Weit

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Dees pagina geitj euver weit inne brei zin; veur specifiek "gewuuen weit", zuuch gewone terf.

Weit, terve of tarwe (Letien: Triticum) is ei vanne veurnaamste grane wo de miensjheid zich mit veurzuut van aetes, naeve ries en meis; 't steitj mit meis op 'n gedeildje ieëste plaats. In Nederlandj woort in 2005 116.000 hectaar wintjerweit en ruum 20.600 hectaar zomerweit verboedj. Weit is 'ne zelfbestuver.

Oearsprónk

Weit is ouch ein vanne aadste gedomesticeerdje plantje. De domesticatie vónj wersjienlik zoeaget 10.000 jaor trögk plaats in 't Midden-Oeaste en Afrika, van Syrië toet Kasjmir en nao 't zuje toet in Ethiopië.

Gewuuen weit of wegkweit is qua aafstamming hexaploied mit 42 chromosome (2n = 6x = 42) en óntstangen oet versjillige veureljers.

De óntwikkeling is wersjienlik es völg gegange:

't Diploied einkaore (2n = 14) haet zich gekruuts mit 'n diploiede wilj graassaort (2n =14). Bieje hieoet óntstange hybried is chromosoomverdöbbeling opgetraoje (zoeadet per definitie homoloog pare chromosome óntstaon) en is dus fylogenetisch gezeen tetraploied mit 28 chromosome (2n = 4x = 28), wodoor de genetisch diploiede vorm neet steriel is. (Bieje mitose is 't nuuedig det homoloog pare chromosome zich spliete, wodoor fertiel haploiede geslachscelle kónne vörme.)
Van dees hybried stammen 't ummerweit en 't hel weit, macaroni- of durumweit (Triticum durum) aaf.
't Ummerweit haet zich gekruuts mitte diploiede Aegilops tauschii, of Aegilops squarrosa (2n = 14).
Ouch bie dees hybridisatie is weer chromosoomverdöbbeling opgetraoje, wodoor weer fertiel naogeslach óntsteitj. Dit zeen dus de oetènjelike hexaploiede weite gewuuen weit en speltj.

Bie kruutsinge tösse saorte (basterdering of hybridisatie) óntstaon, doordet de chromosoompare neet gans homoloog zeen, döks gein fertiel naokómmeling. Bie verdöbbeling van 't aantaal chromosome kan waal 'n gooj paring vanne chromosomen optraeje, zodet de meiose zónger verstuueringe kan verloupe.

Rasse

Weitrasse waeren ingedeildj nao greujsezoen (wintjerweit, zomerweit en euvergangsweit). Wiejer maak me bie wegkweit óngersjied op gróndj van:

de structuur van 't endosperm: zaach of hel (neet te verwarre mit durumweit);
de kluuer vanne korrel: roead of wit.

Ouch wuuertj wegkweit döks ingedeildj op gróndj vanne kwaliteit, die groeatendeils wuuertj bepaoldj door 't gehalte enne kwaliteit van 't eiwit of glute en in minder maot dore helheid vanne korrel.

In Nederlandj waere weitrasse gekwalificeerdj es:

baeter bakweit;
bakweit;
völweit;
biscuitweit;
voorweit.