nutshell: a guide to common tools and databases. Sebastopol, California: O'Reily, 2003.
- ↑ „tigon — Encyclopædia Britannica Article“.
- ↑ „The White Tiger Fraud“ (Ingliz tili). 2008-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-avgust.
- ↑ Thornton, I.W.B.. White tiger genetics-further evidence. J. Zool., 1978.
- ↑ „Snow Tigers?“. 2008-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-avgust.
- ↑ „Toshkent hayvonot bogʻiga BAAdan oq yoʻlbars “.
- ↑ „Golden Tigers and Genealogies“ (Ingliz tili).
- ↑ Barik, Satyasundar. Melanistic tigers exhibited in Nandankanan zoo (Ingliz tili). The Hindu, 2015.
- ↑ „Watch: Rare Black Tiger Marks Its Territory In Odisha National Park“. NDTV (2022-yil 30-iyul).
- ↑ Kesri Singx. Rajastan yo'lbarslari - Тигр Раджастана (Rus tili). Академия наук СССР, Институт востоковедения Издательство "Наука", 1979.
- ↑ 32,0 32,1 М. Е.Массон (1963). „Из прошлого тигров Центральной Азии (Историческая справка)“. Научные труды (выпуск 200) Археология Средней Азии. 151-160-bet.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 „Koreys yo'lbarsi haqida“ (Rus tili).
- ↑ Khushmi Mehta, Chandrica Barua. „Hunting the Tiger: A Symbol of Imperial Power“. Qaraldi: 2023-yil 26-iyul.
- ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Novak, R. M.; Walker, E. P.. "Panthera tigris (tiger)" Walker's Mammals of the World (6th ed.).. Baltimore: Johns Hopkins University Press., 1999 — 825-828-bet.
- ↑ Mahesh Rangarajan. India's Wildlife History: An Introduction. New Delhi: Permanent Black., 2005 — 32-bet.
- ↑ Kothari, A.S.; Chhapgar, B.S.; Chhapgar, B.F., eds.. "The Manpoora Tiger (about a Tiger Hunt in Rajpootanah)". (Ingliz tili). Mumbai: Bombay Natural History Sosiety, 2005 — 22-27-bet.
- ↑ Lodh, S.. "Portrayal of 'Hunting' in Environmental History of India". Altralang Journal. 2 (02), 2020 — 199-bet.
- ↑ Auguet, Roland. Cruelty and civilization: the Roman games. (Ingliz tili). Psychology Press., 1994 — 83-85-bet.
- ↑ Baker, William. Sports in the Western World.. University of Illinois Press, 1988 — 33-bet.
- ↑ Baratay, Eric. Zoo: A History of Zoological Gardens in the West (Ingliz tili). Reaktion Books, 2004 — 19-bet.
- ↑ Nowell, K. and Ling, X.. Taming the tiger trade: China's markets for wild and captive tiger products since the 1993 domestic trade ban. Hong Kong: TRAFFIC East Asia, 2007.
- ↑ „«Нам нужны тигры, которые боятся человека». “.
- ↑ 44,0 44,1 Leigh Henry. „What I saw at a Chinese tiger farm and what it means for wild tigers“ (2020).
- ↑ Wildlife Watch Group. Less than 3,000 Pet Tigers in America. Wildlife Times, 2011 — 12-13-bet.
- ↑ James Jeffrey. „Does the US have a pet tiger problem?“ (Ingliz tili).
- ↑ „"Summary of State Laws Relating to Private Possession of Exotic Animals"“.
- ↑ Luo, S.; Johnson, W. E.; Martenson, J.; Antunes, A.; Martelli, P.; Uphyrkina, O.; Traylor-Holzer, K.; Smith, J. L.D.; O'Brien, S. J.. "Subspecies Genetic Assignments of Worldwide Captive Tigers Increase Conservation Value of Captive Populations". Current Biology, 2008 — 592-596-bet.
- ↑ Sanderson, J.; Moulton, M.. Wildlife Issues in a Changing World (2 ed.). Wildlife Issues in a Changing World, 1998 — 133-bet.
- ↑ „ТИГР АМУРСКИЙ“ (Rus tili). 2023-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 26-iyul.
- ↑ „Fufunya o‘z uyini topdi“.
- ↑ Van der Geer, A.; Lyras, G.; De Vos, J.; Dermitzakis, M.. Evolution of Island Mammals: Adaptation and Extinction of Placental Mammals on Islands.. John Wiley & Sons, Inc., 2011 — 220-347-bet.
- ↑ Ochoa, J.; Piper, P. J.. Climate Change and Human Responses: A Zooarchaeological Perspective.. Springer., 2017 — 79-80-bet.
- ↑ Harding, Andrew. „"Beijing's penis emporium"“. BBC News. (23- sentyabr 2006).
- ↑ Nowell, K.. "Asian big cat conservation and trade control in selected range States: evaluating implementation and effectiveness of CITES Recommendations". TRAFFIC International., 2007.
- ↑ „Conservationists shocked by Chinese admission of tiger skin selling“. Shanghai Sun (12-iyul 2014). 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 28-iyul.
- ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Tresidar Jek. Словарь символов. - Ramzlar lug'ati (Rus tili), 1999 — 430-bet.
- ↑ 58,0 58,1 Jorge Luis Borges. Conversations (Ingliz tili) University Press of Mississippi: , 1998 — 169-bet.
- ↑ „Tiger“ (Ingliz tili). Qaraldi: 2023-yil 25-iyul.
.png){kind=small} |