Takunya

Tunus'tan bir takunya

Takunya, genellikle ahşap veya bitkisel malzeme, hayvan derisi veya plastikten yapılan, dayanıklılıkları ve rahatlıkları sebebiyle tercih edilen, genellikle bahçe, atölye ve ahır gibi çalışma alanlarında veya hamam gibi ıslak zeminli ortamlarda giyilen bir ayakkabı çeşidi.

Türk kültüründe özellikle abdesthane, hamam, banyo ve ocak başında (mutfak) giyilir. Türk kültüründe, evlerin ıslak zeminli alanlarında (banyo, mutfak ve avlularda) ve kadınlar hamamında giyilen yüksek ve gösterişli terliklere nalın; ev dışındaki mekanlarda, örneğin camilerin abdesthanelerinde kullanılan, sade ve düz olarak yapılmış olanlara takunya denmiştir.

Geleneksel takunya genellikle ağır işçiler tarafından ıslak, çamurlu veya taşlık yerlerde giyilirdi. Günümüzde bazı fabrikalarda, madenlerde, tarım işçiliğinde koruyucu giysi olarak kullanılır. Takunya, çiftçi ve işçi sınıfının ucuz ve folklorik ayakkabısı olarak nitelendirilir, ancak bazı türleri İsveç Träskor veya Japonya'da moda giyimin bir parçasıdır.

Japon takunyaları (okobo)

Takunyanın formu kullanıldığı ülkenin kültürüne göre değişmekle birlikte, genel görünümü yüzyıllar boyunca değişmeden kalmıştır. Takunyalar, özellikle sele eğilimli bölgelerde veya sahil bölgelerinde popülerdir. Birçok tropik ülkede, çocuklar okulda takunya giyer.

Takunya dans için de kullanılabilir. Takunyanın çıkardığı ses dans ile ritm oluşturabilir.

Kenya'dan 19.yy. sonlarından bir takunya, British Museum

Tarihçe

Takunya, Neolitik çağda Orta Doğu'da ortaya çıkmıştır. Bilinen en eski örnek, kuzey Mezopotamya'da Ur şehrinde bulunmuştur.

Kutuplarda yaşayan göçebeler tarafından giyilen ahşap kızak ayakkabıları da bir tür takunya örneği olarak düşünülmektedir. Takunya fikrinin, karda hayvan izlerini izlemek üzere geliştirildiği iddia edilir.

Takunyaların tarihi binlerce yıl öncesine kadar uzansa da günümüze kadar ulaşbilen tarihi takunyalar çok azdır çünkü geçmişte, eskiyen takunyalar yakacak olarak kullanılırdı. Bilinen en eski tahta takunyalar, 1230 ve 1280 yıllarına tarihlenmektedir ve biri Amsterdam'da, diğeri Rotterdam'da bulunmuştur.

Hollanda takunyası

Türk kültüründe takunya

Günümüz Türk kültüründe hamamlarda ve camilerde kullanılan geleneksel takunyalar, suya dayanıklı  olması sebebiyle, genellikle kayın ağacından yapılır. Kişiye özel ölçü alınarak yapılmaz, kadınlar için 23 ve 25 cm'lik, erkekler için 26 ve 27 cm’lik kalıplar kullanılır. Sağ ve sol ayaklar için ayrı kalıplar yoktur. Gündelik işlerde kullanıkan takunyaların erkekler ve kadınlar için olanlarının model ve desenleri aynıdır.

Kullanıldığı yerler

20. yüzyılın ilk yarısına kadar büyük şehirlerde, özellikle İstanbul’da takunyalar, yoksul halk tarafından sokakta giyilmiştir. Kadınlar çeşmelerden su almaya takunya ile gidierdi. Ayrıca esnaf çırakları dükkanda çalışırken papuçlarını çıkarır, içeride yalın ayak hizmet eder, sokağa çıkacak olurlarsa takunya giyerlerdi. Yoksul çocuklar eski sibyan mekteplerine (ilkokullara) takunya giyerek giderlerdi. Günümüzde takunyalar camilerde abdest alacak kimseler için bulundurulur.

Hamam ayakkabısı olarak takunya

Türk hamamı takunyası

Takunyanın Türk hamam kültüründe özel bir yeri vardır. Türk hamam kültüründe, nalın ve takunya olarak adlandırılan iki tür hamam ayakkabısı bulunur. Nalınlar, ayakları yerden yüksek tutan küçük birer köprü gibidir. Ayakkabının topukları çok yüksektir ve genelde değerli malzemelerden yapılmıştır. Zamanla nalınlar, yerlerini, hem yükseklikleri hem de süslemeleri daha mütevazı olan takunyalara bırakmıştır. Bunlar, Hollanda’nın geleneksel takunyaları gibi tek parçalıdır (topukları ayrı birer parça değildir) ancak açık burunlu terlik gibi, üstte bir kayışı vardır. Kayışın malzemesi genellikle deri veya kadifedir.

Hamam ayakkabısı olarak takunyalar, kadınların çeyizinde yer alır, bu gelin hamam takunyaları ceviz ağacından, önleri püsküllü, ahşap kısmının üzeri gümüş çiçek desenleriyle süslü ve üst bantı kumaş, gümüş veya altın iplikle işlenmiş olurdu.

Takunya yapımı

Takunyalara şekil verildikten sonra ocakta ısıtılan işlenmiş metal kalıplarla üzerine desen baskısı yapılır. Desen, yakma işlemi ile işlenir ve bu işli kısma, kalın lastikten üst bant takılarak takunyanın alt kısmınım ayağa tutunması sağlanır. Günlük kullanım için üretilenlerin dışında, çeyizlere konan ve gelin hamamlarında giyilen özel takunyalar da vardır. Bunların üst bantları parlak renkli ve süslü olur.

Gaziantep takunyaları

Gaziantep’te takunyalar hamamlarda, kasap dükkanları, fırınlar ve berberlerde ayakları ve mekanı temiz tutmak için kullanılır. Takunyalar güneşte altı ay bekletilerek kurutulmuş ağaçlardan yapılır. En çok kullanılan ağaç türleri ceviz, abanoz, çınar, gürgen, dut ve şimşir ağacıdır. Bu ağaçlar üzerinde kesme, düzleme, zımparalama ve boyama işlemleri uygulanarak takunya yapılır. Boyamada genellikle kırmızı ve siyah renkler kullanılır. Takunya, bitkisel motifler ve geometrik şekillerle süslenebilir. Süslemeler sedefleyerek veya oyma kazıma tekniğiyle farkı dolgu malzemeleri kullanılarak yapılabilir. Gaziantep'te takunyaya hapbab da denilmektedir.

Avrupa kültüründe takunya

Drenthe'de takunya müzesi mağazasında sergilenen takunyalar

Avrupa'da takunyalar sağlam ve ucuz olmaları sebebiyle öncelikle emekçi sınıfından insanlar -özellikle çiftçiler ve balıkçılar- ve deri ayakkabı alamayan yoksullar tarafından, 20. yüzyıla kadar giyildi. Bu yüzden takunyalar, köylülükle ilişkilendirilirdi fakat sonraları aristokrasi ve burjuva sınıfları tarafından da giyilir oldu. 19. yüzyılda, takunyaların çeşitli desen ve tasarımlarla süslenenleri popülereşti. 1960'lı ve 1970'li yıllarda takunyalar hippi kültürüyle ve özgürlük duygusuyla ilişkilendirilen bir moda ürünü oldu.

Geçmişte takunya yapımında genellikle kavak, kızılağaç veya söğüt kullanıldı. Fransız takunyaları (sabots) genellikle ahşap ve deri kombinasyonundan yapılırdı. Ancak, klasik Hollanda takunyaları (klompen) tamamen ahşaptır. Ahşap takunyaların suya dayanıklılığı yüksektir ve bu nedenle Hollanda'nın bataklık alanlarında kullanışlı olmuştur. I. Dünya Savaşı'nda askerler sabotines adı verilen, el yapımı, ahşap ve deri takunyalar giymiştir.

Takunyalar, hangi mevsimde ve hangi işleri yapmak için kullanılacaklarına göre farklılık gösterirdi. Örneğin, taş işçilerinin takunyaları çok sağlam yapılırdı ve sert kışlarda giyilecek olanların tabanları kaygan buzda daha fazla tutunabilsin diye demir çivilerle donatılırdı. Pazar günleri kiliseye gitmek için, düğünlerde gelin ve damatın giymesi için üretilenler de farklıydı. Gelin ve damat takunyaları, genellikle aşk ve doğurganlığı anlatan çizimlerle süslenirdi. Bunlar, düğünden sonra evde özel bir yere konur ve bir daha giyilmezdi.

Endüstrileşme ile birlikte deri ve kauçuk ayakkabılara sahip olmak kolaylaşmış, bu yüzdenı takunyaların popülaritesi azalmıştır. Takunyaları Hollandalı çiftlik işçileri, balıkçılar ve çelik fabrikası işçileri giymeyi sürdürmüştür. 1960'lardan itibaren, tahta bir tabana tutturulmuş deri bir ayakkabı olan modern takunyalar Avrupa ve Kuzey Amerika'da moda olmuştur. Tamamen kauçuktan yapılmış takunyalar da üretilmekte ve bahçe ayakkabısı olarak kullanılmaktadır.