Shihni burimin për Rusia

{{coord|60|N|90|E|source:wikidata|display=title}}
{{ShtetPrototip
| EMRIISHTETIT           = Российская Федерация<br />Rossijskaja Federacija
| EMRI NË SHQIP          = Federata ruse
| EMRIRASADHANORE        = Rusisë
| SKEDA_FLAMURI          = Flag of Russia.svg
| SKEDA_EMBLEMA          = Coat of Arms of the Russian Federation 2.svg
| SKEDA_EMBLEMA_MADHESIA = 90px
| SKEDA_HARTA            = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg
| SKEDA_HARTA_GJERESI    = 250x250px
| MOTO_KOMBETARE         =<br />""''[[National anthem of Russia|Gosudarstvenny gimn Rossiyskoy Federatsii]]''"{{nbsp|2}}{{small|([[Romanization of Russian|transliteration]])}}<br />{{small|"Himni i Federatës Ruse"}}<br /><center>[[File:Russian Anthem chorus.ogg]]</center>
| HIMNI_KOMBETARE_KENGA  = .ogg
| KRYEQYTETI             = [[Moska]]
| KRYEQYTETI_LOCACIONI   = 
| QYTETI ME I MADH       = [[Moska]]
| GJUHAZYRTARE           = [[Gjuha ruse|rusishtja]]
| QEVERIA                = Republikë gjysmë-presidenciale
| KRYEMINISTRI           = [[Mihail Mishustin]]
| KRYETARI               = [[Vladimir Putin]]
| EMRIIKRYEMINISTRIT     = 
| EMRIIKRYETARIT         = 
| DITAEPAVARESISE        = 12 qershor 1990
| SIPERFAQJA             = 17,098,246
| SIPERFAQJA_VENDI       = 1
| SIPERFAQJA_UJE         = 0.5 %
| KUFIA                  =  km
| ZEE                    =  km²
| POPULLSIA              = 146,424,729
| POPULLSIA_E_VITIT      = 2022
| POPULLSIA_VENDI        = 8
| POPULLSIA_DENDESIA     = 8.4
| BPV                    = 
| BPV_E_VITIT            = 
| BPV_PER_BANORE         = 
| IZHN                   = 
| IZHN_I_VITIT           = 
| IZHN_VENDI             = 
| VALUTA                 = [[Rubla ruse]] (RUB)
| ZONA_KOHORE            = [[UTC+2]] deri [[UTC+12]]
| ZONA_KOHORE_NE_VERE    = 
| CCTLD                  = .ru
| SHENJE_DALLUESE        = 
| KODI_TELEFONIK         = 7
| PREFIKSI_RADIOFONIK    = 
| KODI_ISO               = 
| ANETAR E               = >
| ANETAR                 = 
}}
'''Rusia''' ([[rusishtja|rusisht]]: Россия, [[Romanizimi i rusishtes|romanizuar]]: ''Rossiya'', lexo: Rasjijë), e njohur zyrtarisht edhe si '''Federata Ruse'''<ref>{{cite web|title=The Constitution of the Russian Federation|work=(Article 1)|url=https://www.constitution.ru/en/10003000-02.htm|language=en|accessdate=2009-06-25}}</ref><ref>{{cite web|title=The CIA World Fact Book, "Russia"|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/RS.html|accessdate=2009-06-25|archive-date=3 korrik 2015|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20150703195129/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html|url-status=dead}}</ref> (rusisht: Российская Федерация, ''Rossijskaja Federacija''), është një vend transkontinental që përfshin [[Evropa Lindore|Evropën Lindore]] dhe [[Azia Veriore|Azinë Veriore]]. Është [[Lista e vendeve sipas sipërfaqes|vendi më i madh në botë]] që përfshin një të tetën e masës tokësore të banueshme të Tokës. Rusia shtrihet në [[Zona kohore në Rusi|njëmbëdhjetë zona kohore]] dhe ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetë vende.{{efn|Rusia ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetë [[Shteti i pavarur|shtetet sovrane]]:<ref>{{Citation |title=Russia |date=2022-10-12 |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/russia/#geography |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |access-date=2022-10-14}}</ref> [[Norvegjia]] dhe [[Finlanda]] në veriperëndim; [[Estonia]], [[Letonia]], [[Bjellorusia]] dhe [[Ukraina]] në perëndim, si dhe [[Lituania]] dhe [[Polonia]] (me [[Oblasti Kaliningrad|Oblastin Kaliningrad]]); [[Gjeorgjia]] dhe [[Azerbajxhani]] në jugperëndim; [[Kazakistani]] dhe [[Mongolia]] në jug; Kina dhe [[Koreja e Veriut]] në juglindje — si dhe ndajnë kufijtë detarë me Japoninë dhe Shtetet e Bashkuara. Rusia ndan gjithashtu kufijtë me dy [[Lista e shteteve me njohje të kufizuar|shtete pjesërisht të njohura]] separatiste [[Osetia e Jugut]] dhe [[Abkazia]] që ajo pushton në Gjeorgji.}} Është [[Lista e shteteve sipas popullsisë|vendi i nëntë më i populluar në botë]] dhe [[Lista e vendeve evropiane sipas popullisisë|vendi më i populluar në Evropë]], me një popullsi prej mbi 147 milion njerëz. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i vendit është [[Moska]]. [[Shën Petersburgu]] është qendra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh.

[[Sllavët lindorë]] u shfaqën si një grup i njohur në Evropë midis shekujve të 3-të dhe të 8-të e.r.. Shteti i parë sllav lindor, [[Rusi i Kievit]], u ngrit në shekullin e 9-të, dhe në vitin 988, ai adoptoi [[Kisha Ortodokse Lindore|krishterimin ortodoks]] nga [[Perandoria Bizantine]]. Rusia përfundimisht u shpërbë, me [[Dukati i Madh i Moskës|Dukatin e Madh të Moskës]] duke u rritur për t'u bërë [[Cardomi i Rusisë]]. Nga fillimi i shekullit të 18-të, Rusia ishte zgjeruar shumë përmes pushtimit, aneksimit dhe përpjekjeve të eksploruesve rusë, duke u zhvilluar në [[Perandoria Ruse|Perandorinë Ruse]], e cila mbetet [[Lista e perandorive më të mëdha|perandoria e tretë më e madhe në histori]]. Megjithatë, me [[Revolucioni rus|Revolucionin Rus]] më 1917, sundimi monarkik i Rusisë u shfuqizua dhe u zëvendësua nga [[Republika Socialiste Federale Sovjetike e Rusisë|RSFS-ja ruse]] - shteti i parë kushtetues socialist në botë. Pas [[Lufta Civile Ruse|Luftës Civile Ruse]], RSFS e Rusisë]] themeloi [[Bashkimi Sovjetik|Bashkimin Sovjetik]] (me tre [[Republikat e Bashkimit Sovjetik|republika të tjera sovjetike]]), brenda të cilit ishte përbërësi më i madh dhe kryesor. Në kurriz të miliona jetëve, Bashkimi Sovjetik iu nënshtrua [[Industrializimi në Bashkimin Sovjetik|industrializimit]] të shpejtë në vitet 1930 dhe më vonë luajti një rol vendimtar për [[Aleatët e Luftës së Dytë Botërore]] duke udhëhequr përpjekjet në shkallë të gjerë në [[Fronti Lindor (Lufta e Dytë Botërore)|Frontin Lindor]]. Me fillimin e [[Lufta e ftohtë|Luftës së Ftohtë]], ajo konkurroi me [[Shtetet e Bashkuara]] për ndikim ideologjik global; Epoka sovjetike e shekullit të 20-të pa disa nga arritjet më të rëndësishme teknologjike ruse, duke përfshirë [[Sputnik 1|satelitin e parë të krijuar nga njeriu]] dhe [[Juri Gagarini|ekspeditën e parë njerëzore në hapësirën e jashtme]].

Me [[Shpërbërja e Bashkimit Sovjetik|shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik]] në vitin 1991, RSFS-ja ruse u bë Federata Ruse. Një [[Kushtetuta e Rusisë|kushtetutë]] e re u miratua dhe Rusia që atëherë është qeverisur si një [[republikë gjysmë presidenciale]] [[Federata|federale]]. Që nga fundi i shekullit, sistemi politik i Rusisë ka qenë i dominuar nga [[Vladimir Putin]], nën të cilin vendi ka përjetuar një [[Rrëshqitja demokratike|rrëshqitje demokratike]] dhe një zhvendosje drejt [[autoritarizmi]]t. [[Historia ushtarake e Federatës Ruse|Rusia ka qenë e përfshirë ushtarakisht]] në një numër [[Konflikte post-sovjetike|konfliktesh post-sovjetike]], të cilat kanë përfshirë aneksimet e panjohura ndërkombëtarisht të [[Kriema|Krimesë]] në vitin 2014 nga [[Ukraina]] fqinje, e ndjekur nga aneksimi i mëtejshëm i [[Aneksimi rus i rajoneve Donetsk, Kherson, Luhansk dhe Zaporizhzhia|katër rajoneve]] të tjera në vitin 2022 gjatë një [[Pushtimi rus i Ukrainës në 2022|pushtimi të vazhdueshëm]]. Renditjet ndërkombëtare të Rusisë e vendosin atë të ulët në matjet e [[Të drejtat e njeriut në Rusi|të drejtave të njeriut]] dhe [[Liria e medias në Rusi|lirisë së shtypit]]; vendi ka gjithashtu [[Korrupsioni në Rusi|nivele të larta të korrupsionit]] të perceptuar.

== Historia ==
Historia kombëtare fillon me atë të sllavëve të lindjes, të cilët dolën si grup i veçantë në Evropë midis shekujve III dhe VIII p.K.<ref name=britannica /> Themeluar dhe sunduar nga një elitë luftëtarësh Varangianë dhe pasardhësit e tyre, shteti mesjetar i quajtur Rus ose [[Kievi|Rusji Kievian]] u ngrit në shek. IX dhe përvetësoi krishterimin nga [[Perandoria Bizantine]] më 988,<ref name=Curtis/> prej kur filloi shkrirja e kulturave [[Sllavët|sllave]] e bizantine që përkufizuan identitetin rus në mijëvjeçarin vijues.<ref name=Curtis>{{cite web|editor=Glenn E. Curtis|title=Russia: A Country Study: Kievan Rus' and Mongol Periods|publisher=Washington, DC: Federal Research Division of the Library of Congress|language=en|year=1998|url=https://www.shsu.edu/~his_ncp/Kievan.html|accessdate=2007-07-20|archive-date=27 shtator 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927230631/https://www.shsu.edu/~his_ncp/Kievan.html|url-status=dead}}</ref> Rusji i Kievit u shpërbë përfundimisht dhe trualli i tij u nda në shumë shtete të vogla feudale. Trashëgimtari më i suksesshëm i Rusjit të Kievit ishte [[Moska|Dukati i Madh i Moskës]], që shërbeu si forca kryesore në ecurinë e ribashkimit të Rusisë dhe luftën për pavarësi kundër Hordhisë së Artë. Moska gradualisht ribashkoi principatat ruse përreth dhe arriti të mbizotërojë trashëgiminë kulturore e politike të Rusjit të Kievit. Kah shekulli XVIII, vendi qe zgjeruar përmes pushtimeve, aneksimit dhe eksplorimit, duke u kthyer në Perandorinë Ruse, të tretën perandori më të madhe në histori, që shtrihej nga Polonia drejt lindjes deri në [[Oqeani Paqësor|Oqeanin Paqësor]] dhe në [[Alaska|Alaskë]].

Rusia u bë e fuqishme dhe ushtroi ndikim botëror si perandori, megjithatë [[Revolucioni rus|Revolucioni i Tetorit]] do ta shkëpuste Rusinë nga periudha perandorake për ti lënë vendin [[Republika Socialiste Federale Sovjetike e Rusisë|RSF të Rusisë]] - shtetit të parë kushtetutshmërisht-socialist në botë. Pas [[Lufta civile ruse|Luftës Civile Ruse]], kjo republikë (së bashku me tre të tjera) themeloi [[Bashkimit Sovjetik|Bashkimin Sovjetik]], shteti më i madh në botë me rregullim kushtetues socialist dhe superfuqi e pranuar botërisht. Vendi njihet për cilësi në arte dhe shkenca.<ref name=britannica/> Federata Ruse u themelua pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik më 1991, por njihet si trashëgimtare e ligjshme e Bashkimit Sovjetik, ndonëse ndodhet në gjendje të dobësuar. Zë vendin e tetë në botë sipas PVB-së nominale dhe vendin e gjashtë sipas PVB me barazim të fuqisë blerëse; buxheti ushtarak rus është i teti në rruzull. Është njëra prej pesë fuqive të njohura bërthamore dhe posedon inventarin më të madh të armëve të shkatërrimit në masë. Rusia është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, pjesëtare e G8-shit, APEC-ut dhe Organizatën për Bashkëpunim Shanghai, si dhe anëtare drejtuese e Bashkimit të Shteteve të Pavarura.

== Njësitë shtetërore ==
{{Kryesor|Njësitë administrative në Rusi}}
[[Skeda:Russia-Subdivisions.png|parapamje|470px|Njësitë shtetërore të Rusisë]]

Federata Ruse përbëhet nga 83 subjekte federale. Këto subjekte kanë përfaqësim të barabartë, dy delegatë secila, në Këshillin e Federatës. Megjithatë, ata ndryshojnë në shkallën e autonomisë që ata gëzojnë.

* 46 [[Provincat e Rusisë|oblaste]] (provinca): tipi më i zakonshëm i subjekteve federale, me guvernator dhe ligjëvënës të zgjedhur në nivel lokal.
* 21 [[Republikat e Rusisë|republika]]: nominalisht autonome; secila ka kushtetutën e vet, kreun e republikës ose një post të ngjashëm të zgjedhur direkt, dhe parlamentin. Republikat janë të lejuar të mbajnë gjuhën e tyre zyrtare, krahas rusishtes, por përfaqësohen nga qeveria federale në çështjet ndërkombëtare. Republikat janë menduar të jetë vendi i pakicave etnike të veçanta.
* 9 [[Territoret e Rusisë|krai]] (territore): në thelb të njëjta si oblastet. Përcaktimi i "territorit" është historik, duke iu dhënë fillimisht rajoneve kufitare dhe më vonë edhe për ndarjet administrative që përbënin okruge autonome ose oblaste autonome.
* 4 [[Rrethet Autonome të Rusisë|okruge autonome]] (rrethe autonome): fillimisht autonome brenda oblasteve dhe kraive të krijuara për pakicat etnike. Statusi i tyre u ngrit në nivelin e subjekteve federale në 1990. Me përjashtim të [[Okrugu Autonom i Chukotkas|Okrugut Autonom të Chukotkas]], të gjithë okrugët autonomë janë ende në vartësi administrative të një krai ose oblasti pjesë e të cilit ata janë.
* 1 oblast autonom (Oblasti Autonom Çifut): historikisht, oblastet autonome ishin njësi administrative në varësi të një krai. Në vitin 1990, të gjithë ata me përjashtim të Oblastit Autonom Çifut u ngritën në status të njëjtë me atë të një republike.
* 2 [[Qytetet Federale të Rusisë|qytete federale]] (Moska dhe Shën Peterburgu): Qytetet kryesore që funksionojnë si rajone të veçanta.

== Gjeografia ==
{{Kryesor|Gjeografia e Rusisë}}
Sipërfaqja e përgjithshme e Rusisë është 17,1 milion km2 shtrihet rreth koordinatave gjeografike 60 00 L, 100 00 V dhe 16,995,800&nbsp;km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 79,400&nbsp;km² ujë. Me 17.075.400&nbsp;km², Rusia është shteti më i madh në botë për nga sipërfaqja, duke mbuluar mbi një të tetën e sipërfaqes tokësore të rruzullit; sipas popullsisë, 142 milionëshe, është vendi i nëntë në botë.<ref name=gen>{{cite web|title=The Russian federation: general characteristics|url=https://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1/010000R|publisher=[[Shërbimi Federal i Statistikave Shtetërore (Rusi)|Shërbimi Federal i Statistikave Shtetërore]]|language=en|accessdate=2008-04-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20031021014415/https://www.gks.ru/scripts/free/1c.exe?XXXX09F.2.1%2F010000R|archivedate=21 tetor 2003|url-status=live}}</ref> Zgjatet përtej tërë Azisë veriore dhe 40% të Evropës, duke u shtrirë përgjatë 11 zonave kohore dhe duke përfshirë mjedise dhe relieve të ndryshme. Rusia ka rezervat më të mëdha botërore të mineraleve dhe energjisë,<ref>{{cite web|last=Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007|title="Russia"|url=https://encarta.msn.com/encyclopedia_761569000_4/Russia.html|language=en|accessdate=2007-12-26|archive-date=28 tetor 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028092554/https://encarta.msn.com/encyclopedia_761569000_4/Russia.html|url-status=dead}}</ref> si dhe konsiderohet superfuqi e energjisë. Njëherësh, ka edhe rezervat më të mëdha të pyjeve, ndërsa liqenet e saj përbëjnë një të katërtën e ujërave të ëmbla të botës.

Vija bregdetare e Rusisë është 37,653&nbsp;km e gjatë ndërsa kufiri tokësorë 20,017&nbsp;km i gjatë.

[[Klima]] e Rusisë është klimë e llojllojshme. Në pjesën Evropiane dominon klima kontinentale pakë sa më e butë se në veri. Në Siberi dominon temperatura shumë të ulëta.

Në pjesën perëndimore të Uralit, relievi i Rusisë përbëhet nga një terren me fusha të gjëra dhe male të ulëta. Relievin në Siberi e përbëjnë fushat e ngrira dhe me dëborë. Në rajonet përgjatë kufirit jugor, relievi përshkohet nga vargmale. Pika më e ulët e relievit (-28m) është në liqenin Kaspik dhe ajo më e larta, në lartësi mbidetare prej 5,633 metrave, maja e Malit El'brus.

== Demografia ==
Sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 2010,  rusët përbënin 80.9% të popullsisë, Tatarët 3,9%, Ukrainasit 1.4%, Bashkirët 1.1%, Çuvashët dhe Çeçenët 1% secili dhe të tjërët 10.7%.Sot mbi 65% e popullsisë ruse banon ne qytete.

Moska është kryeqyteti dhe qyteti më i madh tërësisht në Evropë. Shën Petërsburgu është qëndra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh. Të tjera qendra të banuara madhore janë [[Novosibirsku]], [[Jekaterinburgu]], [[Nizhny Novgorod|Nizhni Novgorodi]] dhe [[Kazani, Tataristan|Kazani]].

== Kultura ==
Në Rusi ekzistojnë kultura të ndryshme. Kjo për arsye se në Federatën Ruse jetojnë popuj të ndryshëm, të cilët janë pakica etnike. Feja myslimane është mjaft e përhapur në të gjithë territorin e Rusisë, veçanërisht në qytetin e Kazanit dhe në Dagestan.

Bashkimi Sovjetik ka qënë shumë i pasur kulturalisht sepse në të jetonin popuj të ndryshëm nga ukrainasit deri tek kazakët. Disa pakica etnike në Rusi kanë kërkuar pavarësinë e tyre nga Federata Ruse, gjë e cila ka shkaktuar konflikte të ndryshme. I tillë ka qenë dhe është konflikti në Çeçeni, ku çeçenët protestonin sepse donin të shkëputeshin nga Rusia dhe të bëheshin republikë më vete. Kjo ka provokuar një luftë dhe një reagim të ashpër të Rusisë, e cila dërgoi në Çeçeni trupa të armatosura duke sulmuar çeçenët. Si përfundim, Çeçenia mbeti e shkatërrar. Të ndryshme kanë qënë protestat e pakicave etnike në Rusi. Protesta të tilla, së bashku me faktorë të tjerë, kontribuan në rënien e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.

Feja ortodokse është shumë e përhapur në Federatën Ruse. Në Rusi ka shumë kisha ortodokse dhe kremlina.

== Shënime ==
{{notelist}}

== Referime ==
<references/>

== Lidhje të jashtme ==
<!-- Lidhje me projektet tjera -->
{{Commonsart| Russia |{{PAGENAME}}}}

<!--Lidhje me fletat zyrtare të shtetit-->
* [https://www.gov.ru/ Qeveria] 
* [https://web.archive.org/web/20030908005515/https://www.kremlin.ru/eng/ Kryetari në Kremlin] 
* Parlamenti :[https://web.archive.org/web/19991008033146/https://www.council.gov.ru/index_e.htm Dhoma e lartë]
* Parlamenti :[https://www.duma.ru/ Duma] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140401074830/https://www.duma.ru/ |date=1 prill 2014 }}
* [https://web.archive.org/web/20090609050454/https://ruvr.ru/index.php?lng=alb Zëri i Rusisë - Redaksia në gjuhen shqipe]
* [https://web.archive.org/web/20040402171934/https://www.fccland.ru/kart.htm Ministria e kaskades (harta)] 
----
* [https://web.archive.org/web/20051027075953/https://webcam.deili.info/en,1,3 Webcam in Russia]

{{VendeAzise}}{{G8}}{{VendeEvropa}}{{Bashkësia e Shteteve të Pavarura}}

[[Kategoria:Rusi| ]]
[[Kategoria:Republikat federale]]
[[Kategoria:Shtete në Evropën Lindore]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Shtete në Azi]]
[[Kategoria:Shtete në Azinë Veriore]]
[[Kategoria:Shtete në Azinë Verilindore]]
[[Kategoria:Shtete anëtare të Bashkësisë së Shteteve të Pavarura]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara]]
[[Kategoria:Vendet dhe territoret rusishtfolëse]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1991]]