Bladvorm

Zie Blad (doorverwijspagina) voor andere betekenissen van Blad.

Onder bladvorm verstaat men de globale omtrek, bladoppervlak, bladrand, bladtop, bladvoet, bladsteel, mate van insnijding, nervatuur en samengesteldheid van de bladeren van zaadplanten: kruidachtige planten, struiken, loofbomen en naaldbomen. De bladeren hebben een grote verscheidenheid aan vormen, waarvoor een uitgebreide terminologie is ontwikkeld. De terminologie wordt gebruikt bij de beschrijving en de determinatie van planten.

Ook zijn er bladeren die omgevormd zijn tot bloemdelen, schutbladen, steunblaadjes of bladranken. Bij sommige erwtenrassen, de zogenaamde bladloze rassen, zijn zelfs volledige bladeren omgevormd tot ranken.

De voor mossen en levermossen gebruikte terminologie om de bladvorm te beschrijven wordt hier niet behandeld.

Algemene vorm

Bij de beschrijving van de algemene bladvorm is de plaats van de grootste breedte van groot belang. Deze grootste breedte bevindt zich in het midden, onder het midden, boven het midden, of de breedte is vrijwel overal gelijk. Ook kan bij één plant verscheidenheid in vorm van de bladschijf voorkomen: dit heet heterofyllie als het aan verschillende takken of stengels voorkomt, en het heet anisofyllie als het aan eenzelfde tak of stengel voorkomt.

Algemene vorm van de bladschijf
grootste breedte	bladvorm	opmerking	afbeelding
in het midden	cirkelrond, orbicularis	lengte : breedte = 1:1, het blad is net zo lang als breed
	ovaal, elliptisch, ovalis, elliptica	lengte : breedte 1,5:1, het blad is 1½ tot 2 maal zo lang als breed
	langwerpig, oblonga	lengte : breedte = 2,5:1, blad is tot zeven maal lang als breed
	lancetvormig, lanceolata	lengte : breedte = 3:1 tot 5:1, het blad is aan de uiteinden versmald
	lijn-lancetvormig	lengte : breedte = 5:1 tot 10:1
	ruitvormig, rhomboidea
onder het midden, (zonder lobben aan de voet)	eirond, ovata	als elliptisch, maar met het breedtste deel onder het midden
	driehoekig, triangularis	gelijkbenige driehoek, de bladsteel is aan een zijde vastgehecht
	deltavormig, deltoidea, deltata	gelijkzijdige driehoek
	troffelvormig, ca. ruitvormig, trullata	omgekeerde vlieger of deltoïde
	halvemaan- of waaiervormig, lunata, lunulata, flabellata	half cirkelvormig, in de vorm van een waaier
	hartvormig, cordata	met stompe slippen aan de voet, met spitse top
	niervormig, reniformis	met stompe slippen aan de voet, kort en breed
	pijlvormig, sagittata	met spitse slippen aan de voet
	spiesvormig, hastata	met spitse slippen aan de voet, met horizontaal uitstaande slippen
	geoord, auriculata	met groot voorstuk, met horizontaal uitstaande spitse oren (kleine slippen) aan de voet
boven het midden	omgekeerd-eirond, obovata	als elliptisch, maar met het breedste deel boven het midden
	spatelvormig, spathulata	als omgekeerd-eirond, met een zich in de steel geleidelijk voortzettende schijf
	omgekeerd-lancetvormig, oblanceolata	als lancetvormig, maar met het breedste deel boven het midden
	omgekeerd-driehoekig, wigvormig cuneata	met wigvormige bladvoet ∇ bladschijf ǁ bladsteel
	omgekeerd-hartvormig, obcordata	met stompe slippen aan de top, bladsteel aan de spitse punt
	vioolvormig, pandurata, panduriformis	als omgekeerd-eirond, met een inbochting aan weerszijden
	liervormig, lyrata	als omgekeerd-eirond, met meerdere inbochtingen aan weerszijden
	zaagvormig runcinata	met verschillende naar de basis gerichte scherpe punten
	omgekeerd-troffelvormig, obtrullata	vlieger of deltoïde
overal gelijk	lijnvormig, linearis	dwarse doorsnede plat, het blad is ten minste 7× zo lang als breed
	naaldvormig, acerosa	dwarse doorsnede rond, hard, met spitse top	naaldvormig zwaardvormig lintvormig
	zwaardvormig, ensiformis	dwarse doorsnede ruitvormig door verdikte middennerf
	lintvormig, taeniata, lorata	dwarse doorsnede plat, zeer lang
	priemvormig, subulata	dwarse doorsnede rond, geleidelijk dunner naar top, of zeer smal driehoekig

• bladvormen
• 
  cirkelrond blad van Gewone waternavel (Hydrocotyle vulgaris)
• 
  ovaal of elliptisch blad van Johannesbroodboom (Ceratonia siliqua)
• 
  lijn-lancetvormige blad van smalle weegbree (Plantago lanceolata)
• 
  ruitvormig blad van Waternoot (Trapa natans)
• 
  eirond blad van melganzenvoet (Chenopodium album)
• 
  hartvormig blad van wilde judaspenning (Lunaria rediviva)
• 
  niervormig blad van mansoor (Asarum europaeum)
• 
  pijlvormig blad van pijlkruid (Sagittaria sagittifolia)
• 
  spiesvormig blad van schapenzuring (Rumex acetosella)
• 
  omgekeerd-eirond blad van amandelwolfsmelk (Euphorbia amygdaloides)
• 
  blad van Japanse notenboom (Ginkgo biloba)
• 
  omgekeerd-hartvormige blaadjes van knikkende klaverzuring (Oxalis pes-caprae)
• 
  liervormige blad van paardenbloem (Taraxacum officinale)
• 
  lijnvormig blad van suikermaïs (Zea mays convar. saccharata)
• 
  priemvormig blad van veldrus (Juncus acutiflorus)
• 
  naaldvormig blad van fijnspar (Picea abies)

Onderdelen van het blad

Bij de beschrijving van de bladeren en de bladvorm worden de verschillende onderdelen van het blad bestudeerd:

bebladering bladstand (fyllotaxis) prefoliatie, het geheel van de bladeren in onderlinge samenhang (gevouwen, gerold) ptyxis (of bladschijf-vernatie), de enkele bladen (gevouwen, gerold) vernatie of knopplooiing knopligging, estivatie (bloemonderdelen in de bloemknop) blad (folium). bladvoet (basis), bladschede (vagina) steunblaadjes (stipulae) tuitje of kokertje (ochrea) tongetje (ligula) bladsteel (petiolus) bladschijf (lamina). Er zijn ook samengestelde bladen. bladtop (apex) bladnerf (nervus) en nervatuur (nervatio). hoofdnerf of middennerf (costa) zijnerf ader (vena) bladrand (margo) bladmoes (chlorenchym, intervenium) aanhangsels van het blad: hun vorm, hoeveelheid, plaatsing, etc. haren schubben stekels lenticellen

De bladsteel

Zie Bladsteel voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Aan de hand van de af- of aanwezigheid van een bladsteel onderscheidt men respectievelijk zittende en gesteelde bladeren.

Typen enkelvoudige blad naar af- of aanwezigheid van een bladsteel
bladsteel	naam	opmerking	afbeelding
zittend blad	zittend, sessile	eenvoudig ongesteeld
	stengelomvattend, amplexicale	de stengel wordt door de basis van het blad min of meer omgeven
	halfstengelomvattend, semiamplexicale	de basis van het blad omgeeft de stengel slechts gedeeltelijk
	rijdend, equitans	bladen samengevouwen, waarbij de hogere door de lagere omgeven worden
gesteeld aan de rand van de bladschijf	bladsteel gewoon rolrond, teres
	bladsteel gevleugeld, alatus	vlak uitgegroeid
	bladsteel aflopend, decurrens	van de gevleugelde steel gaan de vleugels langs de stengel verder naar beneden
	bladsteel verbreed	bladsteel is een fyllodium, meestal zonder bladschijf
	bladsteel gevoord, canaliculatus	met een brede groeve aan de bovenzijde
gesteeld in het midden van de bladschijf	schildvomig, peltata	bladsteel in het midden van de bladschijf van het ronde blad vastgehecht

• Bladsteel
• 
  gevleugelde stengel, gevleugelde bladsteel met steunblaadjes van Lathyrus odoratus
• 
  centraal aangehecht bij schildvormig blad van waternavel.
• 
  centraal aangehecht bij schildvormig blad van heilige lotus

De bladschijf

naam	afbeelding
gegolfd bladoppervlak (undulatus)	heilige lotus
gebobbeld bladoppervlak	savooiekool
gekroesd bladoppervlak	boerenkool
behaard	Pelargonium spec.
geperforeerd bladoppervlak (fenestratus)	gatenplant
gekield (carinatus)	gekielde bladeren armbloemig look

De bladvoet

De bladvoet (basis) is het onderste deel van de bladschijf. De bladvoet bepaalt mede de algemene omtrek van het blad, zodat enkele van de termen voor de bladvoet daar al genoemd zijn.

de bladvoet
groep	de bladvoet	opmerking	afbeelding
niet vergroeid	spits, acuta
	afgeknot, truncata	bij driehoekig en deltavormig blad
	uitgeschulpt, emarginata	(bladtop →
	hartvormig (en gesteeld), cordata
	niervormig (en gesteeld), reniformis
	pijlvormig (en gesteeld), sagittata
	spiesvormig (en gesteeld), hastata
	geoord (en gesteeld), auriculata
	stengelomvattend (en zittend), amplexicaule
	halfstengelomvattend (en zittend), semiamplexicaule
	scheef (en zittend), inaequalis, obliqua
vergroeid, connata
doorgroeid, perfoliata

• de bladvoet
• 
  smalle weegbree
  aflopend in de gevleugelde steel
• 
  melganzenvoet
  wigvormig
• 
  haagbeuk
  afgerond
• 
  wilde judaspenning
  hartvormig
• 
  rogge
  geoord
• 
  tulp
  stengelomvattend
• 
  vergroeid-stengelomvattende bladvoeten bij Hoenderbeet (Lamium amplexicaule)
• 
  spitse, versmald bladvoet bij amandelwolfsmelk (Euphorbia amygdaloides)
• 
  scheve bladvoet bij iep (Ulmus hollandica)
• 
  doorgroeid blad van doorwas (Bupleurum rotundifolium)

De bladrand

De bladrand (margo).

Randtypen
bladrand	opmerking	afbeelding
verdikt margo incrassatus
ingerold margo involutus	bladrand naar de bovenzijde van het blad omgerold
teruggerold margo revolutus	bladrand naar de onderzijde van het blad omgerold
gegolfd - golvend geplooid - gekroesd margo undulatus	bladrand ligt gegolfd en niet in een vlak met de bladschijf
vlak margo planus

Bladinsnijdingen

Met randtype gecombineerde kenmerken: insnijdingen
type	bladrand	opmerking	afbeelding
Algemeen	gaaf margo integer
	ingesneden margo incisus/divisus	(onafhankelijk ingesneden of afhankelijk ingesneden)
Onafhankelijk ingesneden	onafhankelijk insnijdingen (zonder wijzigen de algemene bladvorm)		gezaagd gezaagd gekarteld getand geschulpt gewimperd uitgebeten
	gezaagd margo serratus	uitsteeksels en insnijdingen scherp
	dubbel gezaagd margo biserratus	zaagtanden nogmaals gezaagd
	geschulpt margo repandus, sinuatus	uitsteeksels en insnijdingen stomp
	getand margo dentatus	uitsteeksels scherp, maar insnijdingen stomp
	gekarteld margo crenatus	uitsteeksels stomp, maar insnijdingen scherp
Afhankelijk ingesneden folium dissectum	afhankelijke insnijdingen (met wijzigen de algemene bladvorm)
	gelobd, folium lobatum	Insnijdingen hoogstens tot voor het midden van de zijnerven, < 25%, insnijdingen tot een kwart van de zijnerf
	gespleten, folium fissum	Insnijdingen tot bij het midden van de zijnerven, 25% - 50%, insnijdingen vanaf een kwart tot de helft van de zijnerf handspletig veerspletig of vinspletig voetvormig gespleten
	gedeeld, folium multifidum	Insnijdingen verder dan het midden van de zijnerven, > 50%, insnijdingen vanaf de helft van de zijnerf tot bijna aan de hoofdnerf toe handdelig veerdelig of vindelig voetvormig gedeeld
Gelobd, folium lobatum	veerlobbig	- 25%, insnijdingen tot een kwart van de zijnerf	moseik
	handlobbig	- 25%, insnijdingen tot een kwart van de zijnerf	klimop
Gespleten, folium fissum	veerspletig	25% - 50%, insnijdingen vanaf een kwart tot de helft van de zijnerf	zomereik
	handspletig	25% - 50%, insnijdingen vanaf een kwart tot de helft van de zijnerf	Vingerplant
Gedeeld, folium multifidum	veerdelig	> 50%, insnijdingen vanaf de helft van de zijnerf tot bijna aan de hoofdnerf toe	kleine varkenskers
	handdelig	> 50%, insnijdingen vanaf de helft van de zijnerf tot bijna aan de bladsteel toe	Rotsooievaarsbek
Nervatuur en bladrand:	Handvormig	handlobbig handspletig handdelig
	Veervormig	veerlobbig veerspletig veerdelig

• Onafhankelijke insnijdingen schema's
• 
  Bladrand: A gaaf, B gewimperd, C-E gezaagd, F dubbel gezaagd, G getand, H gekarteld, I stekelig getand, J veerspletig
• 
  a gezaagd, b getand, c gekarteld

• Onafhankelijke insnijdingen
• 
  lamsoor
  gaaf, helemaal recht
• 
  hondsdraf
  gekarteld, scherpe insnijdingen en ronde uitsteeksels
• 
  krulzuring
  gekroesd

• 
  hulst
  getand, ronde insnijdingen en scherpe uitsteeksels
• 
  brandnetel
  gezaagd, scherpe insnijdingen en scherpe uitsteeksels
• 
  goudiep
  dubbelgezaagd, grove tanden weer gezaagd

De bladtop

De vorm van de bladtop (apex) is, evenals de vorm van de bladbasis, mede bepalend voor de algemene bladvorm van de bladschijf.

Typen enkelvoudige blad naar vorm van de bladtop (apex)
naam	latijn	opmerking	afbeelding
uitgerand	emarginatus	aan de bladtop licht ingesneden, verkorte hoofdnerf van het blad
afgeknot	truncatus	met een recht afgesneden top
afgerond	rotundatus	afgerond en zonder punt, eirond
stomp	obtusus	top met een stompe hoek, > 90°
apiculaat	apiculatus	top uitlopend in een kort en slank uiteinde
spits	acutus	top met een spitse hoek, < 90°
toegespitst	acuminatus	uitlopend in een lange, geleidelijk versmallende, spitse punt
mucronaat	mucronatus	abrupt eindigend in een smalle, scherpe punt als voortzetting van de middennerf
sikkelvormig	falcatus	toegespitst met een sikkelvormig gebogen spitse punt
borstel, genaald	aristatus	Eindigend in een starre, borstelachtige punt

De uittredende nerf van de bladtop bij de vleesetende planten van het geslacht Nepenthes vormt de vangbeker.

Bladnerven en nervatuur

Zie Nerf (blad) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De bladnerven (nervus, mv. nervi). worden gevormd door de hoofdnerf of middennerf (costa), de zijnerven (nervus lateralis, mv. nervi laterales) en de aderen (vena, mv. venae) in hun onderlinge rangschikking vormen de nervatuur.

De hoofdnerf loopt van de bladbasis in de richting van de bladtop, en verdeelt de bladschijf in twee gewoonlijk spiegelbeeldige bladhelften. Soms zijn beide bladhelften ongelijk, bijvoorbeeld bij de iep, en spreekt men van een scheef blad, of van scheve bladvoet.

de nervatuur nervatio, venatio
nervatuur	opmerking	afbeelding
handnervig folium palmatinerve	de zijnerven ontspringen uit een punt aan de bladbasis
veernervig of vinnervig folium penninerve	de zijnerven ontspringen op verschillende hoogten van de hoofdnerf in de bladschijf
drie-nervig folium triplinerve	twee iets boven de bladvoet ontspringende zijnerven zijn vrijwel even goed ontwikkeld zijn als de hoofdnerf
vijf-nervig folium quintuplinerve	vier iets boven de bladvoet ontspringende zijnerven zijn vrijwel even goed ontwikkeld zijn als de hoofdnerf
netnervig folium reticulato-venosum, retinerve	aderen en zijnerven zijn vrijwel niet van elkaar te onderscheiden
voetnervig folium pedatinerve
rechtnervig, parallelnervig folium rectinerve, parallelinerve
kromnervig folium curvinerve
dichotoom, gegaffeld	gelijkwaardige hoofd- en zijnerven vertakken zich herhaald in tweeën

• bladnerven en nervatuur
• 
  Engels raaigras
  parallelnervig
• 
  Hosta
  kromnervig
• 
  haagbeuk
  veernervig
• 
  klimop
  handnervig
• 
  kleefkruid
  eennervig
• 
  betonie
  netnervig

Samengesteld blad

Zie Samengesteld blad voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Een samengesteld blad is een blad waarvan de bladschijf is opgedeeld in blaadjes (soms "deelblaadjes" genoemd). De spil of hoofdas van het samengestelde blad heet de "bladspil". De blaadjes kunnen weer gesteeld of zittend zijn. Bij gesteelde blaadjes is de aanhechting aan de bladnerf soms voorzien van een meer of minder duidelijk scharnier. Bij Mimosa pudica zijn de bladen gevoelig voor aanraking en scharnieren de blaadjes in dat geval naar beneden.

Er zijn 2 onderverdelingen: handvormig en veervormig samengestelde bladeren.

samengesteld blad	omschrijving	afbeelding
handvormig samengesteld (hier 5-tallig handvormig samengesteld)	de blaadjes ontspringen vanuit een punt
handvormig samengesteld (hier 3-tallig) met blaadjes die eveneens handvormig zijn samengesteld (hier 3-tallig),	de blaadjes ontspringen vanuit een punt, met de blaadjes zelf weer handvormig zijn samengesteld
even geveerd	de blaadjes staan langs een hoofdnerf, zonder eindblaadje
oneven geveerd	de blaadjes staan langs een hoofdnerf, met eindblaadje
dubbel geveerd	de blaadjes zelf zijn op hun beurt samengesteld
afgebroken geveerd	als tussen de grote blaadjesparen kleine blaadjesparen liggen met andere woorden afwisselende jukken met grote en kleine blaadjes
gaffelvormig vertakt	(herhaald) in twee slippen verdeeld (dichtoom)

• 
  Blad handdelig
  Vaste lupine
  (Lupinus polyphyllus)
• 
  Blad veerdelig
  Kruidje-roer-mij-niet
  (Mimosa pudica)
• 
  Blad even geveerd
  Robinia
  (Robinia pseudoacacia)
• 
  Blad oneven geveerd
  es (Fraxinus excelsior)
• 
  Blad dubbel veerdelig
  Gewoon duizendblad
  (Achillea millefolium)
• 
  Blad afgebroken geveerd
  gewone agrimonie
  (Agrimonia eupatoria)
• 
  Blad dichotoom vertakt
  Noordse streepvaren
  (Asplenium septentrionale)

De volgende basisvormen kunnen onderscheiden worden:

• eentallig: het blad lijkt enkelvoudig, maar uit het bestaan van zowel een breekpunt aan de voet van de bladsteel als aan de voet van de bladschijf blijkt dat het gaat om een samengesteld blad waarvan alleen het topblaadje nog aanwezig is
• geveerd samengesteld, bij geveerd wordt onder andere onderscheiden:
  • dubbel veerdelig
  • drievoudig veerdelig
  • viervoudig veerdelig

• Samengestelde bladen
• 
  Handvormig samengesteld blad van grote engelwortel (Angelica archangelica)
• 
  Handvormig samengesteld blad van de paardenkastanje
• 
  Afgebroken geveerd blad van aardappel
• 
  Dubbelveerdelig blad van duizendblad
• 
  Drievoudig veerdelig blad van Zomeradonis
• 
  Dubbelgeveerd gedeelte van het 3 - 4 maal geveerde blad van adelaarsvaren
• 
  Handvormig samengesteld 3-tallig blad bij aardbei

Metamorfosen

Veel gespecialiseerde organen van planten kunnen afgeleid worden van bladen. Dit worden metamorfosen genoemd. Soms zijn de bladeren nog goed herkenbaar, maar in veel gevallen minder goed. Tot de geheel of gedeeltelijk vervormde bladeren behoren bladranken, bladdorens, en de tot vanginstrumenten van vleesetende planten: de bekers (ascidia) en blaasjes (utriculi).

Voorbeelden van metamorfosen van het blad
groep	blad	type metamorfose	naam	afbeelding
zaadplanten	(delen van) bladen van bedektzadigen	bladranken	Lathyrus aphaca, naakte lathyrus
		doorns	Berberis vulgaris, zuurbes
		fyllodium	Ruscus hypoglossum
		bolrokken	Allium cepa, ui
	vallen van vleesetende planten	kleefval	Drosera capensis, Kaapse zonnedauw
		klapval	Dionaea muscipula, venusvliegenvanger
		bekerval, ascidium	Heliamphora chimantensis
		zuigval	Utricularia vulgaris, groot blaasjeskruid
	onderdelen van een bloem	kelkbladen (sepalen)	Physalis alkekengi, echte lampionplant
		kroonbladen (petalen)	Aquilegia, Akelei
		meeldraden (stamina)	Nymphaea odorata, meeldraden
		vruchtbladen (carpellen)	apocarp vruchtbeginsel met 3 losse vruchtbladen
Lycopsida	microfyllen	stegofyllen	Selaginella: strobilus
varens	macrofyllen	sporofyllen	Sporangiëndragend blad van Osmunda regalis, koningsvaren

• 
  Dionaea muscipula (venusvliegenvanger): blad als klapval
• 
  Nepenthes muluensis: verbrede bladsteel en bekerblad
• 
  Sarracenia oreophila: bekerblad
• 
  Ruscus aculeatus met bloemen op het fyllocladium (verbrede bladsteel)
• 
  Bladdoorns met in de oksels de scheuten bij zuurbes

Literatuur

Bronnen, noten en/of referenties

Noten

Literatuur

• (nl) Kalkman C. (1972) Mossen en vaatplanten: bouw, levenscyclus en verwantschappen van de Cormophyta. A. Oosthoek's uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Lanjouw, J. (1968) Compendium van de Pteridophyta en Spermatophyta (voortzetting van Pulles compendium). Academische Paperback. A. Oosthoek's Uitgeversmaatschappij N.V., Utrecht
• (nl) Stoffers, A.L. red. (1982) Compendium van de Spermatophyta. Bohn, Scheltema & Holkema. Utrecht / Antwerpen

· ·

Beschrijvende plantkunde: terminologie voor zaadplanten

Algemeen, habitus

Cellen en Weefsels

Organen, orgaanstelsels

Levenscyclus, bloei, voortplanting