Irbis śnieżny
| Panthera uncia[1] | |||
| (Schreber, 1775) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
irbis śnieżny | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Podgatunki[8] | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[9] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Irbis śnieżny[10], irbis[11], pantera śnieżna[11], śnieżny leopard, uncja (Panthera uncia) – gatunek ssaka z podrodziny panter (Pantherinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae), występujący na terenach Azji Środkowej.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1775 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Daniel von Schreber, nadając mu nazwę Felis uncia[2]. Miejsce typowe to góry Ałtaj[12]. Schreber swój opis oparł na okazie z de Buffona z 1761 roku[13][14]. Podgatunek uncioides po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1855 roku amerykańsko-brytyjski przyrodnik Thomas Horsfield, nadając mu nazwę Felis uncioides[4]. Miejsce typowe to Nepal[14]. Horsfield swój opis oparł na okazach z Muzeum Kompanii Wschodnioindyjskiej otrzymanych od angielskiego przyrodnika Briana Houghtona Hodgsona[14].
Do niedawna irbis śnieżny zaliczany był do monotypowego rodzaju irbis[10] (Uncia)[12]. Na podstawie analizy genetycznej[15][16] przeprowadzonej w 2006 roku gatunek ten został umieszczony ponownie w rodzaju lampart (Panthera). Irbis jest ściśle powiązany z tygrysem, obydwa gatunki rozdzieliły się około 2 miliony lat temu[17]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają dwa podgatunki[18].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Panthera: πανθηρας panthēras „pantera, lampart”[19].
- uncia: starofranc. ounce „ryś”[20].
- uncioides: epitet gatunkowy Felis uncia Schreber, 1775; -οιδης -oidēs „przypominający”[4].
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Irbis śnieżny występuje w Azji, zamieszkując w zależności od podgatunku[8][18]:
- P. uncia uncia – centralna Azja na północny wschód do Mongolii i południowej Rosji.
- P. uncia uncioides – zachodnia Chińska Republika Ludowa i Himalaje.
Habitat
[edytuj | edytuj kod]Preferuje tereny górzyste i skaliste. Najczęściej przebywa na wysokości od 3000 do 4500 m n.p.m., jednak zaobserwowano go na wysokości nawet 5500 m. Czasami polując, szczególnie zimą, schodzą na niższe partie gór, w okolice 900 m n.p.m. Unikają gęstych lasów, zwykle występują w lasach iglastych lub w suchych zaroślach[21].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała (bez ogona) 86–125 cm, długość ogona 80–105 cm; masa ciała 22–52 kg; dorosłe samice są mniejsze i lżejsze od dorosłych samców[8]. Ma krępe, dość krótkie łapy i długi, gruby ogon. Na białokremowej lub szarawej na grzbiecie i białej na brzuchu sierści widnieją czarne lub ciemnobrunatne rozetki i plamy. Długie i gęste futro doskonale kamufluje zwierzę[21].
Styl życia
[edytuj | edytuj kod]Aktywny w ciągu dnia oraz o zmierzchu. W poszukiwaniu zdobyczy przemierza terytorium łowieckie po stałych ścieżkach. Jest bardzo czujny i ostrożny. Prowadzą samotniczy tryb życia, jedynie w okresie godowym obserwowany bywa w parach. Znaczą swój teren odchodami oraz feromonami. Występują w odległości co najmniej 2 km od innego osobnika. Długość życia w niewoli wynosi między 18 a 21 lat[21].
Odżywianie
[edytuj | edytuj kod]Są drapieżnikami. Poluje na górskie ssaki kopytne takie jak koziorożce, markury, dziki, nahury, tary i piżmowce syberyjskie, a także na świstaki, ptaki oraz niewielkie kręgowce. Polują także na zwierzęta domowe, np. drób i bydło[21].
Rozmnażanie
[edytuj | edytuj kod]Ich okres godowy trwa zwykle od stycznia do marca. Po ciąży trwającej 90–100 dni rodzą się zwykle 2–3 młode, sporadycznie w miocie zdarza się 5 młodych. Świeżo po urodzeniu ważą około 300–600 g. Rodzą się ślepe, zaczynają widzieć po upływie tygodnia[21].
Z matką przebywają do 1 roku. Żywią się mlekiem matki do 5 miesięcy. Dojrzałość płciową osiągają w wieku dwóch lat (w niewoli – na wolności zapewne później). Młode rodzą się w jaskiniach lub szczelinach skalnych, które są wyściełane sierścią matki[21][22].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Na wolności żyje tylko 4500–7000 irbisów, w ogrodach zoologicznych około 200. Główne zagrożenia stanowi rozproszenie populacji (utrudnia to zmienność genetyczną), lokalny handel futrami tych zwierząt oraz wykorzystywanie ich kości w chińskiej medycynie. W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN irbis śnieżny jest uznawany za gatunek narażony (VU, Vulnerable)[9]. Chroni go też załącznik I konwencji CITES[23].
W Biszkeku w sierpniu 2017 roku odbyło się międzynarodowe forum poświęcone ochronie irbisa, w którym wzięło udział 10 państw. Jego celem było ustalenie wspólnego planu działania zmierzającego do ochrony dwudziestu siedlisk naturalnych do 2020 roku[24]. We wrześniu tego samego roku Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody postanowiła przenieść gatunek z grupy zagrożone wymarciem do grupy narażone na wymarcie[25].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Godło Tatarstanu
- Ak Bars Kazań, Barys Astana, Biłyj Bars Browary – kluby hokejowe (kolejno rosyjski, kazachski i ukraiński), mające w nazwie określenie leoparda śnieżnego
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Panthera uncia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1778, s. ryc. c, 386–387. (niem.).
- ↑ Ch.G. Ehrenberg. Observations et donées nouvelles sur le tigre du nord et la panthère du nord, recueillies dans le voyage de Sibérie fait par M. A. de Humboldt, en l’année 1829. „Annales des Sciences Naturelles”. 21, s. 394, 410, 1830. (fr.).
- ↑ a b c d T. Horsfield. Brief notices of several new or little-known species of Mammalia, lately discovered and collected in Nepal, by Brian Houghton Hodgson, Esq.. „The Annals and Magazine of Natural History”. Second series. 16, s. 105, 1855. (ang.).
- ↑ R.I. Pocock. On the tooth-change, cranial characters, and classification of the snow-leopard or ounce (Felis uncia). „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 18, s. 315, 1916. (ang.).
- ↑ L. Zukowsky. Grossäuger, die Hagenbeck entdeckte. „Zoologische Garten”. 17, s. 213, 1950. (niem.).
- ↑ Д.Г. Медведев. Морфологические отличия ирбиса из Южного Забайкалья. „Вестник Иркутской государственной сельскохозяйственной академии”. 20, s. 29, 2000. (ros.).
- ↑ a b c M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson & R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
- ↑ a b T. McCarthy i inni, Panthera uncia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2020-2 [dostęp 2020-08-13] (ang.).
- ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 139. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 110, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus: Uncia. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-08-13].
- ↑ G.-L. L. de Buffon: La panthére, l’once et le léopard. W: G.-L. L. de Buffon & L.J.M. Daubenton (redaktorzy): Histoire Naturelle, générale et particuliére avec la description du Cabinet du Roi. T. 9. Paris: De l’Imprimière royale, 1761, s. 161. (fr.).
- ↑ a b c A.C. Kitchener, C. Breitenmoser-Würsten, E. Eizirik, A. Gentry, L. Werdelin, LA. Wilting, N. Yamaguchi, A.V. Abramov, P. Christiansen, C. Driscoll, J.W. Duckworth, W.E. Johnson, S.J. Luo, E. Meijaard, P O’Donoghue, J. Sanderson, K. Seymour, M. Bruford, C. Groves, M. Hoffmann, K. Nowell, Z. Timmons & S. Tobe. A revised taxonomy of the Felidae : The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group. „Cat News”. Special Issue (80), s. 69, 2017. (ang.).
- ↑ W.E. Johnson, E. Eizirik, J. Pecon-Slattery, W.J. Murphy, A. Antunes, E. Teeling, S.J. O’Brien. The Late Miocene Radiation of Modern Felidae: A Genetic Assessment. „Science”. 311, s. 73–77, 2006. DOI: 10.1126/science.1122277. (ang.).
- ↑ E. Eizirik, W.E. Johnson, S.J. O’Brien. Molecular systematics and revised classification of the family Felidae (Mammalia, Carnivora). „Journal of Mammalogy”. (ang.).
- ↑ S.J. O’Brien, W.E. Johnson. The Evolution of Cast. „Scientific American”. Luty, s. 68–75, 2007. (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 396. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 510.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 700.
- ↑ a b c d e f Leah Montsion, Uncia uncia (snow leopard) [online], Animal Diversity Web [dostęp 2024-05-23] (ang.).
- ↑ H. Hemmer. Uncia uncia. „Mammalian Species”. 20, s. 1–5, 1972. (ang.).
- ↑ Panthera uncia, [w:] Species+ [online], UNEP-WCMC, CITES Secretariat [dostęp 2024-11-18] (ang.).
- ↑ Oficjalna strona forum. [dostęp 2017-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-27)]. (ang.).
- ↑ Tomasz Ulanowski, Wreszcie dobra wiadomość. Pantera śnieżna uratowana! Na razie [online], wyborcza.pl, 17 września 2017 [dostęp 2017-09-18].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).