Frantses
Frantsesa[1] (français, la langue française) erromantze hizkuntza da, hizkuntza indoeuropar bat. Erromatar Inperioan hitz egiten zen latin arruntetik eratorria da, beste hizkuntza erromantzeak bezala baina hizkuntza galo-erromantzeetatik ere bai, Galian hitz egiten zen latinaren formatik, zehazkiago Iparraldeko Galian. Haren ahaiderik gertukoenak Frantziako iparraldean eta Belgikako hegoaldean tradizioz hitz egin diren beste oïl hizkuntzak dira, frantsesak ia guztiz gainditu dituenak.
Galia Belgikako hizkuntza zelten eragina izan du, eta aurrerago, frankiar hizkuntzarena, frankoen inbasioaren ondorioz. Gaur egun, Frantziak iraganean izandako itsasoz-haraindiko hedapena dela eta, frantziar kreolerak ugari dira, Haitiko kreolera bereziki. Frantsesa hitz egiten duen pertsona edo nazio bati frankofono (frantsesez: francophone) deritzo.
Ofiziala da munduko 29 herrialdetan, kontinente guztietan[2]. Horietako gehienak Organisation Internationale de la Francophonie (OIF) erakundeko kide dira, frantsesa erabili edo irakasten duten 84 herrialdeen elkartea. Lehen hizkuntza gisa erabiltzen da Frantzian (baita Ipar Euskal Herrian ere), Kanadako Quebecen zein Ontario eta New Brunswicken, Belgikan (bereziki Valonia eta Bruselan), Suitzako mendebaldean (Berna, Friburgo, Geneva, Jura, Neuchâtel, Vaud eta Valais kantonamenduetan), Monako, Ameriketako Estatu Batuetako eskualde batzuetan (Louisiana, Maine, New Hampshire eta Vermont), Luxenburgoko eskualde batzuetan, Italiako iparraldean (Aostako Harana) eta munduan zehar dauden hainbat komunitatetan[3].
2015ean, L2 zein hiztun partzialen % 40 Europan bizi zen, % 35 Saharaz hegoaldeko Afrikan, % 15 Afrikan eta Ekialde Hurbilean, % 8 Amerikan eta %1 Asia eta Ozeanian[4]. Frantsesa Europar Batasunean hitz egiten den laugarren hizkuntza nagusia da[5], eta Europan beste lehen hizkuntza bat duten baina bigarren hizkuntza bat hitz egiteko gai direnen % 20 inguruk frantsesa du bigarren hizkuntzatzat[6]. EBn gehien irakasten den bigarren hizkuntza da[7]; halaber, munduan natiboki gehien hitz egiten den 18.a; 6.a, hiztun kopuru osoaren arabera; eta munduan zehar gehien ikasten den bigarrena, 120 milioi ikaslerekin[8].
Frantziar eta belgikar kolonialismoaren ondorioz XVI. mendetik aurrera, asko hedatu zen Amerikan, Afrikan eta Asian zehar. Bigarren hizkuntza frantsesa duten gehienak Afrika Frankofonoan bizi dira, bereziki Gabon, Aljeria, Maroko, Tunisia, Maurizio, Senegal eta Boli Kostan[9].
76 milioi hiztun natibo dituela jotzen da; beste 235 milioi pertsonak ondo hitz egiten dute egunero[10][11]; eta beste 77 eta 110 milioi artean bigarren hizkuntza gisa dute eta hainbat mailatan hitz egiteko gai dira, bereziki Afrikan[12]. OIFren arabera, mundu osoan zehar 300 milioi inguru dira "hizkuntza hitz egiteko gai direnak", azaldu gabe zer nolako irizpidea erabiltzen duten neurketa egiteko[13]. Université Lavalek eta Réseau Démographie de l'Agence universitaire de la francophoniek egindako ikerketaren arabera, 2025ean 500 milioi hiztun izango ditu eta 2050ean 650 milioi[14]. OIFren kalkuluak dio 2050erako 700 milioi hiztun inguru izango dituela, gehienak Afrikan[4].
Nazioarteko eta literatur hizkuntza gisa historia luzea du, eta askotan erabili da zientziaren hizkuntza nagusi gisa. Nazio Batuen Erakundeak, Europar Batasunak, NATOk, Munduko Merkataritza Erakundeak, Nazioarteko Komite Olinpikoak eta Gurutze Gorriarentzat lehen edo bigarren hizkuntza da. Bloomberg Businessweek aldizkariaren arabera, negozioetarako hirugarren hizkuntzarik garrantzitsuena da, ingelesa eta txineraren ondoren[15]. Académie française izeneko erakunde beteranoa, 1635ean sortua, araugilea da.
Historia
Erromatarrek Galia konkistatu ondoren hitz egiten zen latinetik, latin arruntetik, sortu zen bertako erromantzea. Gero, frankoak iritsi zirenean, Galiako iparraldeko erromantzea frantses bihurtu zen; Galiako hegoaldean, franko gutxi izanik, erromantzea gutxiago aldatu zen. Horregatik, Frantzian erromantzeak bi multzo nagusitan banatuta daude: oc hizkuntza, batetik,eta oil hizkuntza, bestetik. Erromantzez idatziriko lehen testu ezaguna 842koa da, eta latinetik erabat bereizita dago; hizkuntza horrek VIII. mendera bitartean izandako bilakaeraren berririk ez dago. Hainbat gertaera historiko zirela medio, Parisko dialektoa (oil hizkuntza taldekoa) nagusitu eta egungo frantsesaren oinarri bilakatu zen, hots, XVI. mendetik Frantziako hizkuntza ofizial estandarra denaren oinarria . Era berean, frantses estandarra okzitanierari (edo oc hizkuntza izendapena eman zitzaion hizkera multzoari) tokia jaten joan zitzaion.
Antzinako frantsesak (X-XIII. mendekoak) ezaugarri bereziak zituen, latinarekin alderatuz gero: bi deklinabide kasu, preposizioen erabilera handiagoa, artikuluaren sorrera, eta aditz jokoko zenbait aldaketa. XIV-XVI. mendeetan, latina baztertu eta frantsesa erabat erabili zen literaturan, administrazioan, eta abarretan. Garai hartan, lexikoa aberastu zen, inguruko hizkuntzetara joz, deklinabidea galdu eta, horren ondorioz, preposizioak nagusitu ziren.
XVII. eta XVIII. mendeak frantses klasikoaren garaia izan ziren, eta literatur hizkuntza sortu eta kodetu zen: beste hizkuntzetatik hartutako lexikoa garbitu (eta, azken batean, lexiko aberastasuna murriztu) eta sintaxia finkatu zen. Frantziako Iraultzaren garaian, nazio eremuko hizkuntz politikaren ondorioz, eskoletan hizkuntza estandar bakarra irakasten zen, dialektoak eta Frantziako gainerako hizkuntzak baztertuta. Horixe izan da ondorengo erregimenen politika.
Egungo frantsesean, alde handia dago hizkuntza idatziaren eta hizkuntza mintzatuaren artean: lehena finkatua da, eta bigarrenak bilakaera handia du. Funtsean, latinaren hiztegia gorde du, baina gramatikaren aldetik sinpleagoa da; era berean, fonetikaren aldetik, aldaketa ugari izan ditu. Beraz, beste hizkuntza erromanikoekin parekatuz gero, ahoskera arras ezberdina du.
Frantses eta belgikar kolonialismoa zela bide, herri askotan ezarri zen. Deskolonizazioaren ondoren sortutako estatu gehienetan, ordu arte kolonia izandako lurralde gehienetako hizkuntza ofizial bilakatu da. Horretaz beste, Belgikako waloniarren artean eta Suitzako kantoi batzuetan ere erabiltzen da. Guztira, 85 milioi hiztunen lehen hizkuntza da, eta beste 200 bat milioiren bigarrena.
Kolonizazioaren eraginez, Afrikan eta Amerikan (Haiti, Martinika eta abar) kreolerak sortu dira.
Literatura
Historian zehar, frantsesezko idazle famatuak anitz izan dira: besteak beste, Alexandre Dumas, Jules Verne, Victor Hugo, Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Simone Beauvoir eta Marguerite Duras. Dozena bat idazle baino gehiagok eskuratu dute Literaturako Nobel Saria, hizkuntza horretaz idatziz. Bestela, Goncourt Saria frantsesezko idazleen artean banatzen da urtero eta Frantziako garrantzitsuena da.
Antzinako frantseseko lehen idatzia Estrasburgoko Zinagitearen erromantzezko bertsioa da (842). XII. mendean historia kronikak idatzi ziren batez ere; egitandien kantak, horietako zaharrena Chanson de Roland (1100), Ingalaterrako eskuizkribu batetik kopiatua. XIII. mendean frantses literatura lan garrantzitsuenak, normandiarren konkistaren ondorioz, Ingalaterran egin ziren, baina XIV. menderako Frantzian idatzi ziren berriro.
Ahozko literatura bidezko epikak Erdi Aro osoan aurrera egin zuen (Roman de la rose). Antzerki zaharrenak liturgikoak izan ziren, eta lan horiez gainera, fabulak ere ugari idatzi ziren mende berean. XVI. mendea aberatsenetakoa izan zen literatura emaitzetan: Errenazimentu garaikoak dira François Rabelais, Pierre de Ronsard eta Michel de Montaigne. Antzerkian eta poesian Italiatik etorri ziren aldaketak eta berrikuntzak, eta prosan teologia, politika eta zientzia gaiak erabili ziren. François de Malherbe XVII. mendeko poeta eta teoriagile garrantzizkoa izan zen, eta hizkuntzaren dotoretasunaz arduratu zen. René Descartes eta Blaise Pascal hitz lauzko saioengatik eta filosofia lanengatik dira ezagunak. Antzerkian, Pierre Corneille eta Jean Racine Frantziako tragedia klasikoaren idazle nagusiak dira, eta Molièrek arrakasta handiko komediak idatzi zituen.
Marie de La Fayettek lehen eleberria idatzi zuen, La Princesse de Clèves (1672). XVIII. mendean klasikotasuna alde batera utzi zuten aldaketa handiak izan ziren: Voltaireren tragediak, Pierre Augustin Caron de Beaumarchaisen komediak, eta poesia eta eleberri ugari, baina garai hartako literaturaren ezaugarri nabarmenena pentsamendu errazionalaren eragina izan zen (Voltaireren Filosofia eskutitzak, eta Denis Dideroten entziklopedia lanak).
Frantziako Iraultzak, hala ere, ez zituen literatura lanetarako aukera onak eskaini, eta idazleek ezkutuan idatzi zuten zenbaitetan (François-René de Chateaubriand). Monarkia berriz indarrean jarri zenean, askatasun handiagoa izan zuten idazleek; frantses erromantizismoaren garaia izan zen: poesian aipatzekoak dira Alphonse de Lamartine, Alfred de Vigny, Victor Hugo, eta Alfred de Musset. Eleberriak ere gora egin zuen (Honoré de Balzac, La Comédie humaine; Stendhalen eleberriak).
Erromantizismoaren ondoren parnasianismoaren garaia iritsi zen, eta teknika zehatzagoak erabiltzen hasi ziren (Théophile Gautier, poesian). XIX. mendean errealismoa nagusitu zen, eta Emile Zolak naturalismoa sortu zuen (Guy de Maupassanten kontakizun laburrak ere eskola horretakoak ziren). Poesian, Charles Baudelairek sinbolismoari bidea zabaldu zion (Stéphane Mallarmé ere talde bereko poeta zen), eta Arthur Rimbaud poesia modernoaren aitzindaria izan zen. XX. mendeko eleberri garrantzitsuenak Marcel Prousten À la recherche du temps perdu (1914-1927), eta André Gideren Les faux-Monnayeurs izan dira, besteren artean. Baina eleberriaren garai emankorrena 1940. urteaz geroztikoa da: Simone de Beauvoir, Albert Camus, eta Jean-Paul Sartre. Antzerki lanetan, Samuel Becketten berrikuntzak, Jean Geneten antzerki antisoziala eta antinaturalista, eta Eugène Ionescoren antzerki “garbia” nabariak dira.
Musika
Hizkuntza horretaz abestu duten artista ezagunen artean, Édith Piaf, Jacques Brel, Charles Aznavour, Georges Brassens, Georges Moustaki, Manu Chao eta Youssou N'Dour daude, besteak beste.
Zinema
Lumière anaiak zazpigarren artearen sortzaileak izan ziren, eta ordutik frantsesezko zinemak ohorezko lekua du, bai Europan, bai mundu osoan ere. Artista guztiz arrakastatsuak Brigitte Bardot, Alain Delon, Yves Montand, Catherine Deneuve, Gérard Depardieu, Juliette Binoche, Jean Reno eta Audrey Tautou dira, esate baterako.
Zinema zuzendarien artean, Jean Vigo, Jean Renoir, Jean-Luc Godard, François Truffaut, Éric Rohmer, Luc Besson eta Krzysztof Kieslowski azpimarratzekoak dira.
Frankofonia
Munduan frantsesez hitz egiten duen komunitatea da, 150 bat milioi pertsonak osatua; seigarren hizkuntza komunitaterik handiena da gaur egun. Kide gehienak Afrikako herrialdeetakoak dira, frantses eta belgikar kolonialismoen ondorioz.
Erreferentziak
- Artikulu honen iturrietako bat Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa da.
- ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ «Countries and Languages - Megalanguages around the World - Nations Online Project» www.nationsonline.org (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ Government of Canada, Statistics Canada. (2017-08-02). «Census in Brief: English, French and official language minorities in Canada» www12.statcan.gc.ca (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ a b (Ingelesez) étrangères, Ministère de l'Europe et des Affaires. «The status of French in the world» France Diplomatie :: Ministry for Europe and Foreign Affairs (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2016-01-06 (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Why learn French?» web.archive.org 2008-06-19 (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Le français est la deuxième langue la plus étudiée dans l'Union européenne» FIGARO 2017-02-25 (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ (Ingelesez) Babbel.com; GmbH, Lesson Nine. «How Many People Speak French, And Where Is It Spoken?» The Babbel Magazine (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ Francophonie., Organisation internationale de la. (2007). La francophonie dans le monde. 2006-2007. Nathan ISBN 9782098821774. PMC 144615162. (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ (Ingelesez) «French» Ethnologue (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Francophonie («Qu'est-ce que la Francophonie?»)» www.axl.cefan.ulaval.ca (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Most Widely Spoken Languages» web.archive.org 2011-09-27 (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ (Ingelesez) «French language is on the up, report reveals» www.thelocal.fr 2014-11-06 (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ (Frantsesez) «Agora: La francophonie de demain» Le Devoir (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
- ↑ «Bloomberg - Are you a robot?» www.bloomberg.com (Noiz kontsultatua: 2019-02-26).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu. |
- (Frantsesez) Frantses Akademiaren webgunea
- (Frantsesez)(Ingelesez)"Alliance Française" erakundea
- (Frantsesez) Hiztegi Euskara/Frantsesez
Datuak: Q150
Multimedia: French language / Q150
|
Europar Batasuneko hizkuntza ofizialak |
|
|---|---|---|
|
Alemana · Bulgariera · Daniera · Errumaniera · Eslovakiera · Esloveniera · Estoniera · Finlandiera · Frantsesa · Gaelera · Gaztelania · Greziera · Hungariera · Ingelesa · Italiera · Letoniera · Lituaniera · Maltera · Nederlandera · Poloniera · Portugesa · Suediera · Txekiera | ||