Victor Hugo
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Dzortut avosà tanme scritor e poeta an lenga fransèisa e òm polìtich an Fransa, Victor-Marie Hugo a l'é stàit ëdcò dissegnator. L'anfansia (1802-1815)L'anfansia d'Hugo a l'é stàita assé giojosa. Con so pare ant l'armada, da masnà a viagiava soèns. A sinch agn a l'é andàit dapress a sò pare a Roma, Nàpoli, an sël Monsnis, a Avlin. Ant j'antërvaj antra costi viage, madamin Hugo a educava soe masnà a Paris, anté ch'a vivìo al nùmer 12 ëd passage dle Feuillantines; antra ij sò amis a-i era la cita Adèle Foucher.
A l'ancamin, a l'é stàita soa mare ch'a l'ha guidà le sèrnie literarie ëd Victor. Ansema a sò pare, ël cit a l'é stàit ëdcò an Còrsica. Drocà Napoleon, la posission dla famija Hugo a l'é dësblasse a l'amprovista. Ël general, antërnà a Bloys, a l'é trovasse n'àutra fomna e madamin Hugo a l'ha dovù tramudé ant un cit alògg ëd contrà Bon-a-part. Victor a l'é stàit mandà a la pension Cordier, an contrà Marguérite, për prontesse për l'École Polytechnique. Ël giovo portent (1815-1822)Ij tre agn passà a la pension Cordier, le lession pijà a Louis-le-Grand, a son ëstàit amportant për chiel, dagià ch'a constituisso l'ùnica educassion sistemàtica e antrega ch'a l'ha arseivù.
A l'era fiamengh an matemàtica, superfissial ant jë studi clàssich e a lesìa con passion. Dël 1817 a l'ha otnù na mension d'onor da l'Academia Fransèisa për na poesìa an sël tema dla gòj ch'a-i ven da lë studi e da l'aplicassion; ancoragià da sòn a l'ha ancaminà a travajé a sò prim romanz Bug-Jargal. Antratant, so frel pì vej Abel a l'avìa ancaminà a fé seurte un giornal, durà pòch, Le conservateur littéraire. Victor Hugo a l'ha contribuì a 's giornal con sò romanz Bug-Jargal e na gran quantità 'd pròse e 'd vers, ch'a valìo franch pòch. La mòrt ëd soa mare dël giugn 1821 e sò arfud d'aceté 'd sòld da sò pare a l'han portalo a dovèj fé front a le dificoltà econòmiche: për n'ann antregh a l'ha vivù con 700 franch an na nìvola ëd contrà dël Dragon, n'esperiensa ch'a l'ha peui sfrutà ant ël përsonage ëd Marius dij Misérables. Durant costi mèis a l'ha seghità a scrive con costansa e con cola fiusa an chiel-midem ch'a l'ha compagnalo për tuta soa vita. Ël perìod realista (1822-1827)Dël giugn 1822, Hugo a l'ha publicà sò prim volum ëd poesìe, antitlà Odes et poésies diverses. Gavà chèich vers sentimental adressà a soa amìa dl'anfansia Adèle Foucher (Le vallon de Chérizy, À toi, Le regret), j'euvre arcujìe ant ës volum a j'ero lòn ch'a-i andasìa për tiré l'atension ëd la cort e sòn a l'é sucedù. An quatr mèis a son ëstàite vendùe mila e sinchsent còpie e un-a ëd coste a l'é rivà ant le man ëd Luis XVIII e a l'é piasuje. Hugo a l'é vnù poeta dla famija real. Ai 14 d'otóber 1822, Victor Hugo e Adèle Foucher as son mariasse con na sirimònia a San Sulpissi.
Victor as concilia con sò pare, ma ël mariage a l'é stàit vastà da sò frel Eugène che a l'era ëdcò chiel an-namorà dla sposa: a l'ha pijaje na crisi e a l'é vnù fòl.
A l'é stàit peui arcovrà e a l'é mòrt an manicòmi dël 1837. Dël 1824 a l'ha fondà la Muse française.
Ij contributor a 's giornal a formavo ël Cenàcol, na sossietà literaria ch'as rancontrava ant ij locaj ëd Charles Nodier, librari dl'Arsenal, e dont mèmber ëd prim pian a j'ero Hugo, Alfred de Vigny, Charles Nodier, Alexandre Soumet, Émile Deschamps e Delphine Gay.
Ëd costi giovo scritor mach Nodier a l'era franch arvolussionari e romàntich, antant che Hugo a l'achit a l'era diciairasse conciliador antra classicism e romanticism. Ël perìod romàntich (1827-1830)Për la fin dël 1826 j'anandiator dël moviment romàntich fransèis, Chateaubriand e Lamartine, a j'ero artirasse për desse a la polìtica e na sconda ondà ëd romanticism a l'era an camin ch'a pijava dzorvent an sla literatura fransèisa.
Hugo a l'ha tòst capì la fòrsa d'ës neuv moviment e a l'ha decidù ch'a dovìa cavalchelo. Cromwell, dël 1827, a resta ël prim drama stòrich romàntich. A l'avìa gia butane giù na prima version për fërvé, ma ant ij mèis apress a l'é stàit ocupà a scrivne l'achit, ch'a resta na sòrt ëd diciarassion dij drit dël moviment romàntich. La nos d'ës manifest a l'é l'atach contra la stagnassion dla literatura fransèisa, efet ëd le régole rèide ëd Boileau. Costa avosà prefassion, publicà dl'otóber 1827, a l'ha falo dventé profeta e protagonìsta dla neuva scòla. Lë sperimentalism a l'é a la rèis dj'euvre ëd cost perìod. La riussìa (1830-1845)Con l'advent ëd la monarchìa ëd luj la vita d'Hugo a intra ant un perìod ëd quìndes agn ëd sucess. Dël 1830, ij rapòrt d'Hugo con soa fomna a l'han ancaminà a andé pes e soa fomna a l'ha avù na relassion con lë scritor, e amis d'Hugo, Sainte-Beauve; a l'ha ëdcò ancaminà la redassion ëd Notre-Dame de Paris, publicà ant l'avril dl'ann apress otnend na gròssa popolarità an d'ambient anté ch'as lesìo pa 'd poesìe e ij drama controvers a j'ero nen apressià. Tut a j'andasìa bin: soe quatr masnà Léopoldine, Charles, François-Victor e Adèle a chërsìo bin; a l'era assè an oposission a Luis-Filip da esse considerà un màrtir sensa ess-lo për da bon; a l'ha tramudà an n'àutr alògg an piassa dij Vosges, anté che peui a l'avrìo fàit ël Musé Victor Hugo. Dël 1839 Hugo a l'é candidasse për l'elession a l'Academia fransèisa, ma a sò pòst a l'han elegiù Dupaty.
A në scond tentativ a l'é stàit batù da Molé.
Na tersa vira, dël 1840, a l'é stàit elegiù Flourens.
A l'é mach al quart tentativ, dël 1841, ch'a l'ha fàila. Ël cìflis dij Burgraves a l'é considerà tanme ël moment anté che Hugo a l'ha bandonà la poesìa. An efet, chiel a l'era giumaj tirà da la cariera polìtica e da la vita 'd mond. Dël 1845 a l'é stàit creà pari ëd Fransa. La polìtica e l'esili (1845-1870)Hugo a l'era nen bon an polìtica. Ant la ca dij pari a dovrava tanta retòrica ch'a l'era malfé pijelo an sël serio. Apress l'arvolussion dël 1848 a l'é presentasse për la pressidensa dla repùblica, ma a l'ha pijà mach pòchi vot. Rivà al podèj Napoleon III, Hugo as opon an manera ciàira e decisa con na serie ëd dëscors. Ai 14 dë dzèmber 1851 a l'é forsà a andé an esili e a scapa a Brussel travestì da ovrié. Dl'ost 1852 a l'ha tramudà a Jersey e dël 1855 a l'é trasferisse a Guernsey andoa a l'ha catà ca Hauteville për abiteje. Leugn da la Fransa a l'ha publicà vàire scrit an sla situassion polìtica fransèisa, a l'ha pijà 'd bala l'amperador an Napoléon le petit (1852) e a l'ha giutà esilià e republican an finansiandje. Dël 1853 a l'ha publicà Les châtiments.
Les contemplations, dël 1856, a conten-o miraco la part pì durèivola dij sò vers lìrich.
Doi agn apress a l'ha componù la prima session ëd la Légende des siècles. Ant ij darié agn ëd sò esili soa famija a l'é dësblasse: soa fomna a l'ha tramudà a Brussel anté ch'a l'é mòrta dël 1868 e tre agn apress a l'é mórt só fieul Charles. Soa fija Adèle a l'é scapà con n'ufissial anglèis; mach Juliette Drouet a l'é restaje fidela. Ij darié agn (1870-1885)Drocà Napoleon III e stabilìa la repùblica, dlë stèmber 1870 Hugo a l'é rintrà a Paris, arseivù an trionf, e a l'é dventà cantor e profeta dla tersa repùblica. Durant la Comun-a a l'ha tramudà a Brussel; a l'era ufrisse d'ospité ij comunard esilià, ma për sòn ël goern belgi a l'ha taparalo via. Dël 1883 a l'é mòrtie Juliette Drouet. La crìticaL'idolatrìa ch'a l'avìo për chiel vàire dij sò amirator a l'ha provocà na reassion inevitàbila. Possà da costa reassion, soe qualità grame - dzortut sò caràter - a l'han butà an ombra sò talent armarchèivol. Tutun a l'é possìbil fé në stim pì echilibrà. Da na mira stòrica Victor Hugo a l'é 'd sigura un-a dle përsonalità pì grande dla literatura an lenga fransèisa.
Soa anfluensa a l'é stàita motobin ancreusa e spantià: ant ij sò travaj as treuvo j'ambrion ëd tanti moviment ch'a-i son ëvnuje apress, tanme ij parnassian, ij simbolista, ij decadent.
D'autor motobin diferent, tanme Baudelaire, Verlaine o fin-a Rimbaud a-j devo cheicòs. Hugo a l'era franch nen l'arvolussionari ch'a disìa d'esse, ma a l'ha torna antroduvù ij méter e la cadensa dël sécol ch'a fa XVI e a l'ha rompù con jë schema rèid ëd Boileau. D'àutra part, ij sò romanz a son pa al livel ëd coj ëd Balzac o ëd Sand. Tutun a l'é stàit mèistr dël lengage e na gran figura literaria, ël pì grand poeta an lenga fransèisa dël sécol ch'a fa XIX. Euvre prinsipajLiteratura
Publicà con në stranòm, a l'é n'arfassiment ëd Kenilworth dë Scott. A l'é stàit un faliment.
Euvra teatral ch'a l'ha fàit ës-ciopé na vera bataja antra 'l mond literari tradissional e na neuva ondà dë scritor giovo.
A l'é la stòria ëd na fomna motobin bela, disputà da 'n gheub e un prèive an-namorà.
La stòria ëd n'òm da la miseria a la ghijotin-a a dventa n'arflession an sna sossietà ch'a crea 'd përson-e arfudà e a traonda 'd vìtime nossente.
Ambelessì Hugo a pija 'd bala ël colp dë stat dij 2 dë dzèmber 1851 ëd Luis-Napoleon Bon-a-part.
Les misérables a l'é la ciadeuvra d'Hugo, e a l'ha avù un sucess motobin grand.
As trata d'un romanz épich con ëd sene memoràbij (parèj dla descrission dla bataja ëd Waterloo) e moral, andoa educassion, giustissia sossial e carità a son ës-ciairà tanme j'ùnich mojen për l'emancipassion da l'ignoransa e d'la miseria.
Costi miseràbij a son le vìtime ëd n'ordinament sossial dësgiust. Jean Valjean, vej forsà, a treuva arpar dal vësco ëd Digne, Myriel, ma a-j pòrta via doe girìndole d'argent e a scapa.
Cand ch'a l'é arestà, ël vësco a testimònia për chiel.
Valjean a resta motobin tocà da tanta generosità e a cangia fasson ëd vive.
Dij vàire travaj publicà dòp soa mòrt dai sò amis Paul Meurice e Auguste Vacquerie, ij pì anteressant a resto ël volum ëd nòte autobiogràfiche Choses vues e l'arcòlta ëd poesìe Toute la lyre. J'àutre colession pòstume a l'han mach fàit dla mal a la riputassion dël poeta. Dissègn
|
