BAYTURSUNOV, Ahmed

28 Ocak 1873 tarihinde Kazakistan’da Kostanay ili Cangeldin bölgesi Sarıtübek köyünde doğdu. 1891’de Turgay’da iki sınıflı Rus-Kazak okulunu bitirdi. 1895’te Orenburg’daki dört yıllık öğretmen okulundan mezun oldu. 1909 yılına kadar Aktöbe, Kostanay ve Karkaralı illerinde Rus-Kazak okullarında öğretmenlik, Karkaralı okulunda müdürlük yaptı. 1921-1925 yıllarında Orenburg’da, 1926-1928 yıllarında Taşkent’teki Kazak Halk Eğitim Enstitüsü’nde öğretmenlikte bulundu. 1928’de Almatı’da Kazak Devlet Eğitim Enstitüsü açılınca rektörün özel davetiyle ve profesör unvanıyla burada çalışmaya başladı.

1905’te Koyandı Panayırı’nda kaleme alınarak 14.500 kişi tarafından imzalanan “Karkaralı dilekçesi” yazarları arasında yer aldı. Bu metinde yerel yönetimde, mahkemelerde ve halk eğitiminde Kazaklar’ın millî çıkarlarına uygun değişiklikler yapılması, ayrıca vicdan, din ve mezhep hürriyeti tanınması talep edildi. Ayrıca gazetecilikte sansürün kaldırılması, matbaa açılmasına izin verilmesi, eskimiş Vadi Kuralı’nın Kazaklar’ın millî şuuruna uygun biçimde değiştirilmesi, Rus köylülerinin Kazak topraklarına göç etmelerine son verilmesi istendi. Bunun üzerine Baytursunov, Temmuz 1909’da Vali Troynitskiy’in emriyle tutuklanarak Semey Hapishanesi’ne konuldu. Ayrıca özerklik fikrini yaymak ve Ruslar’la Kazaklar arasında düşmanlığı tahrik etmek suçundan Orenburg’a sürgüne gönderildi (9 Mart 1910), 1917 yılının sonuna kadar orada kaldı. Orenburg’da 1913-1917 yılları arasında Alihan Bökeyhanov ve Mir Yakup Dulatov’la birlikte Kazak adlı ilk millî gazeteyi çıkardı ve başyazarlığını üstlendi.

Baytursunov, Kazakistan’a göç eden Rus köylülerinin verimli topraklara yerleştirilmesi siyasetine karşı çıkardığı gazete aracılığıyla halkı bilinçlendirerek bu tehlikeli yönelişi önlemeye çalıştı. Çiftçilerin ziraat ve hayvancılıkla uğraşmasını, modern üretim metotlarıyla tanışmasını sağladı. Kazaklar’ı sanat öğrenmeye ve eğitim görmeye teşvik etti. İktidarın savaş için Kazaklar’dan asker toplama isteklerine karşı Devlet Konseyi’ne ve Savaş Bakanlığı’na bir dilekçe gönderilmesine öncülük etti. Şubat 1916’da, Rusya Devlet Duması’ndaki müslüman fırkanın başkanı Kutluk Muhammed Tevkelev’in davetiyle fırka meclisine katılarak Kazaklar için özel bir müftülüğün açılmasını, Kazaklar’ın ordu süvari birliğine alınmasını, yine ülkeye yapılan göçlerin durdurulmasını istedi. Ancak temelsiz suçlamalarla bir süre hapsedildi.

1917 devriminden sonra gerçekleştirilen Kazak kongrelerine katıldı, Alaş Partisi’nin programını hazırlayan grupta yer aldı. Alaşorda hükümetini onaylayan II. Genel Kazak Kongresi’nde Eğitim ve Öğretim Komisyonu kurularak başkanlığına Baytursunov getirildi. Ayrıca bu hükümetin Torgay Vilâyeti Şubesi’ne üye oldu. Mart 1919’da hükümet adına Moskova’ya gönderildi, aynı yılın temmuzunda Rusya Sovyet Federal Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiseri Kurulu’na ve Kazak Askerî Devrim Komitesi başkan yardımcılığına tayin edildi. 1920’de Lenin’e Sovyet hükümetinin Kazakistan’ı yönetim şeklini eleştiren bir mektup yazdı. Aynı yıl kurulan Otonom Kazak Sovyet Cumhuriyeti hükümeti halk eğitim komiserliğini üstlendi (1920-1921). 1922’de Bölgesel Halk Komiserliği Akademik Merkezi’nin, 1922-1925 arasında Halk Eğitim Komiserliği İlmî ve Edebî Komisyonu’nun, ayrıca Kazak Ülkesini Araştırma Cemiyeti’nin başkanlığını yaptı.

Alaş Millî Hareketi üyelerine uygulanan baskı esnasında (2 Haziran 1929) kırk üç Alaş üyesiyle birlikte Almatı’da tutuklanarak sorgu için Moskova’ya götürüldü. Sovyet Halk Komiserler Kurulu bünyesinde istihbarat teşkilâtı Devlet Siyasî Yönetim Birliği’nin 4 Nisan 1930’daki kararıyla 1921’de Orenburg’da ihtilâle karşı örgütlenmek, Türkistan Millî Birliği’nin başkanı Validov’la (Zeki Velidi Togan) iş birliği yapmak, 1927’de Kazak vadisinde silâhlı ayaklanma hareketine katılmakla suçlanıp kurşuna dizilmeye mahkûm edildiyse de karar birkaç defa değişikliğe uğradı. Ocak 1931’de on yıl çalışma kampına gönderilmesi düşünülmüşken Kasım 1932’de üç yıl için Arhangelsk’e sürgün edildi. Mayıs 1933’te sağlığının bozulması sebebiyle kalan süresini Batı Sibirya’da sürgünde bulunan eşi ve kızıyla birlikte geçirmesine izin verildi. 1934’te Maksim Gorki’nin eşi E. P. Paşkova’nın yardımıyla sürgün süresi dolmadan Almatı’ya döndü. Ancak 8 Ekim 1938’de Almatı’da tekrar tutuklanarak 8 Aralık’ta kurşuna dizildi.

Ahmed Baytursunov, Abay Kunanbayev’in eğitimcilik ve eleştiricilik geleneğini sürdürerek XX. yüzyıl başlarındaki Kazak edebiyatını devrimci demokratik bir kimliğe kavuşturmuştur. Onun Kazak kültürüne yaptığı en büyük hizmetin Arap alfabesini Kazakça ses özelliklerine uygun biçimde değiştirip yeni bir alfabe meydana getirmesi olduğu kabul edilir. Baytursunov alfabesi 1912 yılından itibaren yayılmış, 1913’ten sonra müslüman medreselerinde ve Kazak-Rus okullarında kullanılmaya başlanmış, 1929’da Latin alfabesine geçildikten sonra ortadan kalkmıştır. Günümüzde unutulan bu alfabeyi Doğu Türkistan’da Çincan/Sincan Muhtar Cumhuriyeti’nde yaşayan Kazaklar hâlâ kullanmaktadır.

Eserleri. 1. Kırk Misal (Petersburg 1909). Rus yazarı Ivan A. Krylov’un eserlerinden derlenmişse de çeviriden ziyade orijinal bir eser olarak benimsenmiştir.

2. Masa (1911). Şairin vatandaşlık hakkındaki düşüncelerini ortaya koyduğu şiirlerini içerir.

3. Okıv Kural (Orenburg 1912). Ahmed Baytursunov’un Kazaklar için Arap alfabesiyle hazırladığı okuma kitabıdır. Kendisi daha sonraki yıllarda bu alfabe üzerinde bazı değişiklikler yapmıştır. 1912-1915 yılları arasında yedi defa basılan eserden Kazak ilkokullarında çok faydalanılmıştır.

4. Til Kural (II. bölüm, Orenburg 1914, I. bölüm, Orenburg 1915, III. bölüm, Orenburg 1916). Eserin birinci bölümü fonetiğe, ikinci bölümü morfolojiye, üçüncü bölümü sentaksa ayrılmıştır. On beş yıl boyunca Kazak çocuklarına ana dillerini tanıtan nâdir eserlerden biridir. Kitap aynı zamanda Kazakça’nın fonetik ve gramer yapısını açıklayan, bu yapıya bir sistem getiren Kazakça ilk ilmî araştırma sayılır. Çağdaş Kazakça’da kullanılan dil bilgisi ve dil bilimi terimlerinin çoğu Baytursunov’a aittir.

5. Er Sayın Destanı (1923).

6. Edebiyat Tanıtkış (1926). Kazakça’da kendi alanında ilk teorik eser olarak değerlendirilen bu çalışma edebiyat tarihi ve teorisini, edebî eleştiri ve metodolojisini ilk defa açıklayarak Kazak edebiyatı bilgisini bir sisteme bağlamıştır. Halk dilinin zengin kelime hazinesinden derin mânalı, geniş kullanıma sahip kelimelerden terim üretmiş, bu temelde Kazak edebiyatının bütün türlerini bir araya getirmiştir.

7. 23 Joktav (yirmi üç ağıt) (1926). Yazar tarafından Kazak halk edebiyatından derlenen eserin Kazak halkının dört asrını içerdiği belirtilmektedir.

Yazarın Aykap, Kazak, Jana Mektep gibi gazete ve dergilerde yayımlanmış makaleleri de bulunmaktadır. Ayrıca A. Puşkin (Balıkçı ve Balık, Altın Horoz vb.), Lermontov, Voltaire, Nadson’un şiirlerini Kazakça’ya çevirmiştir. 1923’te Baytursunov’un doğumunun 50. yıl dönümü Orenburg ve Taşkent’te resmî törenlerle anılmış, 1988’den sonra Kazakistan’da caddelere ve okullara, Almatı’da Dil Bilimi Enstitüsü’ne ve Kostanay şehrindeki üniversiteye onun adı verilmiştir. 1998’de doğumunun 125. yıl dönümü dolayısıyla Almatı’da büyük törenler gerçekleştirilmiş, adına uluslararası konferans düzenlenmiş, Ahmed Baytursunov Müzesi açılmış ve anıtı dikilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 171-173 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.