Wrotycz pospolity

Wrotycz pospolity
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	wrotycz
Gatunek	wrotycz pospolity
	Nazwa systematyczna
	Tanacetum vulgare L.; Sp. pl. 2:844. 1753
Synonimy
	Chrysanthemum vulgare (L.) Bernh.; Tanacetum boreale Fisch. ex DC.;
	Chrysanthemum vulgare (L.) Bernh.; Tanacetum boreale Fisch. ex DC.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Występuje w całej Europie i na obszarach Azji o umiarkowanym klimacie^[3]. Rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie poza tym obszarem^[3]. W Polsce jest gatunkiem pospolitym.

Morfologia

Pokrój: Rozrasta się w duże kępy przy pomocy krótkich kłączy. Cała roślina wydziela silną woń, przypominającą nieco zapach kamfory, co dla wielu osób jest odstręczające.
Łodyga: Sztywna, do 1,5 m wysokości o czterokanciastym przekroju.
Liście: Duże, pierzastosieczne, dolne pierzastowcinane, górne wcinanopiłkowane, skrętoległe.
Kwiaty: Baldachokształtny (podbaldach), składający się ze spłaszczonych koszyczków, w których znajdują się brzeżne kwiaty wyłącznie żeńskie, pomarańczowożółte, rurkowe jednostronnie ścięte, wewnętrzne, rurkowate, obupłciowe, nieco jaśniejsze. Kielich w postaci błoniastego rąbka.
Owoc: Pięciożeberkowa niełupka.

Kwiatostan złożony
Koszyczki kwiatowe
Owoce
Liść

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Występuje pospolicie przy drogach, na miedzach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Artemisio-Tanacetetum^[4]. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Cała roślina jest toksyczna^[5]. W wyniku przekrwienia narządów może spowodować poronienie^[6]. Ziele rośliny jest trujące dla bydła^[7].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Kwiat wrotyczu (Flos Athannasiae, Flos Cinnae), ziele wrotyczu (Herba Tanaceti), olejek wrotyczowy (Oleum Tanateci). Kwiaty wrotyczu zawierają od 1 do 1,5% olejku, którego głównymi składnikami są tujon, izotujon, kamfora, borneol oraz gorzki lakton – tanacetyna i flawonidy: akacetyna i luteolina.
Działanie: Roślina była stosowana dawniej do spędzania płodu^[8], leczenia histerii, do pobudzania menstruacji oraz przy stłuczeniach, zwichnięciach, reumatyzmie i chorobach skóry^[5], takich jak świerzb, wszawica i nużyca^[9], np. jako domieszka do leków zewnętrznego stosowania we wszawicy głowowej i łonowej (alkoholowy wyciąg o nazwie Artemisol)^[6]. Używa się jej też do zwalczania robaków obłych w układzie pokarmowym, jednak ze względu na obecność tujonu większa ilość ma działanie trujące dla człowieka^[6]. Tujon podrażnia błony śluzowe przewodu pokarmowego, więc preparaty z wrotyczu nie powinny być stosowane doustnie w przypadku stanów zapalnych żołądka i jelit oraz u kobiet w ciąży^[10]. Składniki ekstraktu z wrotyczu (takie jak polisacharydy i partenolid) stymulują układ immunologiczny^[11] i w warunkach laboratoryjnych testowano ich skuteczność w leczeniu np. opryszczki^[12].

Roślina jadalna: Choć jest trujący, w średniowieczu wrotycz był stosowany jako przyprawa^[6]. Np. jego młodych pączków używano zamiast kaparów, a koszyczki kwiatowe zapiekano w cieście^[6]. Obecnie już nie jest używany w kuchni.
Roślina użytkowa: Zapach wrotyczu, przypominający zapach kamfory, skutecznie odstrasza owady^[6]. Z tego też względu jest używany jako repelent do odstraszania much, mrówek i moli^[5]^[6], również komarów i kleszczy^[13]. Odwar z ziela nadaje się do ekologicznego zwalczania stonki ziemniaczanej^[6] i mszyc.
Roślina ozdobna: Uprawiany w ogrodach na rabatach. Szczególnie nadaje się na suche bukiety^[6]. Oprócz typowej formy uprawiane są odmiany ozdobne, np. 'De Candolle' o podwójnie pierzastodzielnych liściach.

Uprawa

Roślina łatwa w uprawie, w Polsce całkowicie mrozoodporna (strefy mrozoodporności 4-10)^[5]. Jest ekspansywna i rozrasta się nieograniczenie, z tego też względu należy w ogrodzie kontrolować jej rozwój. Nie ma specjalnych wymagań, ale preferuje słoneczne stanowiska i przepuszczalne, suche gleby^[5]. Najłatwiej rozmnażać ją przez podział bardzo wczesną wiosną, można też przez wysiew nasion wczesną wiosną.

Obecność w kulturze

W Bretanii napój z wrotycza pospolitego pito dawniej w Poniedziałek Wielkanocny. Uważano, że niezachowanie tego zwyczaju powodowało, iż cały rok był pełen demonów, czarów i chorób^[6].
Często jego zasuszone ziele noszono w modlitewniku do kościoła (podobno zapobiegał zaśnięciu podczas nudnego kazania)^[6].
Poczta Polska wyemitowała 5 września 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający wrotycz pospolity o nominale 1,15 zł, w serii Kwiaty polne. Autorem projektu znaczka był Tadeusz Michaluk. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r. Wrotycz pospolity pojawił się też na pierwszym znaczku tej serii o nominale 20 gr, w bukiecie kwiatów polnych^[14].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-27].
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
↑ Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, 1982. ISBN 83-09-00660-8.
↑ Larry W. Mitich: "Tansy". Weed Technology 6: 242–4. (March 1992)..
↑ Wapteka, Wrotycz pospolity zastosowanie w lecznictwie - działanie w medycynie [online], Wapteka.pl [dostęp 2022-01-29] (pol.).
↑ OżarowskiO. Aleksander OżarowskiO., ŁańcuckiŁ. Jan ŁańcuckiŁ., GąsiorowskaG. Krystyna GąsiorowskaG., Leki roślinne, Warszawa: Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego Herbapol, 1978 .
↑ GangG. Xie GangG., Igor A.I.A. Schepetkin Igor A.I.A., Mark T.M.T. Quinn Mark T.M.T., Immunomodulatory activity of acidic polysaccharides isolated from Tanacetum vulgare L, „International Immunopharmacology”, 7 (13), 2007, s. 1639–1650, DOI: 10.1016/j.intimp.2007.08.013, ISSN 1567-5769, PMID: 17996673, PMCID: PMC2203220 [dostęp 2022-01-29] .
↑ ThelmaT. Onozato ThelmaT. i inni, Tanacetum vulgare: antiherpes virus activity of crude extract and the purified compound parthenolide, „Phytotherapy research: PTR”, 23 (6), 2009, s. 791–796, DOI: 10.1002/ptr.2638, ISSN 1099-1573, PMID: 19152371 [dostęp 2022-01-29] .
↑ Wrotycz pospolity, medonet.pl
↑ Marek Jedziniak: Kwiaty polne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[grin-3] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-27].

[4] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[E-5] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[A-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.

[mowszowicz-7] Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, 1982. ISBN 83-09-00660-8.

[F-8] Larry W. Mitich: "Tansy". Weed Technology 6: 242–4. (March 1992)..

[:0-9] Wapteka, Wrotycz pospolity zastosowanie w lecznictwie - działanie w medycynie [online], Wapteka.pl [dostęp 2022-01-29] (pol.).

[10] OżarowskiO. Aleksander OżarowskiO., ŁańcuckiŁ. Jan ŁańcuckiŁ., GąsiorowskaG. Krystyna GąsiorowskaG., Leki roślinne, Warszawa: Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego Herbapol, 1978 .

[11] GangG. Xie GangG., Igor A.I.A. Schepetkin Igor A.I.A., Mark T.M.T. Quinn Mark T.M.T., Immunomodulatory activity of acidic polysaccharides isolated from Tanacetum vulgare L, „International Immunopharmacology”, 7 (13), 2007, s. 1639–1650, DOI: 10.1016/j.intimp.2007.08.013, ISSN 1567-5769, PMID: 17996673, PMCID: PMC2203220 [dostęp 2022-01-29] .

[12] ThelmaT. Onozato ThelmaT. i inni, Tanacetum vulgare: antiherpes virus activity of crude extract and the purified compound parthenolide, „Phytotherapy research: PTR”, 23 (6), 2009, s. 791–796, DOI: 10.1002/ptr.2638, ISSN 1099-1573, PMID: 19152371 [dostęp 2022-01-29] .

[13] Wrotycz pospolity, medonet.pl

[14] Marek Jedziniak: Kwiaty polne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]