تاجُ‌ الدّولۀ اِصْفَهانی، طاووس خانم، ادیب، شاعـر و خطاط سدۀ 13ق/19م و یکی از زنان فتحعلی‌شاه قاجار (سل‌ 1212-1250ق). طاووس خانم به سبب جایگاه ویژه‌ای که نزد شاه داشت، از او لقب تاج‌الدوله گرفت (اعتمادالسلطنه، 2/140؛ رجبی، 49).
وی اهل اصفهان و از گرجی‌زادگان صفویه بود. فتحعلی‌شاه در یکی از سفرهایش به اصفهان، تاج‌الدوله را که در آن هنگام 7 یا 8 سال داشت، به میرزا عبدالوهاب اصفهانی، متخلص به «نشاط» سپرد تا در تهران و زیر نظر او به تحصیل علوم ادبی بپردازد (دیوان بیگی، 3/2172؛ بختیاری، 80). نشاط در حق تاج‌الدوله پدری و استادی کرد و او را به درجۀ کمال رساند (اعتمادالسلطنه، 2/141-142).
تاج‌الدوله به عنوان زن چهل و دوم فتحعلی‌شاه، در 1224ق/ 1809م به عقد وی درآمد (ریاحی، 216؛ بامداد، 3/381). فتحعلی‌شاه پس از ازدواج، نام تخت جواهرنشان خود «تخت‌ خورشید» را به «تخت طاووس» تغییر داد (عضدالدوله، 8؛ اعتمادالسلطنه، 2/143؛ بختیاری، 81). لیدی شیل نیز در خاطرات خود می‌نویسد که همسران شاه اصولاً قدرت و جایگاه خاصی نداشتند، مگر تاج‌الدوله که بسیاری از بزرگان قاجار در خدمت وی بودند(ص 71؛ نیز نك‌ : ریاحی، 217؛ قس: عضدالدوله، 7- 8).
تاج‌الدوله صاحب چندین فرزند شد، از جمله: احمد میرزا عضدالدوله نویسندۀ تاریخ عضدی، و سلطان محمد میرزا سیف‌الدوله (شاعر) (ریاحی، 216؛ رجبی، همانجا؛ بختیاری، 82؛ دیوان‌بیگی، 3/2177). پس از مرگ فتحعلی‌شاه در 1250ق/1834م، تاج‌الدوله از بیم درگیری شاه‌زادگان مدتی به سیدمحمدباقر شفتی (د 1260ق)، از دانشمندان معروف اصفهان پناه برد؛ پس از بر تخت نشستن محمدشاه (سل‌ 1250-1264ق)، تمامی جواهرات خود را به وی بخشید و به همراه سیف‌الدوله، یکی از پسرانش به عتبات سفر کرد و پس از چند بار سفر به حج، تا پایان عمر در نجف ماند و در همان شهر نیز درگذشت و در صحن مطهر آرامگاه امیر مؤمنان علی(ع) دفن شد (ریاحی، 217؛ رجبی، 49؛ بختیاری، 85).
تاج‌الدوله که نزد نشاط اصفهانی ادب آموخته بود، در سرودن شعر نیز دست داشت. سروده‌های وی به طور پراکنده در منابع آمده است (عضدالدوله، 7؛ اعتمادالسلطنه، 2/143-145؛ دیوان‌بیگی، 3/2176؛ رجبی، 49-50؛ مشیر سلیمی، 311-312؛ کشاورز صدر، 165). آقابزرگ نیز دیوانی به او نسبت داده که تاکنون نسخه‌ای از آن یافت نشده است (9(2)/ 639). محمود میرزا قاجار (1214-1271ق) کتاب پروردۀ خیال را به خواهش تاج‌الدوله و به نام پدرش فتحعلی‌شاه نوشته است (منزوی، 5/ 3539؛ ریاحی، همانجا).

مآخذ: آقابزرگ، الذریعة؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، خیرات حسان، 1305ق؛ بامـداد،‌مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛ بختیاری، پژمان، «طاووس


خانم»، یغما، تهران، 1328ش، شم‌ 2 و 3؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة‌الشعراء، تهـران،

1366ش؛ رجبی، محمدحسن، مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه، تهران، 1347ش؛ ریاحی، محمدحسین، مشاهیر زنان اصفهان از عصر گذشته تاکنون، اصفهان، 1375ش؛ شیل، م. ل.، خاطرات، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، 1362ش؛ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، تهران، 1355ش؛ کشاورز صدر، محمدعلی، از رابعه تا پروین، تهران، چاپ کاویان؛ مشیر سلیمی، علی‌اکبر، زنان سخنور، تهران، 1335ش؛ منزوی، خطی.
صغرى دودانگه

 

• ترجمه نوع 1
• ترجمه نوع 2
• ترجمه نوع 3