Loséyan Atlantik
Loséyan Atlantik (oben Latlantik) sa roun di senk gran loséyan di Latè-a. Latlantik-a ka fè pati di loséyan Mondjal é li ka konpòrté Dé loséyan : Latlantik nò-a ké Latlantik sid-a. So sipèrfisi di 106 000 000 km2 ka fè di li dézyenm pa sirfas-a dèyè loséyan Pasifik-a. Li sa fòrmen pa élwengnman-an di plak tègtonnik i té gen anviron 180 milyon di lannen. Pannan rounlo syèk, a té pronmyé létap di lèsplorasyon éropéyen-yan. Jòdla, li ka doumòré roun vwè di kouminikasyon ki enpòrtan pou péyi-ya ki ka bòdé li é li ka tchipé roun ròl jéyopolitik ki enpòrtan.
Lorijin di non
[chanjé | Chanjé wikikod]Atèsté dipi xive syèk-a, ladjègtif « atlantik » sa roun lanpren, pa lentèrmédjèr-a di laten Atlanticus, di grèk ansyen Ἀτλαντικός / Atlantikós, ki dérivé di oronnim Atlas.
Non-an Latlantik ka provini di Titan Atlas ki té ka posédé soulon ansyen Grèk-ya, kolonn-yan ki ka sipoté (tlaô ka signifyé « poté », « sipoté » an grèk) vout sélès-a, don té ka fè pati di fanmé Kolonn di Hercule (ki ka dézignen jodla détrwè-a di Jibralta), kidonk, pou ansyen-yan, sa tèrm té ka dézignen anvan tou lanmè ki ka trouvé sokò odéla di détrwè, pa rapò bay Lanméditérannen-an. So non té pouvé osi provini di pèp libik di Atlant ki dékri pa Hérodote é ki té ka péplé lariv nò afriken-yan di loséyan Atlantik-a ké montangn-yan di Atlas maroken-an atè Lafrik di Nòlwès.
Jéyografi fizik
[chanjé | Chanjé wikikod]Lokalizasyon ké limit
[chanjé | Chanjé wikikod]Loséan Atlantik sa sitchwé majoritèrman ant kontinan anmériken ké Afrolérazi, tèrm ki ka désignan Léròp, Lazi ké Lafrik kou roun menm antité. Li ka désann soupannan jouk kontinan antarktik ki ka fronmen li bò sid. Òbò nò, li ka bengnen Sid-a di Growennlann, Lislann épi ka enkli zilé Féroé. Latè-a sa konpozé di senk loséyan ki ka fòrmen roun étandou dilo salé inik, limit-ya ant yé chak sa kidonk arbitrè é ka bay sèrten kontrovèrs (ka di limit ant loséyan Atlantik ké Arktik osi). Loséyan Atlantik-a pa ka dérojé bay sa règ. Loséyan Atlantik ké Pasifik sa dé sèl ki sa an kontak ké kat ròt-ya.
Pronmyé lilistrasyon-an di sa artik ki laro ka montré loséyan Atlantik-a asou roun plannisfè : Latlantik sa patajé bò nò ké sid, swivan lékwatò-a. Lòrgannizasyon idrografik entèrnasyonnal-a (LIE) ka dekoupé loséyan Atlantik an lanmè, gòlf ké détrwè. Limit-ya ki LIE-a ka bay pou loséyan Atlantik nò ké Latlantik sid ka èskli lanmè-ya ki konprann annan yé chak.
Larjò ké sipèrfisi
[chanjé | Chanjé wikikod]Larjò-a di loséyan Atlantik-a ka varyé ant 2 848 km (ant Brézil-a ké Libérya) ké 4 830 km (ant Létazini-ya ké Maròk).
Sipèrfisi-a di loséyan Atlantik-a sa di 82 400 000 km2 san so lanmè-ya, di 92 400 000 km2 ké yé. Soulon sours-ya, loséyan Arktik sa konté oben pa kou roun lanmè bòdjè di loséyan Atlantik-a. Oun sipèrfisi sa atò bay di 106 400 000 km2, sala si nou ka pran an kont sipèrfisi-a di loséyan Arktik-a.
Péyi rivéren ké lanmè bòdjè
[chanjé | Chanjé wikikod]Lanmè bòdjè
[chanjé | Chanjé wikikod]Lanmè bòdjè oben lanmè adjasan sa dé lanmè ki ka fè pati di loséyan Atlantik-a ; soupannan, an rézon di yé pròp konfigirasyon é/oben di kontrovèrs ki yannen bay yé lenklizyon annan sa ansanm, i ka rivé ki karagtéristik-ya di loséyan Atlantik-a fika bay ké oben san so lanmè-ya. Parmi so lanmè-ya nou pouvé sité lanmè Lanméditérannen-an oben gòlf di Mègsik.
Loséyan Arktik-a sa roun ka partikilyé. An léfè, i ka korèsponn bay définisyon di roun lanmè bòdjè. Soulon louvraj-ya li sa, swé référansé kou roun loséyan ké pa antché, swé kou roun lanmè bòdjè di loséyan Atlantik-a. Ensi, soulon louvraj-ya, sipèrfisi-a di loséyan Atlantik-a ka varyé soulon « èstati »-a di loséyan Argtik-a.
Volim
[chanjé | Chanjé wikikod]So volim sa èstimen di 323 600 000 km3 san lanmè bòdjè-ya, 354 700 000 km3 ké yé.
Profondò
[chanjé | Chanjé wikikod]So profondò ka varyé di pli di 8 000 m annan Karayb-ya à mwen di 200 m annan Lanmanch-a. So profondó mwéyen sa di 3 926 mèt san lanmè bòdjè-ya é di 3 332 m ké sa dannyé-ya.
Jéyoloji
[chanjé | Chanjé wikikod]Listwè jéyolojik
[chanjé | Chanjé wikikod]Louvriti-a di loséyan Atlantik-a ka koumansé pa roun faz di rifting bò nivèl di Latlantik santral-a, ki yannen ké fénomenn distansif-ya ki pòsvarisk. Òbò Pèrmyen, domenn kontinantal-a ant Lanmérik-a ké Lafrik di Nòlwès ka sibi roun sirègsyon ki ka kondjwi bay roun koumansman di dislokasyon di sa zonn kontinantal. Roun enpòrtan volkannism gen lyé ki ka kondjwi bay fòrmasyon-an di Provens magmatik sant atlantik-a. Abò Triyas ka inisyé sokò oun faz di rifting bò nivèl di marj-ya di Maròk é di Nouvèl Lékòs. Lakrésyon-an di planché loséyannik ka inisyé sokò dipi finisman-an di Sinémiryen é ka pourswiv sokò jouk jodla. Anfen, roun louvriti-a di Latlantik nò-a gen lyé bò Léyosenn, i té gen anviron 50 milyon di lannen.
Fòrmasyon
[chanjé | Chanjé wikikod]Louvriti-a di loséyan Atlantik-a sa rézilta-a di fragmantasyon-an di sipèrkontinan di Panjé-a é di migrasyon-an di kontinan afriken, sid anmériken, érazyen ké nò anmériken pannan Mézo Sénozoyk.
Zilé
[chanjé | Chanjé wikikod]Loséyan Atlantik-a ka konprann patché larchipèl. Sèrten sa pati-ya ki émèrjé di kontinan ki ka bòdé li, ròt-ya té sa jénéré pa dòrsal oséyannik santral-a.
Klimatoloji
[chanjé | Chanjé wikikod]Loséyan Atlantik-a ka enfliyé dirèkman klima éropéyen-an. Déprésyon-yan ki ka sirkilé bò Léròp, notanman atè Labèljik, atè Laswis épi Lafrans, ka fòrmen yékò asou Latlantik-a é ka sirkilé di lwès an lès, é ka mennen roun tan ki enstab, imid ké plivyé. Antisiklonn-an di Acores, ki sa prézan laro di Açores, ka enfliyé osi météyo éropéyen-an é ka mennen di tan ki sèk ké ansoléyé.
Listwè
[chanjé | Chanjé wikikod]Lèspozisyon di litoral atlantik koumansé dipi ki pronmyé lenstalasyon di moun ka établi yékò asou so lakot-ya. Men pou travèrsé-a di loséyan-an, a pou antann koté nò éropéyen Xe syèk ké lèsplorasyon odasyé-ya dipi Growennlann-an ké navigatò viking-yan : yé ka atenn kontinan nò anmériken-an bò rotò-a di Latè Nòv (atè "L'Anse aux Meadows"), latè ki yé ka aplé alò Vinlann.
Lakot afriken-an ka rété inagsésib pou èsploratò antik ké médjéval odéla di kap Bojador (Sahara ògsidantal), koté loséyan-an sa sirnonmen lanmè dé Ténèb. Potidjé-a Gil Eanes sa pronmyé-a ki ka franchi kap-a an 1434 é ki pwé rouvini ké so bato. Li ka louvri vwè-a bay kontournman di kontinan afriken pou roujwenn Lenn-yan.
Tout pronmyé travèrsé-a ki modèrn di Latlantik sa sa-a di Christophe Colomb ké so lékipaj-ya an 1492.
Lanvironnman
[chanjé | Chanjé wikikod]Problenm anvironnmantal
[chanjé | Chanjé wikikod]Soso débri plastik di provnans mondjal ka poliyé ansanm-an dé loséyan ; ki ka konsèrnen Latlantik, yé ka provini itou di Léròp di Lwès-a é di Létazini-ya.
Protègsyon di lanvironnman-an
[chanjé | Chanjé wikikod]I ka ègzisté tchèk réglémantasyon nasyonnal ké entèrnasyonnal, ensi ki diféran klasman di sèrten zonn tankou tchèk lè maren ki protéjé, tchèk rézèrv di Byosfè ké Park natirèl maren...