Lale

Lale
	Lale çiçeği
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Plantae;
Şube:	Magnoliophyta (Kapalı tohumlular);
Sınıf:	Liliopsida (Bir çenekliler);
Takım:	Liliales;
Familya:	Liliaceae (Zambakgiller);
Cins:	Tulipa; L.
Çeşitlilik
	100 tür

Sayfanın 5 Kasım 2024 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.

Lale (Tulipa), zambakgiller (Liliaceae) familyasından Tulipa cinsini oluşturan güzel çiçekleri ile süs bitkisi olarak yetiştirilen, soğanlı, çok yıllık otsu bitki türlerinin ortak adı.

Anavatanı Pamir, Hindukuş ve Tanrı dağlarıdır.^[1] Türkler göçleri esnasında bu bitkinin soğanlarını Anadolu'ya getirmiştir. 1500'lü yıllarda Avrupa'ya Anadolu'dan giden lale özellikle Hollanda'da çok yaygındır. Soğanlarının üzerinde zarımsı bir örtü bulunur. Etli ve yeşil 2-8 yaprağı vardır. Çiçekler, saplar ucunda çoğunlukla bir, bazen ikidir.Kırmızı, sarı ve ara tonlarda renklere sahiptir.

16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman tarafından Hollanda Kralı'na gönderilen laleler, ilk başta Hollandalıları ve kısa zaman içerisinde tüm Avrupalıları hayranlık içinde bırakmışlardır. Böylece günümüze kadar dünyanın en fazla lale üreten ülkesi Hollanda olmuştur.

Etimolojisi

"Lale" adı, Türkçeye Farsçada "gelincik" ya da "Anemon" anlamına gelen لاله (lāle) kelimesinden geçmiştir ki bu kelimenin de kökeni Eski Farsçada "kırmızı şey" anlamına gelen "alālag" sözcüğüdür. Farsçada ve Osmanlıcada kırmızı anlamına gelen "lâl" kelimesi de aynı kökten gelmektedir.^[2]

"Lale" sözcüğü, esasen "gelincik veya Manisa lalesi" anlamına gelirken anlam kaymasına uğrayarak 17. yy'dan itibaren bugünkü anlamını almıştır. Günümüzde lale adı verilen Tulipa cinsi bitki, 12. yy'dan önce Türkiye'de görülmemiştir.^[2]

Kültürel açıdan lale

Lale, özellikle Doğu kültür ve mitolojilerinde özel bir yere sahiptir. Edebi eserlerde sıkça kullanılmasının yanı sıra mitolojilerde de lalenin ortaya çıkışına dair farklı ve çok çeşitli hikâyeler bulunmaktadır. Bunların en ünlüsü ve özellikle doğu edebiyatında en sık kullanılanı Pers mitolojisindeki lalenin kökeni söylencesidir. Bu söylenceye göre yaprağın üstündeki bir çiğ tanesine yıldırım düşmüş, böylece çiğ tanesi ve yaprak alev almıştır. Daha sonra donarlar ve lale meydana gelir. Bu hikâyeden yola çıkarak, lale çiçeğinin ortasındaki koyuluğun bu yanma işleminin sonucu olduğuna inanılırdı.

Bahçıvanlık alanında sınıflandırma

Bahçıvanlıkta laleler, çiçek morfolojilerine ve bitki boyutlarına göre 15 gruba ayrılır.^[3]^[4]

Single Early - Fincan şeklinde 8 cm'den uzun olmayan tek çiçeğe sahiptir. Orta sezondan önce çiçeklenme gösterir. Toplam uzunluğu 15–45 cm arasındadır.
Double Early - Kase şeklinde ve 8 cm uzunluğunda iki çiçeğe sahiptir. Genel olarak 30–40 cm arasında gelişir.
Triumph : Fincan şeklinde ve 6 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 35–60 cm'ye kadar gelişir.
Darwin Hybrid - Oval bir şekilde 8 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 50–70 cm'ye kadar gelişir. Bu grup aşağıda yazılan Single Late grubundaki büyük Darwin laleleriyle karıştırılmamalıdır.
Single Late - Çiçekleri kadeh veya fincan şeklinde olup 8 cm genişliğindedir. Bazılarının sapında birden çok çiçek vardır. Geç sezonda 45–75 cm'ye kadar gelişir.
Lily-Flowered (Zambak Çiçekli) - Çiçekler ayrık, dar ve benekli orta kısma sahiptir. Önceleri eski Darwin grubunda bulunan bu çiçekler 1958 yılında kendi gruplarına sahip olmuşlardır.^[5]
Fringed (Püsküllü)
Viridiflora
Rembrandt
Parrot - Genellikle Sarı kırmızı ve zambak türlerine benzemektedir. Alaca renklere sahiptir.
Double Late - Büyük ve ağır çiçeklere sahiptir.
Kaufmanniana - Nilüfer çiçeği şeklinde laledir.
Fosteriana
Greigii - Yeşil yaprakları kahverengi beneklidir.^[6]
Species
Çokçiçekliler - Resmi bir grup değildir. Bu gruptaki lale türleri yukarıdaki 15 gruptan herhangi birisine aittir ama tek bir lale soğanından birden fazla çiçeklenme gerçekleştiği için ayrı bir grupmuş gibi gösterilir.

Çiçeklenme zamanına göre sınıflandırılması da şöyledir:^[7]

Erken Sezon - Single Early, Double Early, Greigii, Kaufmanniana, Fosteriana, Species
Orta Sezon - Darwin Hybrid, Triumph, Parrot
Geç Sezon - Single Late, Double Late, Viridiflora, Lily-flowered, Fringed, Rembrandt

Türler

Tulipa armena
Tulipa agenensis
Tulipa aucheriana
Tulipa biflora
Tulipa borszczowii
Tulipa butkovii
Tulipa carinata
Tulipa celsiana
Tulipa clusiana
Tulipa cretica
Kıbrıs lalesi (Tulipa cypria)
Tulipa dasystemon
Tulipa didieri
Tulipa dubia
Tulipa edulis
Tulipa ferganica
Tulipa gesneriana
Tulipa goulimyi
Tulipa greigii
Tulipa grengiolensis
Tulipa heterophylla
Tulipa hoogiana
Tulipa humilis
Tulipa iliensis
Tulipa ingens
Tulipa julia
Tulipa kaufmanniana
Tulipa kolpakowskiana
Tulipa kuschkensis
Tulipa lanata
Tulipa lehmanniana
Tulipa linifolia
Tulipa marjolettii
Tulipa mauritania
Tulipa micheliana
Tulipa montana
Tulipa orphanidea
Tulipa ostrowskiana
Tulipa platystigma
Tulipa polychroma
Tulipa praecox
Tulipa praestans
Tulipa primulina
Tulipa pulchella
Tulipa retroflexa
Tulipa saxatilis
Tulipa sharonensis
Tulipa sprengeri
Tulipa stapfii
Tulipa subpraestans
Tulipa sylvestris
Tulipa systola
Tulipa tarda
Tulipa tetraphylla
Tulipa tschimganica
Tulipa tubergeniana
Tulipa turkestanica
Tulipa undulatifolia
Tulipa urumiensis
Tulipa urumoffii
Tulipa violacea

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ King, Michael (2005). Gardening with Tulips. Portland, OR: Timber Press. s. 16. ISBN 0-88192-744-9.
^ ^a ^b lale 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Nişanyan Sözlük, 29 Haziran 2020'de erişilmiştir.
^ Brickell, Christopher, and Judith D. Zuk. 1997. The American Horticultural Society A–Z encyclopedia of garden plants. New York, N.Y.: DK Pub. ISBN 0-7894-1943-2 page 1028.
^ "Tulips". The Plant Expert. 2008-10-15. Retrieved 2012-03-14.
^ Pavord, A., The Tulip, Bloomsbury, 1999, p352 ISBN 0-7475-4296-1
^ The Western Garden Book (Third ed.). Menlo Park, CA: Lane Magazine & Book Company. June 1972. pp. 448.
^ Jauron, Richard. "Iowa State University: Tulip Classes". Ipm.iastate.edu. Retrieved 2012-03-14.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta lale ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Lale Çılgınlığı. Mike Dash, 2000. Three Rivers Press, New York. İnceleme

[King_16-1] King, Michael (2005). Gardening with Tulips. Portland, OR: Timber Press. s. 16. ISBN 0-88192-744-9.

[etim-2] 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Nişanyan Sözlük, 29 Haziran 2020'de erişilmiştir.

[3] Brickell, Christopher, and Judith D. Zuk. 1997. The American Horticultural Society A–Z encyclopedia of garden plants. New York, N.Y.: DK Pub. ISBN 0-7894-1943-2 page 1028.

[4] "Tulips". The Plant Expert. 2008-10-15. Retrieved 2012-03-14.

[5] Pavord, A., The Tulip, Bloomsbury, 1999, p352 ISBN 0-7475-4296-1

[6] The Western Garden Book (Third ed.). Menlo Park, CA: Lane Magazine & Book Company. June 1972. pp. 448.

[7] Jauron, Richard. "Iowa State University: Tulip Classes". Ipm.iastate.edu. Retrieved 2012-03-14.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]