18 września zmarła Profesor Alicja Kuczyńska. Była nie tylko nestorką polskiej estetyki oraz wybitną badaczką i nauczycielką, lecz także Przyjaciółką wielu z nas.
Urodziła się 5 września 1931 roku w Stanisławowie na terenach dzisiejszej Ukrainy. W latach 1971–2006 pełniła funkcję kierownika Zakładu Estetyki w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas swej działalności naukowo–dydaktycznej wypromowała 27 doktorów i ponad 100 magistrów. Z jej inicjatywy powstało pismo Sztuka i Filozofia wydawane przez Uniwersytet Warszawski od 1989 roku, którego Radzie Programowej Profesor Kuczyńska przewodniczyła. Była członkinią redakcji pisma Studia Filozoficzne przez cały czas jego trwania. Współpracowała z wieloma czasopismami naukowymi w Polsce i zagranicą. Opublikowała 7 książek, ponad 100 artykułów naukowych, była redaktorką 8 monografii poświęconych estetyce. Była również autorką sztuki teatralnej poświęconej życiu i twórczości Katarzyny Kobro, zatytułowanej Kobro or the Madness of Love, której premiera teatralna miała miejsce w The John Raitt Theatre w Los Angeles w marcu 1999 roku a także autorką powieści Carissime, której tematem jest obrona własnej tożsamości filozofa osaczonego napływem wiedzy i szumem informacji.
Jej droga naukowa rozpoczęła się na Wydziale Polonistyki w Krakowie, gdzie po skończonych studiach obroniła pracę dyplomową poświęconą twórczości Torquato Tasso. Następnie podjęła studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. Po ich ukończeniu otrzymała etat asystenta na Wydziale Filozofii tegoż uniwersytetu. Prawdziwa praca badawcza Alicji Kuczyńskiej rozpoczęła się dopiero po powrocie Władysław Tatarkiewicza, który wywarł zasadniczy wpływ na jej zainteresowania naukowe, sposób myślenia, wartościowania i pisania. Wszystkie stopnie awansu naukowego Profesor Kuczyńskiej związane są z osobą jej Mistrza i nauczyciela Władysława Tatarkiewicza, który jako promotor jej pracy doktorskiej, recenzent habilitacji, a następnie wnioskodawca profesury okazywał zawsze żywe zainteresowanie prowadzonymi przez nią badaniami i udzielał bezcennych – jak sama podkreślała – rad naukowych. Jako promotor dość egzotycznej tematycznie – jak na owe czasy – pracy doktorskiej Filozofia i teoria piękna Marsilia Ficina prof. Tatarkiewicz zostawił autorce pełną swobodę wyboru literatury i formuł interpretacyjnych. Rozprawę doktorską obroniła w 1962 roku, rozprawę habilitacyjną w 1973 roku.
W swoich pracach Alicja Kuczyńska śledziła przekształcenia i modyfikacje, jakim podlegały właściwe dla włoskiego renesansu tropy odgrywające istotną rolę w procesach kształtowania się nowego modelu myślenia o świecie. Badania, które prowadziła przyniosły teoretyczne uzasadnienie tendencji do poszerzania przedmiotu estetyki. Obok tradycyjnych kategorii estetycznych przedmiotem interpretacji uczyniła modę, melancholię, ciało, nostalgię, przemianę kategorii całości, nadzieję.
W obszarze filozoficznych zainteresowań Alicji Kuczyńskiej pierwszoplanowe miejsce przypadało zawsze estetyce, filozofii sztuki i kultury, a źródłem inspiracji była renesansowa odmiana neoplatonizmu.
W pierwszej, wydanej w 1969 roku książce Przemiany wyobraźni. Z problemów recepcji kultury renesansu tradycję renesansu interpretowała z punktu widzenia teraźniejszości, łącząc refleksję teoretyczno-kulturową z żywym przekazem osobistych doznań estetycznych. Zaobserwowane u współczesnych bywalców muzeów formy obcowania z dziełami sztuki renesansowej skłoniły Ją do diagnozy zjawiska „wspólnoty różnorodności” i poszukiwania „ciągłości dziedzictwa”, widmowej obecności renesansu we współczesnej kulturze na płaszczyźnie teoretycznej, początkowo w teorii poezji, z czasem w szeroko pojętej refleksji estetycznej obejmującej teorię sztuki, publicystykę, modę i obyczajowość.
W początkach swojej pracy badawczej obszerną monografię poświęca profesor Kuczyńska filozofii Marsilia Ficina (Filozofia i teoria piękna Marsilia Ficina, 1970). Zwraca w tej pracy uwagę na poglądy estetyczne włoskiego neoplatonika inspirujące artystów renesansu: Tycjan, Botticelli, Poliziano, Michał Anioł i zarazem wpływające (co zostanie udokumentowane w pracy Sztuka jako filozofia w kulturze włoskiego renesansu, 1988) na przekonania implicite tkwiące w ich działalności artystycznej. Rekonstruując myśl filozoficzną Ficina zaczyna od określenia miejsca, jakie zajmują w niej kategorie miłości, piękna i twórczości i dopiero na tle eksplikacji ich znaczenia ontologicznego analizuje wypowiedzi filozofa dotyczące szczegółowych problemów piękna i sztuki.
Prezentując specyfikę greckiego, średniowiecznego i renesansowego rozumienia piękna i występując z pozycji współczesnego estetyka i badacza kultury Alicja Kuczyńska wskazuje na właściwą naszym czasom degradację znaczenia tradycyjnej wykładni tej kategorii estetycznej i poszukuje zarazem formuły zdolnej wyrazić współczesne jej rozumienie. Konstatuje, że piękno z najważniejszej kategorii estetycznej stało się jedną z wielu, równie ważną jak np. brzydota czy ekspresyjność, że straciło tradycyjnie przypisywany mu wymiar moralny, związek z wartościami poznawczymi i ideologicznymi, że – szczególnie od czasów renesansu – jego zakres coraz wyraźniej wiązany jest ze sztuką, a nie z naturą. Jej poglądy na temat piękna najbliższe są w tym okresie relacjonizmowi. Za pojawianie się tej wartości estetycznej odpowiadają – jak uzasadnia – nie tylko determinanty obiektywne. Współtworzy ją także odbiorca-reprezentant ludzkiej zbiorowości uwikłany w ciąg zależności historyczno-społecznych. Konsekwencją stanowiska relacjonistycznego jest zgoda na wielorakość odmian „piękna” i w efekcie wyraźne poszerzenie zakresu „tego, co estetyczne”.
Przyjęcie przez Alicję Kuczyńską stanowiska relacjonistycznego ma ścisły związek z badawczym zajęciem się kwestią antropologicznego znaczenia twórczości. Psychospołeczna funkcja sztuki, aktywność i odpowiedzialność odbiorcy i twórcy stanowią dwutorowość wątków stale powracających w Jej pisarstwie filozoficznym. W redagowanej w latach 1972-76 dwutomowej monografii Sztuka i społeczeństwo (tom I. Ocalenie przez sztukę 1973, tom II. Kreatywne funkcje sztuki 1976) analizowanie społecznych funkcji sztuki potraktowane zostaje jako podstawa do weryfikacji jej wartości dokonującej się w przestrzeni społecznej praxis.
W ranach badania antropologicznego wymiaru twórczości Alicja Kuczyńska wiele uwagi poświęciła także zjawisku naśladownictwa rozumianego jako bierne, nawykowe, mniej lub bardziej nieświadome uleganie pewnym społecznym wzorom kształtujących estetyczne preferencje odbiorców; tym duchu zajmowała się modą (Wzory modne w życiu codziennym, 1983).
Badając specyfikę wyznaczników społecznego odbioru wzorów profesor Kuczyńska odkryła optykę, którą następnie zastosowała do badań nad włoskim renesansem. Chodzi o obszar spotkania sztuki z życiem, splecenia estetycznej i kulturalnej aktywności człowieka z jego działalnością praktyczno–życiową. Profesor Kuczyńska szukała więc w tej twórczości tego, co w niej niejawnie obecne – „substruktur filozoficznych”, których obrazowe ramy antycypują, jej zdaniem, późniejsze ukonkretnienia werbalne przybierające postać analiz czysto filozoficznych. Taka hermeneutyczna perspektywa badań wyraźnie widoczna jest w monografii zatytułowanej Piękny stan melancholii. Filozofia niedosytu i sztuka (1988). Doświadczenie „twórczej” renesansowej postaci melancholii staje się w jej rozważaniach metaforą specyficznego sposobu doświadczania świata. Twórcze symptomy stanu melancholii odnalazła w filozofii i kulturze artystycznej, w sposobie istnienia dzieła sztuki, w postmodernistycznej waloryzacji moralno–filozoficznego sensu przestrzeni relacyjnej. Dokonała jednocześnie reinterpretacji znaczenia estetycznej kategorii obrazu. Obraz nie naśladuje rzeczy lub myśli – twierdziła – ale ją całościowo ucieleśnia, unaocznia, staje się sferą „bycia pomiędzy”, miejscem przeświecania ukrytych, niepoznawalnych dyskursywnie sensów. Odkrycie to zapowiedziało i przewidziało współczesne kierunki badań w nauce o obrazach.
Profesor Alicja Kuczyńska przez wiele lat była również członkinią Polskiego Towarzystwa Estetycznego, którego działalność wspierała służąc radą kolejnym zarządom, integrując polskie środowisko naukowe i promując je na arenie międzynarodowej – co czyniła z troską i dyplomacją. Jej wykład plenarny otwierał pierwszy z zainicjowanych przez PTE Polskich Kongresów Estetycznych (Kraków, 2006), rzucając światło na ukryte sensy pojęć powracających w polskiej i światowej estetyce.
Odejście Profesor Alicji Kuczyńskiej jest wielką stratą dla środowiska naukowego. Będziemy żegnać Ją 11 października b.r. o g. 13.20 w kościele (drewnianym) pw. św. Wincentego a Paulo na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.
Tekst przygotowały:
dr hab. Magdalena Borowska, Zakład Estetyki, WF, UW
dr hab. Anna Wolińska, Zakład Estetyki, WF, UW
prof. dr hab. Alicja Kuczyńska – Wspomnienie
