Oset

Oset
	; Oset zwisły
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Carduoideae
Rodzaj	oset
	Nazwa systematyczna
	Carduus L.; Sp. Pl. 820. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Carduus nutans L.
Synonimy
	Clavena DC.; Clomium Adans.; Onopyxus Bubani; Orthocentron Cass.; Polycantha Hill; Pternix Hill;
	Clavena DC.; Clomium Adans.; Onopyxus Bubani; Orthocentron Cass.; Polycantha Hill; Pternix Hill;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Oset (Carduus L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 92 gatunki^[4]. Zasięg rodzaju obejmuje Europę, Azję i Afrykę, z czego 5 rośnie naturalnie w Polsce. Przedstawiciele rodzaju rozprzestrzenieni zostali także na innych kontynentach, także w Polsce rosną dwa gatunki obce zadomowione i cztery przejściowo dziczejące.

Znaczenie ekonomiczne roślin jest opisywane jako zasadniczo niekorzystne, ponieważ liczne gatunki rosną jako chwasty w uprawach ogrodowych i polowych, na plantacjach i pastwiskach^[5]. Kwiatostany ostu zwisłego C. nutans zmacerowane w wodzie przez kilka godzin używano dla przyśpieszenia zsiadania się mleka i przy wyrobie sera. Pozbawione kolców łodygi, młode liście i dna koszyczków są jadalne. Zebrane wiosną, obrane łodygi ostu łopianowatego C. personata opisywane są jako jedno z najsmaczniejszych warzyw rosnących dziko w Europie Środkowej^[6].

W języku potocznym nazwa „oset” jest stosowana także dla podobnych morfologicznie roślin należących do innych rodzajów.

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (bez Islandii) i Azję (bez części północno-wschodniej i południowo-wschodniej)^[4], a poza tym północną Afrykę i góry w strefie międzyzwrotnikowej tego kontynentu. Najbardziej zróżnicowany jest w basenie Morza Śródziemnego^[5]^[7]. W Europie rośnie 48 gatunków^[7].

Rośliny introdukowane z tego rodzaju występują w Ameryce Północnej (do szczególnie problematycznych w Stanach Zjednoczonych należy oset nastroszony C. acanthoides i oset włoski C. pycnocephalus)^[7], w Ameryce Południowej, południowej Afryce, w Australii i na subkontynencie indyjskim^[4].

Gatunki rodzime we florze Polski^[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej, druga według bazy taksonomicznej The Plants of the World (jeśli jest inna)

oset łopianowaty Carduus personata (L.) Jacq.
oset kędzierzawy Carduus crispus L.
oset klapowany Carduus ×lobulatus Borbás
oset pagórkowy Carduus collinus Waldst. & Kit.
oset siny Carduus glaucus Baumg. ≡ Carduus defloratus subsp. glaucus (Rchb.f.) Nyman

Gatunki introdukowane – zadomowione i przejściowo dziczejące w Polsce^[8]

oset haczykowaty Carduus hamulosus Ehrh. – efemerofit
oset nastroszony Carduus acanthoides L. – antropofit zadomowiony
oset wielkogłówkowy Carduus macrocephalus Desf. – efemerofit
oset wąskokwiatowy Carduus tenuiflorus Curtis – efemerofit
oset włoski Carduus pycnocephalus L. – efemerofit
oset zwisły Carduus nutans L. – antropofit zadomowiony

Morfologia

Pokrój: Rośliny roczne, dwuletnie i rzadziej byliny osiągające do 2 m, rzadko do 4 m wysokości^[9]. Pędy wzniesione, słabiej lub mocniej rozgałęzione, zwykle mniej lub bardziej owłosione, rzadko nagie, zawsze kolczaste, łodyga kolczasto oskrzydlona^[9].
Liście: Skrętoległe, kolczaste (wyjątkiem o liściach bez kolców jest oset łopianowaty^[5]), z nasadami zbiegającymi wzdłuż łodygi (dlatego jest ona oskrzydlona)^[10]. Blaszka niepodzielona lub pierzastodzielna^[10].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki tworzące się pojedynczo na szczytach pędów lub po kilka do 20 w gęstych skupieniach lub luźnych baldachogronach^[9]. Okrywa koszyczków kulistawa do walcowatej^[9], okryta licznymi, dachówkowato ułożonymi, lancetowatymi listkami, zwykle kolczasto zakończonymi^[10]. Dno kwiatostanu pokryte szczecinkowatymi plewinkami. Wszystkie kwiaty jednakowe, obupłciowe, o koronie rurkowatej, głęboko podzielonej (łatki równowąskie^[9]), purpurowej, czasem czerwonawej lub fioletowej. Pręciki o nitkach wolnych i owłosionych. Szyjka słupka na szczycie rozwidlona^[10].
Owoce: Niełupki nagie, odwrotnie jajowate^[10]^[5], na szczycie z drobnym, 5-łatkowym elajosomem (brak u ostu zwisłego^[5]) oraz wieloszeregowym puchem kielichowym złożonym z nierozgałęzionych i szorstkich włosków^[10].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny astrowatych Asteraceae, w jej obrębie klasyfikowany do podrodziny Carduoideae, plemienia Cardueae i podplemienia Carduinae^[11].

Wykaz gatunków^[4]

Carduus acanthocephalus C.A.Mey.
Carduus acanthoides L. – oset nastroszony
Carduus acicularis Bertol.
Carduus adpressus C.A.Mey.
Carduus affinis Guss.
Carduus afromontanus R.E.Fr.
Carduus amanus Rech.f.
Carduus angusticeps H.Lindb.
Carduus arabicus Jacq. ex Murray
Carduus × aragonensis Devesa & Talavera
Carduus argentatus L.
Carduus argyroa Biv.
Carduus × arvaticus Font Quer & Rothm.
Carduus asturicus Franco
Carduus × atacinus (Arènes) B.Bock
Carduus aurosicus Vill.
Carduus axillaris Gaudin
Carduus baeocephalus Webb
Carduus ballii Hook.f.
Carduus × bergadensis Sennen
Carduus bourgaei Kazmi
Carduus bourgeanus Boiss. & Reut.
Carduus broteroi Welw. ex Cout.
Carduus × brunneri Döll
Carduus budaianus Jáv.
Carduus × camplonensis Devesa & Talavera
Carduus candicans Waldst. & Kit.
Carduus × cantabricus Devesa & Talavera
Carduus carduelis (L.) Gren.
Carduus carlinoides Gouan
Carduus carpetanus Boiss. & Reut.
Carduus cephalanthus Viv.
Carduus chevallieri Barratte ex Chevall.
Carduus chrysacanthus Ten.
Carduus clavulatus Link
Carduus collinus Waldst. & Kit. – oset pagórkowy
Carduus corymbosus Ten.
Carduus crispus L. – oset kędzierzawy
Carduus dahuricus (Arènes) Kazmi
Carduus defloratus L. – oset bezkwiatowy
Carduus edelbergii Rech.f.
Carduus × estivali Arènes
Carduus × fallax Borbás
Carduus fasciculiflorus Viv.
Carduus fissurae
Carduus getulus Pomel
Carduus × gillotii Rouy
Carduus × grassensis Briq. & Cavill.
Carduus × grenieri Sch.Bip. ex Nyman
Carduus hamulosus Ehrh.
Carduus hazslinszkyanus Budai
Carduus hohenackeri Kazmi
Carduus ibicensis (Devesa & Talavera) Rosselló & N.Torres
Carduus × intercedens Hausskn.
Carduus × ipe Boros
Carduus × jordanii Arènes
Carduus keniensis R.E.Fr.
Carduus kerneri Simonk.
Carduus kirghisicus Sultanova
Carduus kumaunensis (Arènes) Kazmi
Carduus lanuginosus Willd.
Carduus leptacanthus Fresen.
Carduus × leptocephalus Peterm.
Carduus leptocladus Durieu
Carduus litigiosus Nocca & Balb.
Carduus × lobulatus Borbás – oset klapowany
Carduus lusitanicus Rouy
Carduus macracanthus Kazmi
Carduus macrocephalus Desf. – oset wielkogłówkowy
Carduus malyi Greuter
Carduus maroccanus (Arènes) Kazmi
Carduus martinezii Pau
Carduus membranaceus Lojac.
Carduus meonanthus Hoffmanns. & Link
Carduus × meratii Arènes
Carduus millefolius R.E.Fr.
Carduus × mixtus Corb.
Carduus modestii Tamamsch.
Carduus × montis-majoris Teyber
Carduus × moritzii Brügger
Carduus myriacanthus Salzm. ex DC.
Carduus nawaschini Bordz.
Carduus nervosus K.Koch
Carduus nigrescens Vill.
Carduus numidicus Coss. & Durieu
Carduus nutans L. – oset zwisły
Carduus nyassanus R.E.Fr.
Carduus olympicus Boiss.
Carduus onopordioides Fisch. ex M.Bieb.
Carduus × orthocephalus Wallr.
Carduus peisonis Teyber
Carduus personata (L.) Jacq. – oset łopianowaty
Carduus poliochrus Trautv.
Carduus × puechii H.J.Coste
Carduus pumilus D.Don
Carduus × pycnocephaloformis Arènes
Carduus pycnocephalus L. – oset włoski
Carduus quercifolius F.K.Mey.
Carduus ramosissimus Pancic
Carduus rechingerianus Kazmi
Carduus rivasgodayanus Devesa & Talavera
Carduus ruwenzoriensis S.Moore
Carduus santacreui (Devesa & Talavera) Devesa
Carduus schimperi Sch.Bip.
Carduus × schulzeanus Ruhmer
Carduus seminudus M.Bieb.
Carduus × sepincola Hausskn.
Carduus × septentrionalis Devesa & Talavera
Carduus silvarum R.E.Fr.
Carduus solteszii Budai
Carduus spachianus Durieu
Carduus squarrosus DC. ex Lowe
Carduus × stangii H.Buek
Carduus tenuiflorus Curtis – oset wąskokwiatowy
Carduus × theriotii Rouy
Carduus thracicus (Velen.) Hayek
Carduus tmoleus Boiss.
Carduus transcaspicus Gand.
Carduus × turocensis Margittai
Carduus uncinatus M.Bieb.
Carduus × veronensis Arènes
Carduus × vigoi Mateo
Carduus volutarioides Reyes-Bet.
Carduus × weizensis Hayek

Symbolika i nazewnictwo

Osobny artykuł: Oset (potocznie).

Nazwa „oset” w polskim nazewnictwie potocznym używana jest do różnych kolczastych roślin, nie tylko z rodzaju Carduus, ale także ostrożeń, dziewięćsił czy popłoch. Ze względu na rozpowszechnienie, najbardziej prawdopodobne jest, że w literaturze nienaukowej nazwą tą opisany jest ostrożeń polny. Również w literaturze naukowej odwołującej się do nazewnictwa potocznego (np. z zakresu ziołolecznictwa) stosowanie tej nazwy i utożsamianie z rodzajem Carduus może być mylące. Przykładowo, zapisy o jadalnym oście z dużym prawdopodobieństwem dotyczą ostrożnia łąkowego lub warzywnego^[12].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Carduus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-14].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 76. ISBN 978-3-540-31050-1.
↑ ŁukaszŁ. Łuczaj ŁukaszŁ., Dzikie rośliny jadalne Polski: przewodnik survivalowy, wyd. 2, Krosno: Wydawnictwo "Chemigrafia", 2004, ISBN 83-904633-6-9, OCLC 71833163 .
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 164, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 49, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J. Keil: Carduus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-14].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1971, s. 357-358.
↑ Genus Carduus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-14].
↑ Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 43-64, 2008. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-22].

[powo-4] Carduus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-05-14].

[kubitzki-5] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. VIII. Flowering Plants. Dicotyledons. Asterales. Berlin, Heidelberg: Springer, 2007, s. 76. ISBN 978-3-540-31050-1.

[6] ŁukaszŁ. Łuczaj ŁukaszŁ., Dzikie rośliny jadalne Polski: przewodnik survivalowy, wyd. 2, Krosno: Wydawnictwo "Chemigrafia", 2004, ISBN 83-904633-6-9, OCLC 71833163 .

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 164, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 49, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[america-9] David J. Keil: Carduus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-05-14].

[flora-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XII. Warszawa, Kraków: PAN, PWN, 1971, s. 357-358.

[grin-11] Genus Carduus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-05-14].

[12] Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 43-64, 2008. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]