Vejatz lo contengut

Espanhòu

Modificar los ligams
Tièra de 1000 articles que totas las Wikipèdias deurián aver.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Castelhan)

Infotaula de lengaEspanhòu
Español/Castellano
Parlat enEspanha, Mexic, Argentina, Sahara Occidentau e 20 autres païses (principals)
RegionEuròpa, America, Africa
LocutorsL1: 330 milions
L2: 90 milions
TipologiaSVO, VSO
Classificacion lingüistica
Estatut oficial
Oficial deArgentina, Bolívia, Chile, Colómbia, Còsta Rica, Cuba, Eqüator, Espanha, Puerto Rico, Nòu Mexic, Guatemala, Guinèa Eqüatoriala, Mexic, Honduras, Panamà, Paraguai, Lo Salvador, Peró, Republica Dominicana, Sahara Occidental, Uruguai, Veneçuèla, l'Organizacion de las Nacions Unidas, Union Europèa
AcadèmiaReal Academia Española (en)
Estatut de conservacion
Menaçat
CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
Segur
NENot Endangered (Non en dangièr)
ICHEL Red Book: Not Endangered

Classada coma lenga segura (NE) per l'Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond

Còdis lingüistics
ISO 639-1es Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-2spa Modifica el valor a Wikidata
ISO 639-3spa Modifica el valor a Wikidata
Ethnologuespa Modifica el valor a Wikidata
Glottologstan1288 Modifica el valor a Wikidata
Linguasphere51-AAA-b Modifica el valor a Wikidata
ASCL2303 Modifica el valor a Wikidata
IETFes Modifica el valor a Wikidata
Mòstra
Article primièr de la Declaracion dels Dreches de l'Òme en espanhòu:

Artículo 1

Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados como están de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.
Mapa

L'espanhòu (var. espanhòl) o tanben castelhan (autonim: español, castellano) qu'ei ua lenga romanica que la soa varietat estandard ei originària de la region de Castelha dont pòrta lo nom. Au dia de uei, que's parla en tota Espanha e en un sarròt de país deu continent american. Que compta 330 milions de personas, 450 milions en comptant los qui'u parlan com segonda lenga.

Que hè partida deu grop de las lengas indoeuropèas, e a l'interior d'aqueras, de las lengas latinas. Per aquò, per rasons istoricas (preséncia aràbia e musulmana en Espanha durant sèt sègles), que possedeish ua grana quantitat d'elements arabis.

Istòria

[modificar | Modificar lo còdi]

La lenga espanhòu que's desvolopè dens lo centre-nòrd de la Peninsula Iberica, a partir deu latin vulgar, dab l'influéncia d'un substrat celtic e d'un substrat basc, e la d'un superestrat arabi. Entermiei las caracteristicas de l'espanhòu que trobam la lenicion (latin: vita, castelhan: vida), la palatalizacion (lat annum, cast año), e la diftongacion de las vocalas bracas e e o deu latin vulgar (lat terra, cast tierra; lat novum, cast nuevo); dauvuns d'aqueths cambiaments fonologics que's tròban en d'autas lengas romanicas.

Durant la Reconquesta, aqueth dialècte deu nòrd que s'espandí de cap au sud e a d'autas regions de la Peninsula Iberica.

Lo prumèr diccionari latin-castelhan (Gramática de la Lengua Castellana) qu'estó publicat a Salamanca en 1492 per Elio Antonio de Nebrija. A comptar deu sègle XVI, dab la colonizacion espanhòu, la lenga que guanhè America e dauvuas regions de l'Asia. Au sègle XX, que s'introdusí en Guinèa Eqüatoriau e au Sahara Occidentau.

Distribucion geografica

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo domeni primitiu de l'espanhòu qu'èra lo nòrd de la Castelha actuau. Dab la Reconquista, que hasó recular au sud lo mossarabi e l'arabi. Atau, dempuish la fin de l'Edat Mejana, lo domeni de basa de l'espanhòu qu'ei la part mei grana e mei centrau d'Espanha, de Castelha dinc a Andalosia, sens las zonas perifericas on i a lengas minorizadas (çò ei: occitan a Aran, catalan, basco e galèc; dauvuns que pensan que l'astrurleonés e l'aragonés non son pas tanpauc integraders dens l'espanhòu).

L'espanhòu qu'ei ua de las lengas oficiaus de l'ONU, de l'Union Europèa e de l'Union Africana.

Dab mei de 100 milions d'abitants, Mexic que compta la mei importanta populacion de lenga espanhòu deu monde. Apuish qu'arriban las de Colómbia (44 milions), Espanha (43 milions), Argentina (39 milions) e los Estats Units (30 milions).

L'espanhòu qu'ei la lenga oficiau de 20 Estats: Argentina, Bolívia (cooficiau dab lo quíchoa e l'aimara), Colómbia, la Còsta Rica, Cuba, Espanha (cooficiau dab l'occitan en Catalonha, lo catalan, lo basco, e lo galèc), l'Eqüator, Lo Salvador, la Guinèa Eqüatoriala (cooficiau dab lo francés), Guatemala, Honduras, Mexic, Nicaragua, Panamà, Paraguai (cooficiau dab lo guaraní), Peró (cooficiau dab lo quíchoa e l'aimara), la Republica Dominicana, Uruguai, Veneçuèla e Chile.

Aus Estats Units, l'espanhòu qu'ei parlat per 40 milions de personas; qu'ei cooficiau dens l'estat deu Nòu Mexic e dens lo territòri de Puerto Rico.

Òrdre alfabetic Nombre de parlaires natius
  1. Alemanha (410 000)
  2. Andòrra (40 000)
  3. Argentina (41 248 000)
  4. Aruba (105 000)
  5. Austràlia (150 000)
  6. Àustria (1970)
  7. Belize (130 000)
  8. Bolívia (7 010 000)
  9. Bonaire (5700)
  10. Brasil (19 700 000)
  11. Canadà (272 000)
  12. Chile (15 795 000)
  13. China (250 000)
  14. Colómbia (45 600 000)
  15. Corèa del Sud (90 000)
  16. Còsta Rica (4 220 000)
  17. Cuba (11 285 000)
  18. Curaçao (112 450)
  19. Eqüator (10 946 000)
  20. Espanha (44 400 000 )
  21. Estats Units d'America (41 000 000)
  22. Filipinas (2 900 000)
  23. Finlàndia (17 200)
  24. França (2 100 000)
  25. Guatemala (8 163 000)
  26. Guaiana francesa (13 000)
  27. Guinèa Eqüatoriala (447 000)
  28. Guyana (198 000)
  29. Aïtí (1 650 000)
  30. Honduras (7 267 000)
  31. Israèl (160 000)
  32. Itàlia (455 000)
  33. Japon (500 000)
  34. Liban (2300)
  35. Mexic (106 255 000)
  36. Marròc (86 000)
  37. Nicaragua (5 503 000)
  38. Païses Basses (26 100)
  39. Panamà (3 108 000)
  40. Paraguai (4 737 000)
  41. Peró (26 152 265)
  42. Portugal (1 750 000)
  43. Puerto Rico (4 017 000)
  44. Reialme Unit (900 000)
  45. Republica Dominicana (8 850 000)
  46. Romania (7000)
  47. Russia (1 200 000)
  48. Sahara Occidental (341 000)
  49. Salvador, Lo (6 859 000)
  50. Suècia (39 700)
  51. Turquia (29 500)
  52. Uruguai (3 442 000)
  53. Veneçuèla (26 021 000)
  1. Mexic (106 255 000)
  2. Colómbia (45 600 000)
  3. Espanha (44 400 000)
  4. Argentina (41 248 000)
  5. Estats Units d'America (41 000 000)
  6. Peró (26 152 265)
  7. Veneçuèla (26 021 000)
  8. Brasil (19 700 000)
  9. Chile (15 795 000)
  10. Cuba (11 285 000)
  11. Eqüator (10 946 000)
  12. Republica Dominicana (8 850 000)
  13. Guatemala (8 163 000)
  14. Honduras (7 267 000)
  15. Bolívia (7 010 000)
  16. Salvador, Lo (6 859 000)
  17. Nicaragua (5 503 000)
  18. Paraguai (4 737 000)
  19. Còsta Rica (4 220 000)
  20. Puerto Rico (4 017 000)
  21. Uruguai (3 442 000)
  22. Panamà (3 108 000)
  23. Filipinas (2 900 000)
  24. França (2 100 000)
  25. Portugal (1 750 000)
  26. Haití (1 650 000)
  27. Russia (1 200 000)
  28. Marròc (960 706)
  29. Reialme Unit (900 000)
  30. Japon (500 000)
  31. Itàlia (455 000)
  32. Guinèa Eqüatoriala (447 000)
  33. Alemanha (410 000)
  34. Sahara Occidental (341 000)
  35. Canadà (272 000)
  36. China (250 000)
  37. Guyana (198 000)
  38. Soïssa (172 000)
  39. Israèl (160 000)
  40. Austràlia (150 000)
  41. Belize (130 000)
  42. Curaçao (112 450)
  43. Aruba (105 000)
  44. Corèa del Sud (90 000)
  45. Andòrra (40 000)
  46. Suècia (39 700)
  47. Trinitat e Tobago (32 200)
  48. Turquia (29 500)
  49. Nòva Zelanda (26 100)
  50. Païses Basses (17 600)
  51. Finlàndia (17 200)
  52. Guaiana (13 000)
  53. Romania (7000)
  54. Bonaire (5700)
  55. Liban (2300)
  56. Àustria (1970)
Es pas de bon determinar lo nombre exacte d'ispanofòns perque totes los pòbles que demòran dins un país ont l'espanhòu es lenga oficiau lo parlan pas.

Fonologia

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo sistèma consonantic de l'espanhòu qu'a coneishut cambiaments deus importants qui'u separan de la rèsta de las lengas ibericas:

  • La /f/ iniciau qu'a evoluit de cap a ua /h/ aspirada; puish l'aspiracion que s'ei esmudida enqüèra que l'ortografia la consèrve ("facer"-->"hacer")
  • La consonanta b e la v qu'an lo medish son bilabiau oclusiu, la reparticion enter las duas realizacions graficas que's hè generaument segon l'etimologia.
  • La consonanta sonòra alveolara fricativa z (qui s'escrivè "s" enter duas vocalas, com en occitan), que prenó lo son de l'alveolara fricativa shorda /s/ (qui s'escrivè "ss" enter duas vocalas, com en occitan tanben).
  • L'africada pòstalveolara sonòra /δ/ (qui s'escrivè "z"), que s'eishordí en (/ts/), (com la "ç", "ce", "ci" deu castelhan ancian), e au nòrd d'Espanha aqueth son /ts/ que devienó la consonanta interdentau /θ/, (qui s'escriu uei lo dia "z", "ce", "ci"), mes au sud d'Espanha e en America latina que devienó /s/.
  • La fricativa pòstalveolara sonòra /ʒ/ (qui s'escrivè "j, "ge", "gi", e se prononciava com en francés o en parlars gascons que i a (Auloron, Aussau)), que s'uní dab lo de la shorda /ʃ/ (qui s'escrivè "x" e se prononciava com la x deu gascon ancian). Mai tard, qu'evoluí de cap a /x/ (qui ei lo son qui aperam a còps "de la jota espanhòla, e qui existeish tanben en alemand (escrivut ch), en breton (escrivut c'h), en arab (transcrivut kh). L'espanhòu actuau qu'a guardat las grafias "j", "ge", "gi").

Totun, la prononciacion anciana de l'espanhòu que s'ei conservada en judeoespanhòu, la lenga deus judius sefarditas, parlada peus descendents deus judius expulsats d'Espanha au sègle XV.

Sintaxi

[modificar | Modificar lo còdi]

Entà destacar un sol trèit sintaxic originau de l'espanhòu, citem l'emplec, en cas que i a, de la preposicion a, davant un complement d'objècte dirècte. Aqueth emplec qu'existeish tanben en gascon mes n'i ei pas tant espandit: ¿Le conoces a aquel hombre?, "E coneishes ad aqueth òmi?"; Veo a Pedro, "Que vei (a) Pèir".

Alfabet

[modificar | Modificar lo còdi]

Segon la nòrma classica del castelhan, l'alfabet espanhòl ten 27 letras dins l'òrdre seguent:

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj (Kk) Ll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv (Ww) Xx Yy Zz

Las letras K, e W se considèra que son forestièras e s'emplegan sonque dins de mots d'origina forestièra

Los noms de las letras son:

Letra Nom Escrit en espanhol Pronóncia occitan
A a a a a
B b be ba be bi bo bu bà be bi bò bo
C c ce ca que qui co cu (ce ci) cà que qui cò co (se si)
D d de da de di do du dà de di dò do
E e e e e
F f efe fa fe fi fo fu fà fe fi fò fo
G g ge ga gue gui go gu (ge gi) gà gue gui gò go (khe khi)
H h hache - muta
I i i i i
J j jotà ja je ji jo ju khà khe khi khò kho
(K k) cà k forestièra
L l ele la le li lo lu là le li lò lo
M m eme ma me mi mo mu mà me mi mò mo
N n ene na ne ni no nu nà ne ni nò no
Ñ ñ eñe ña ñe ñi ño ñu nhà nhe nhi nhò nho
O o ò o ò
P p pe pa pe pi po pu pà pe pi pò po
Q q co Come en C
R r ere -ra -re -ri -ro -ru rà re ri rò ro
S s ese sa se si so su sà se si sò so
T t te ta te ti to tu tà te ti tò to
U u o u o
V v ove va ve vi vo vu bà be bi bò bo
(W w) dòble ve W forestièra
X x equis x digraf cs (exámen=ecsamen)
Y y ye ya, ye, yi, yo, yu jà je ji jò jo (En Argentina /sh/ )
Z z setà za, ze,, zi, zo, zu sà se si sò so

Los Digrafs
CH | che |cha, che, chi, cho, chu | chà, che, chi, chò, cho
LL | elle |lla, lle, lli, llo, llu | jà, je, ji, jò, jo (En Argentina /sh/)
RR | erre |-rra, -rre, -rri. -rro, -rru | rrà, rre, rri, rrò, rru

Variacions dialectaus

[modificar | Modificar lo còdi]

Qu'existeishen variacions dialectaus de las importantas dens las regions d'Espanha e d'America. La prononciacion deu nòrd-centre d'Espanha, especialament la prononciacion de la vila de Valhadolid, qu'ei considerada com l'estandard internacionau, e las diferéncias que son granas dab l'espanhòu d'America Latina, mes tanben de regions com Andalosia.

Diccionaris

[modificar | Modificar lo còdi]
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Espanhòu&oldid=2457337 »