Vidi fonton por Pollando

{{Geokesto | lando
<!-- *** Kapo *** -->
| nomo                 = Pollando
| devena_nomo          =
| alia_nomo            = {{Lang-pl|Polska}}
| kategorio            = respubliko
<!-- *** Dosiero *** -->
| dosiero              = EU-Poland.svg
| dosiero_priskribo    = Situo de Pollando enkadre de Eŭropa Unio
| dosiero_kompl        =
<!-- *** Simboloj *** -->
| flago                = Flago-de-Pollando.svg
| flago_noto           = [[Flago de Pollando|Flago]]
| blazono              = Herb Polski.svg
| blazono_noto         = [[Blazono de Pollando|Blazono]]
<!-- *** Nomo *** -->
| etimologio           =
| oficiala_nomo        = Rzeczpospolita
Polska
| moto                 =
| kromnomo             =
| himno                = [[Mazurek Dąbrowskiego]]
| himno_dosiero        = Mazurek Dabrowskiego.ogg
<!-- *** Lando ktp. *** -->
| regiono_tipo         = Membreco
| regiono_faldo        = 1
| regiono              = NATO
| regiono1             = Eŭropa Unio
| regiono2             = Zono de Schengen
| regiono3             = Unuiĝintaj Nacioj
| histregiono_faldo    =
| histregiono          =
| histregiono1         =
| histregiono2         =
<!-- *** Familio *** -->
| parenco              = Eŭropo
| limo                 = Germanio
| limo1                = Ĉeĥio
| limo2                = Slovakio
| limo3                = Ukraino
| limo4                = Belorusio
| limo5                = Litovio
| limo6                = Rusio
| limo_faldo           = 1
| parto_faldo          = 1
| parto_tipo           = Regionoj
| ĉefurbo             = Varsovio
| urbo                 = Varsovio
| urbo1                = Krakovo
| urbo2                = Lodzo
| urbo3                = Vroclavo
| urbo4                = Poznań
| urbo5                = Gdańsk
| urbo6                = Szczecin
| urbo7                = Bydgoszcz
| urbo8                = Lublin
| urbo9                = Bjalistoko
| urbo10               =
| urbo11               =
| urbo12               =
| urbo_faldo           = 1
| urbo_tipo            = Grandaj urboj
| memorindaĵo_tipo    =
| memorindaĵo_faldo   = 1
| memorindaĵo         =
| memorindaĵo1        =
| memorindaĵo2        =
| memorindaĵo3        =
| konstruaĵo_faldo    = 1
| konstruaĵo          =
| konstruaĵo1         =
| konstruaĵo2         =
| konstruaĵo3         =
| konstruaĵo3_noto    =
| rivero_faldo         = faldo
| rivero               = Wisła
| rivero1              = Odra
| rivero2              = Warta
| rivero3              = Bug
| rivero4              = Narew
| rivero5              = San
| rivero6              =
| rivero7              =
| rivero8              =
| rivero9              =
| ŝoseo_tipo          = Aŭtostrado
| ŝoseo               =
| ŝoseo1_tipo         =
| ŝoseo1              =
| ŝoseo2_tipo         =
| ŝoseo2              =
| montaro_tipo         = Montaroj
| montaro_faldo        = 1
| montaro              =
| montaro1             =
| montaro2             =
| montaro3             =
| montaro4             =
| montaro5             =
| montaro6             =
| montaro7             =
| orogenezo            =
| orogenezo1           =
| orogenezo2           =
<!-- *** Situo *** -->
| ĉefurbo_situo       = Varsovio
| koordinatoj_ne_en_titolo = true
| ĉefurbo_leviĝo     =
| ĉefurbo_lat_d       = 52
| ĉefurbo_lat_m       = 13
| ĉefurbo_lat_s       = 26
| ĉefurbo_lat_NS      = N
| ĉefurbo_long_d      = 21
| ĉefurbo_long_m      = 00
| ĉefurbo_long_s      = 30
| ĉefurbo_long_EW     = E
| plej_alta_situo      = [[Tatroj]], [[Altaj Tatroj]]
| plej_alta_leviĝo    = 2499 
| plej_alta            = [[Rysy]]
| plej_malalta         =
| plej_malalta_leviĝo =
<!-- *** Dimensioj *** -->
| areo                 = 312696
| areo_noto=<ref>[https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html Główny Urząd Statystyczny, dane za rok 2018, stan na 01.01.2018]</ref><ref>[https://m.bankier.pl/wiadomosc/Powierzchnia-Polski-wzrosla-o-1643-ha-7603883.html Bankier.pl, Powierzchnia Polski wzrosła o 1643 ha]</ref>
| areo_rondumo         = 1
| areo_akvo            =
<!-- *** Loĝantaro *** -->
| loĝantaro = {{WikidataLoĝantaro}}
| loĝantaro_dato = {{WikidataLoĝantaroDato}}
| loĝantaro_denseco   = auto
<!-- *** Historio & gvidantaro *** -->
| establita            = 870-930
| establita_tipo       = 
| gvidantaro           = [[Sejmo (Pollando)|Sejmo de Pollando]]
| gvidantaro_tipo      =
| gvidantaro_noto      =
| ĉefulo              = [[Andrzej Duda]]
| ĉefulo_tipo         = Prezidento
| ĉefulo_partio       = [[PiS]]
| ĉefulo1             =
| ĉefulo1_tipo        =
| ĉefulo1_partio      =
<!-- *** Kodoj *** -->
| horzono              = [[Mezeŭropa tempo|MET]] ([[UTC+1]])
| horzono_DST          = [[Mezeŭropa somera tempo|MEST]] ([[UTC+2]])
| areo_kodo            = +48
| areo_kodo_tipo       =
| kodo                 = PL
| kodo_tipo            = ISO 3166-1
| kodo1                =
| kodo1_tipo           = Aŭtokodo
| kodo2                = .pl
| kodo2_tipo           = Interreta domajno
<!-- *** Liberaj kampoj *** -->
| libera               =
| libera_tipo          =
| libera1              = [[zloto]] (złoty)
| libera1_tipo         = [[Valuto|Monunuo]]
| libera2              = [[pola lingvo|pola]]
| libera2_tipo         = Lingvo
| libera3              =
| libera3_tipo         =
<!-- *** Mapoj *** -->
| mapo_priskribo       = Situo de la ĉefurbo enkadre de Pollando
| mapo_lokumilo        = Pollando
| mapo1                =
| mapo1_fono           =
| mapo1_priskribo      =
| mapo1_lokumilo       =
| mapo2                =
<!-- *** Retpaĝoj *** -->
| commons              = Poland
| retpaĝo             =
| portalo              = Pollando
<!-- *** Notoj *** -->
| notoj                = [[Esperanto-movado en Pollando]]
}}
'''Pollando''' aŭ '''Polio''' respektive '''Polujo''' ({{Lang-pl|Polska}}), oficiale la '''Pola Respubliko''' ({{Lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}), estas lando en [[Mezeŭropo]] ĉe la [[Balta maro]]. Ĝi najbaras al [[Germanio]] (okcidente), [[Ĉeĥio]] ([[Landlimo de Ĉeĥio kaj Pollando]]) kaj [[Slovakio]] (sude), [[Ukrainio]] kaj [[Belorusio]] (oriente), [[Litovio]] (nord-oriente) kaj norde kun [[Rusio]] ([[Kaliningrada provinco]]). Krom tio la limo de pola ekskluziva ekonomia zono en la Balta maro najbaras al la zonoj de [[Danio]] kaj [[Svedio]].

Laŭ grandeco de [[areo]], ĝi estas la 70-a en la mondo kaj 9-a en [[Eŭropo]]. Laŭ nombro de la loĝantoj ĝi okupas la 34-an lokon en la mondo kaj la 5-an lokon inter [[Ŝtato de la Eŭropa Unio|ŝtatoj de la Eŭropa Unio]].<ref>[https://web.archive.org/web/20081028221046/https://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_maly_rocznik_statystyczny_2008.pdf "Concise Statistical Yearbook of Poland, 2008" (PDF).] Central Statistical Office. 28a de Julio 2008. [https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_maly_rocznik_statystyczny_2008.pdf Arkivita] el la originalo (PDF) la 28an de Oktobro 2008. Alirita la 12an de Aŭgusto 2008.</ref> La lando konsistas el 16 [[Provincoj de Pollando|provincoj]], nomitaj pole ''województwo'', en Esperanto ankaŭ [[vojevodio]], kiuj kovras areon de 312 696&nbsp;km². Pollandaj provincoj dividiĝas al [[Distrikto (Pollando)|distriktoj]], kaj tiuj al [[Komunumo (Pollando)|komunumoj]]. [[Varsovio]] estas la ŝtata ĉefurbo kaj plej granda [[metropolo]]. Aliaj ĉefaj [[Listo de urboj de Pollando|urboj de Pollando]] estas [[Krakovo]], [[Łódź]], [[Wrocław]], [[Poznań]], [[Gdańsk]], kaj [[Szczecin]].

Oni ĝenerale konsentas, ke la establo de la pola ŝtato okazis en la jaro [[966]], kiam reganto [[Mjeŝko la 1-a (Pollando)|Mjeŝko la 1-a]] akceptis [[kristanismo|kristanigon]] de la lando (tiel nomatan ''Bapton de Pollando'').<ref>Lukowski, Jerzy; Zawaszki, Hubert (2001). ''A Concise History of Poland'' (unua eld.). Cambridge University Press. p. 3. ISBN 978-0-521-55917-1.</ref> Pollando fariĝis reĝlando en [[1025]] kaj en [[1569]] establis [[Pola-Litova Unio|union]] kun [[Granda Duklando de Litovio|Litovio]]. Dum plej longa parto de sia ekzisto, Pollando estis lando sendependa, multetna kaj diverseklezia. Ĝi estis tre liberala ŝtato ĉefe je la adopto de la [[Konstitucio de la 3-a de Majo]] de [[1791]].<ref>Norman Davies, ''Europe: A History'', Pimlico 1997, p. 554: "Poland–Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe"</ref><ref>Piotr Stefan Wandycz (2001) [https://books.google.es/books?id=m5plR3x6jLAC&pg=PA66&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present''.] Psychology Press. p. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. Alirita la 13an de Aŭgusto 2011.</ref><ref>Gehler, Michael; Steininger, Rolf (2005). [https://books.google.es/books?id=V0rW0pBr2SAC&q=Michael+Gehler,+%E2%80%8ERolf+Steininger+%C2%B7+2005&redir_esc=y#v=snippet&q=Michael%20Gehler%2C%20%E2%80%8ERolf%20Steininger%20%C2%B7%202005&f=false ''Towards a European Constitution: A Historical and Political Comparison with the United States''.] Böhlau Verlag Wien. p. 13. ISBN 978-3-205-77359-7. "Poland had actually managed to pass a first progressive constitution on 3, May 1795; this was Europes first written constitution."</ref>

La ŝtato ekzistis ĝis la jaro [[1795]] kiam ĝia teritorio estis dividita de tri okupaciantoj: [[Rusia Imperio]], [[Reĝlando Prusio]] kaj [[Aŭstrio]] (procezo tiel nomata [[dispartigoj de Pollando]]). Sian sendependecon Pollando regajnis en [[1918]] post la [[unua mondmilito]]. Dum la [[Dua Mondmilito]] la lando estis okupaciita de [[Tria Regno]], kio rezultis en [[Holokaŭsto]] kaj pereo de milionoj da civitanoj de Pola Respubliko.<ref>Tatjana Tönsmeyer; Peter Haslinger; Agnes Laba (2018). [https://books.google.es/books?id=qbBhDwAAQBAJ&pg=PA188&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false ''Coping with Hunger and Shortage under German Occupation in World War II''.] Springer. p. 188. ISBN 978-3-319-77467-1.</ref><ref>Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz (2009). [https://web.archive.org/web/20120323161233/https://niniwa2.cba.pl/polska_1939_1945.htm "Przedmowa"] [Prefaco]. Polska 1939–1945. Straty Osobowe i Ofiary Represji pod Dwiema Okupacjami [Homaj perdoj kaj viktimoj de subpremado sub du okupacioj] (en pola). Warsaw: IPN. ISBN 978-83-7629-067-6. Arkivita el la originalo la 23an de Marto 2012. Alirita la 27an de Oktobro 2014.</ref> Post la milito Pollando fariĝis socialisma ŝtato, grandparte dependa de [[Sovetunio]], kaj fondinta membro de la [[Varsovia Pakto]]. En [[1989]] okazis ŝanĝiĝo de la reĝimo al parlamenta demokratio kaj reveno al [[merkata ekonomio]].

Pollando estas membro interalie de [[Eŭropa Unio]], [[NATO]], [[Unuiĝintaj Nacioj]], [[OEKE]], [[Visegrada grupo]] kaj [[Monda Organizaĵo pri Komerco|MOK]].

== Etimologio ==
Deveno de la nomo ''Polska'' ne estas tutcerta. Laŭ la unua teorio, la nomo devenas de la gento de polanoj (pole: ''Polanie''), kiu loĝis en la nuna [[Grandpollando]]. La vorto polanoj, cetere, venas de la pollingva vorto ''pole'' (kampo) – rilate aŭ al [[terkulturo]] kiel ĉefa okupo de la gento, aŭ al loĝado sur ebenaĵoj (kompare kun la gentoj de vistulanoj aŭ mazovianoj)<ref>[https://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=2783] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110907165821/https://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=2783|date=2011-09-07}} etimologio de la vorto Pollando; pollingve</ref>. Iuj historiistoj (ekz. Przemysław Urbańczyk) kontestas tamen eĉ la ekziston de polanoj, kiuj en skribaj dokumentoj aperas nur unufoje en la [[12-a jarcento]] ĉe [[kronikisto Nestor]]:

{{Citaĵo|а от тѣхъ Лѧховъ прозвашасѧ Полѧне, Лѧховѣ друзии - Лютицѣ, инии Мазовшане, а нии Поморѧне<br />
(kaj de tiuj laĥoj unuaj nomiĝis polanoj, duaj laĥoj – luticoj [t.e. veletoj], aliaj – mazovianoj, kaj aliaj - pomerianoj}}

[[Dosiero:Denar rys chrobry1.png|eta|300px|[[Denaro]] el la 11-a jarcento kun la latina nomo "Polonie".]]
En [[latina lingvo|latino]] ĉirkaŭ la jaro [[1000]] oni uzis la nomon de Pollando kiel la regiono-nomon: ''Polania, Polonie'', kaj ''Bolizlauo Palaniorum [[duko|duce]], Bolizlavonem Poloniae, Bolizlavo Polianicus''. Antaŭe tiun landon oni nomis nur per la tutetna formo: ''in Sclaviam, duce Sclavonica Bilizlavone susceptus, in Sclavania, Sclavonia'', per kio oni povis konfuzi Pollandon kun Ĉeĥio, eĉ pli, se ambaŭ landoj estis regataj de Boleslaoj. Diskutindas laŭ historiistoj, ke - se la nomo de Pollando devenas de polanoj- strangas, ke la gento mem skribis la nomon de sia lando kun eraro (''Polanie'', sed ''Polonia, Polonie, Polonus''). Ĉiukaze neniu dubas, ke la etimologio troviĝas en la tutslava vorto ''pole'' (kampo).

La nomo povas ankaŭ deveni de la vorto ''opole'', kiu signifas primitivan formon de genta organizo kun elektata reganto kaj komuna posedo de la tero. Laŭ alia teorio, la nomo ''Polska'' estas adjektivo, kiu signifis en la epoko de polanoj “kampara”. La tutan nomon “Kampara lando” povis postresti nur la unua parto de ĝi<ref>[https://www.fil.us.edu.pl/ijp/poradnia/baza_archiwum.php?POZYCJA=100&AKCJA=&TEMAT=Etymologia&NZP=&WYRAZ= “Kio estas la etimologio de la vorto Pollando?”;] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080507153205/https://www.fil.us.edu.pl/ijp/poradnia/baza_archiwum.php?POZYCJA=100&AKCJA=&TEMAT=Etymologia&NZP=&WYRAZ= |date=2008-05-07 }} pollingve</ref>.

En la pasinteco oni plej ofte uzadis la latinajn nomojn ''terra Poloniæ'' – pola tero kaj ''Regnum Poloniæ'' – Pola Reĝlando. La nomo ''Polska'' rilate al la tuta ŝtato estas uzata ekde la [[11-a jarcento]].

La unua mencio pri Pollando (en la laŭvorta signifo de la nomo) troviĝas sur [[monero]]j de [[Mjeŝko la 3-a (Pollando)|Mjeŝko la Maljuna]], stampitaj de judoj estrantaj la monfarejon en [[Kalisz]]. La surskribo, transliterumita el la hebrea alfabeto, diras ''MSZKA KROL POLSKI'' (Mszka – Mjeŝko – la reĝo de Pollando aŭ la reĝo pola, ĉar ambaŭ vortoj samformas) <ref>[https://www.rp.pl/artykul/120621,120753_Blogoslawienstwo_Mieszkowi.html] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110806102819/https://www.rp.pl/artykul/120621,120753_Blogoslawienstwo_Mieszkowi.html|date=2011-08-06}} ''Beno al Mjeŝko'', pollingve</ref>.

La landon de polanoj ekde la [[14-a jarcento]] oni nomis Malnovpollando, poste Grandpollando, kompare al la sudaj teritorioj nomataj Malgrandpollando. Alilingvaj nomoj de Pollando, ekz. [[persa lingvo|persa]] ''Laĥistan'', [[litova lingvo|litova]] ''Lenkija'' kaj [[hungara lingvo|hungara]] ''Lengyelorszag'', devenas verŝajne de la nomo de la gento laĥoj (aŭ lendianoj), loĝinta en sud-orienta Pollando. La vorto ''Polacy'' (poloj) en latina formo ''Polani, Poleni, Poloni'' aperis la unuan fojon en tekstoj de [[Adalberto el Prago|Sankta Adalberto]] verkitaj ĉirkaŭ la jaro 1000. Dum longa tempo per la vorto “polo” oni nomis nur [[nobelaro|nobelojn]], sendepende de iliaj etnaj devenoj.

[[Polonia (personigo)|Polonia]] estas la oficiala politika kaj nacia personigo de Pollando. Ĝi estas grava ero de pola nacia identeco, kiu esprimiĝas en literaturo, artaĵoj kaj popola kulturo. La termino devenas de la latina nomo por Pollando ("Polonia") kaj estas uzata ankaŭ rilate al la pola diasporo.

La vorto “[[respubliko]]” estas tradukata al la pola lingvo dumaniere:
* kiel ''[[Rzeczpospolita]]'' – ĝi estas traduko de la latina, kutime uzata nur kiam oni parolas pri Pola Respubliko; tiel Pollandon la unuan fojon nomis kronikisto [[Wincenty Kadłubek]];
* kiel ''republika'' – ĝi estas kopio de la latina ''res publica'' kaj ne uzatas rilate al Pollando mem.

== Historio ==
[[File:Banner expedition banner Defending the Polish banner at Chocim.jpg|775px]]
{{Pola historio}}

=== Praa historio de pola teritorio ===
Dum [[antikva epoko]] la terenoj de nuntempa Pollando estis loĝataj de diversaj gentoj. Daŭre oni disputas pri etnaj kaj lingvaj apartenoj de tiuj grupoj, ĉefe pri deveno kaj ekspansio de [[slavoj]].

En [[1933]] en Biskupin oni trovis restaĵojn de ligna setlejo, establita ĉirkaŭ la jaro [[-738]] kaj rilata al [[soraboj|soraba kulturo]].

=== Piasta dinastio ===
[[Dosiero:Polska 960 - 992.svg|eta|250px|maldekstra|Supozata grandeco de la lando de [[Mjeŝko la 1-a (Pollando)|Mjeŝko la 1-a, la unua pola duko]].]]
[[Dosiero:Polska WladLokietka (1275-1300).png|eta|250px|maldekstra|Mapo de Pollando dum la regado de [[Ladislao la 1-a (Pollando)]] ([[Ladislao la Ulnolonga]])(dum la jaroj: 1275–1300).]]

En la [[10-a jarcento]] Pollando formiĝis kiel unueca teritorio. La unua, historie atestita reganto de ĝi estis [[Mjeŝko la 1-a (Pollando)|Mjeŝko la 1-a]], kiu en [[966]] akceptis bapton al [[kristanismo]]. Tio komencis luktojn kontraŭ la slava pagana religio kaj kristanigon de la socio. La unua [[Listo de reĝoj de Pollando|reĝo de Pollando]] estis filo de Mjeŝko la 1-a nome [[Boleslao la 1-a (Pollando)|Boleslao la Brava]].

En [[1138]] post la morto de [[Boleslavo la 3-a (Pollando)|Boleslavo la 3-a]] Pollando estis dividita de liaj filoj. Tiel komenciĝis preskaŭ 200-jara [[Pollando dum feŭda dispartigo|feŭda dispartigo]] de la lando. [[Pollando dum feŭda dispartigo|Feŭda dispartigo]] estis periodo en la historio de Pollando, kiu konvencie daŭris ekde 1138 ĝis la kronado de Ladislao la 1-a en 1320. Karakteriza kvalito de tiu periodo estis progresanta diserigo de la pola ŝtato al ĉiam pli etaj, grandparte sendependaj, feŭdaj teroj. La procezo estis ligita al multobliĝo de la dinastio de Piastoj, kies ĉiu ano, laŭ la pola kutimjuro, havis la rajton posedi parton de la patra heredaĵo. Similaj procezoj okazis en la historio de la piasta lando jam antaŭe, sed tiam oni sukcesis ilin frue bremsi.

En la [[13-a jarcento]] du sileziaj regantoj, nome [[Henryk la 1-a Brodaty|Henriko la 1-a]] kaj Henriko la 2-a, unuigis du feŭdajn partojn, nome [[Silezio]]n kaj [[Malgrandpollando]]n, sed post [[Mongoloj|mongolaj]] atakoj kaj la bataloj ĉe Chmielnik kaj [[Legnica]] en [[1241]], ilia ŝtato denove dispeciĝis. Unuigon de la lando efektivigis [[Ladislao la 1-a (Pollando)|Ladislao la 1-a]], kiu en [[1320]] iĝis reĝo de Pollando. Lia filo, [[Kazimiro la 3-a (Pollando)|Kazimiro la Granda]], efike plifortigis signifon de Pollando en la regiono, pligrandigis ĝian teritorion, subskribis diversajn [[pakto|defendopaktojn]] kaj faris diversajn enlandajn reformojn, ĉefe en konstruado kaj ekonomio. Post lia seninfana morto la dinastio de Piastoj kiel regantoj de Pollando malaperis.

La ''[[Szlachta]]'' {{prononco|''ŝ''laĥta}} estis laŭleĝe privilegiita nobela klaso en la [[Krono de la Regno de Pollando|Reĝlando Pollando]]. Ĝi gajnis instituciajn privilegiojn inter 1333 kaj 1370 dum la regado de [[Kazimiro la 3-a (Pollando)|Kazimiro la 3-a]] (la Granda), kaj post 1413 ankaŭ enhavis nobelaron de Litovio.

=== Jogajlida dinastio ===
[[Dosiero:Rzeczpospolita.png|eta|250px|maldekstra|[[Respubliko de Ambaŭ Nacioj]].]]
Dum la regado de [[Jogajlidoj]] Pollando faris [[Pola-Litova Unio|union kun Litovio]]. En [[1410]], dum la [[batalo de Grunwald]], unuiĝinta pola-litova armeo havis grandiozan venkon super la [[Ordeno de germanaj kavaliroj|Kruckavalira Ordeno]], kiu minacis ambaŭ landojn. Post la dektrijara milito la Ordeno fariĝis [[vasalo|vasallando]] de Pollando.

Tiutempe okazis rapida evoluo de pola kulturo, scienco kaj ekonomio, danke al gravuloj kiel [[Koperniko]] kaj [[Jan Kochanowski]]. Kutima estis ankaŭ religia toleremo. Komence de la [[16-a jarcento]] oni kreis la unuajn trupojn de polaj [[husaro]]j, rajdantoj kiuj venkis plurajn batalojn.

En la jaroj [[1474]]-[[1569]] Pollando kaj Litovio estis celoj de 75 invadoj<ref>Davies, Brian: ''State and Society on the Black Sea Steppe,1500–1700''</ref>.

=== Respubliko de Ambaŭ Nacioj ===
{{Ĉefartikolo|Respubliko de Ambaŭ Nacioj}}
En [[1569]] post la Lublina Unio estis establita [[Respubliko de Ambaŭ Nacioj]]. Post la morto de la lasta jogajlido oni decidis en la jaro [[1573]] pri libera elektado de la reĝoj. Tiutempa respubliko, precipe danke al leĝodecido pri religiaj liberoj, estis nomata “la azilo de herezuloj”; ĉi tien fuĝis persekutataj en Okcidenta Eŭropo [[menoanismo|menoanistoj]], [[hugenotoj]] el [[Francio]] kaj [[Judismo|judoj]] forpelitaj el [[Hispanio]] fare de [[inkvizicio]]. Nobelaro en Pollando, pli multnombra ol okcidente, utiligis la privilegiojn de tiel nomata Ora Nobela Libereco. En tiu periodo, nomita pola Ora Epoko, la respubliko pligrandiĝis kaj fariĝis unu el la plej grandaj landoj en Eŭropo.

En la [[17-a jarcento]] la respubliko eniris konflikton kontraŭ [[Svedio]] ([[Sveda diluvo]]), [[Kozakoj]] (ribelo de Ĥmjelnicki) kaj Rusio (pola-rusa milito 1654-1667). Kaj la konfliktoj kaj mallerta regado kaŭzis poioman kadukiĝon de la lando. Malgraŭ tio, [[Johano la 3-a Sobieski]] kapablis venki turkan armeon dum la [[batalo de Vieno|batalo]] de [[Vieno]] en [[1683]].

Fine de la [[18-a jarcento]] estis streboj reformi la ŝtaton. La lasta reĝo de Pollando, [[Stanislao Aŭgusto Poniatowski]], ekzemple establis en [[1773]] la [[Komisiono de Nacia Edukado|Komisionon de Nacia Edukado]], kaj en [[1791]] la Kvarjara Sejmo akceptis la [[Konstitucio de la 3-a de Majo|Konstitucion de Tria de Majo]].

=== Dispartigoj kaj la sekvo ===
{{Ĉefartikolo|Dispartigoj de Pollando|Kongresa Pollando}}
[[Dosiero:Polska 1907 adm-light-frame.png|eta|200px|Administra divido de Pola Reĝlando en 1907.]]
Tri [[dispartigoj de Pollando]] (en la jaroj [[Unua dispartigo de Pollando|1772]], [[1793]] kaj [[1795]]) fiaskigis la provojn ripari la ŝtaton. La Respubliko de Ambaŭ Nacioj ĉesis ekzisti kaj ĝian teritorion dividis inter sin [[Rusia Imperio|Rusio]], [[Reĝlando Prusio|Prusio]] kaj [[Aŭstrio]].

Dum la dependeca epoko poloj penis armite kaj politike ĉiel agadi por regajni la sendependecon. En [[1807]] [[Napoleono Bonaparte]] establis [[Varsovia Duklando|Varsovian Duklandon]], subordigitan al Francio, tamen en [[1815]] dum la [[Viena kongreso]] la venkintoj de la [[napoleonaj militoj]] decidis ĝin dividi. El la orienta parto de Varsovia Duklando estis kreita tiel nomata [[Kongresa Pollando|Kongresa Reĝlando]], havanta sian propran konstitucion kaj regata de rusa [[caro]]. En la jaroj [[1830]]-[[1831]] okazis la [[Novembra ribelo]] de la pola nacio.

En la dua duono de la [[19-a jarcento]] aŭtonomion gajnis [[Galicio]], troviĝanta en Aŭstrio. Ĝis [[1846]] ekzistis [[Libera Urbo Krakovo]], post la krakova ribelo aligita al Aŭstrio. En Prusio ekzistis [[Granda Poznana Duklando]], nuligita post la grandpollandaj ribeloj en la jaroj 1846 kaj 1848. En [[1863]] komenciĝis la [[Januara Ribelo]], kiu daŭris pli ol unu jaron.

=== Dua Pola Respubliko ===
[[Dosiero:RzeczpospolitaII.png|eta|200px|[[Dua Pola Respubliko]].]]
[[Dosiero:Polska II RP gestosc zaludnienia.jpg|eta|200px|Loĝdenso kaj landlimoj de Pollando en la jaro 1930.]]
{{Ĉefartikolo|Dua Pola Respubliko}}

Post la [[unua mondmilito]] venkinta [[Triopa Entento]] aprobis la planon krei sendependan polan ŝtaton, kiu troviĝis en la 13-a punkto de [[14 punktoj de Wilson|programo]] de [[Usono|usona]] prezidanto [[Woodrow Wilson]]. Oficiale oni opinias, ke Dua Pola Respubliko kreiĝis la {{daton|11|novembro|1918}}, kiam militan potencon en [[Varsovio]] transprenis [[Józef Piłsudski]]. Tial la [[Nacia tago de sendependeco (Pollando)|Nacia festotago]] estas la [[11-a de novembro]]. Pro la venkita [[pola-bolŝevika milito]], Pollando konservis sian [[suvereneco]]n kaj malebligis al komunistoj antaŭeniri okcidenten. En [[1921]], rezulte de tri [[sileziaj ribeloj]] al Pollando estis aligita parto de la ĝistiama [[Supra Silezio]].

Komence la Dua Respubliko estis demokratia respubliko kun multpartia parlamenta-kabineta reĝimo. La politika sistemo draste ŝanĝiĝis pro la [[maja renverso]] en [[1926]]. Tiam estis enkondukita la prezidanta-aŭtoritata reĝimo.

La [[maja puĉo]] (maja ŝtatrenverso, maja atenco; pole: ''przewrót majowy'' aŭ ''zamach majowy'') estis [[puĉo]] realigita en Pollando fare de marŝalo [[Józef Piłsudski]] inter la 12-a kaj 14-a de majo 1926. La puĉo forigis la registaron de prezidanto [[Stanisław Wojciechowski]] kaj ĉefministro Wincenty Witos. Establita estis nova registaro gvidata de [[Kazimierz Bartel]], profesoro de Lviva Politekniko. Komence oni proponis la prezidantecon al Piłsudski, sed li rifuzis favore al [[Ignacy Mościcki]]. Piłsudski tamen restis la plej influa politikisto en Pollando kaj estis "griza eminenco" ĝis sia morto en 1935.

En septembro [[1939]] okazis invadoj fare el okcidento de la [[Tria Regno]] kaj oriente de [[Sovetunio]] [[Invado en Pollando|al Pollando]], kiuj la {{daton|28|septembro|1939}} fiksis komunan landlimon konforme al [[Pakto Ribbentrop-Molotov]]. Ambaŭ [[okupado|okupaciantoj]] kondukis persekutan politikon kontraŭ civitanoj de Pollando.

La provincoj pomeria, silezia, poznana kaj lodza, la regiono de [[Suwałki]], norda kaj okcidenta partoj de Mazovio kaj okcidentaj partoj de la provincoj krakova kaj kielca fariĝis partoj de la Tria Regno. El centra parto de la lando [[Adolf Hitler]] decidis krei apartan administran unuon, kontrolatan de germanoj, nome Ĝeneralan Gubernion. La ceteran teritorion de Pollando aneksis Sovetunio. Formale la tereno fariĝis parto de Sovetunio surbaze de [[plebiscito]]j en Okcidenta Belorusio kaj Okcidenta Ukrainio, kaj sekve – anekso per leĝdono de la Plej Alta Konsilantaro de Sovetunio. Respektivajn leĝodonojn decidis Hitler pri kreo de la Ĝenerala Gubernio. Ĉiuj leĝoj, kiuj decidis pri teritorioj de sendependa Pollando, estis kontraŭaj al la Haga Konvencio subskribita de ambaŭ okupaciantoj, kaj laŭ la [[internacia juro]] nevalidaj. La okupaciantoj decidis, ke la {{daton|28|septembro|1939}} post kapitulacio de Varsovio la pola ŝtato ĉesis ekzisti.

Nazigermanaj fortoj laŭ ordono el [[Adolf Hitler]] kreis ses germanajn [[ekstermejo]]jn en okupaciita Pollando, kiel [[Treblinka (ekstermejo)|Treblinka]], [[Majdanek]] kaj [[Aŭŝvico (koncentreja komplekso)|Aŭŝvico]]. La germanoj transportis milionojn de judoj el la tuta okupaciita Eŭropo por esti murditaj en tiuj koncentrejoj.<ref>{{Cite book| publisher = University of Nebraska Press| isbn = 978-0-8032-1327-2| last1 = Browning| first1 = Christopher R.| last2 = Matthäus| first2 = Jürgen| title = The origins of the Final Solution: the evolution of Nazi Jewish policy, September 1939 – March 1942| location = Lincoln| series = Comprehensive history of the Holocaust| date = 2004}}</ref><ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Black earth: the Holocaust as history and warning|familia nomo=Snyder|persona nomo=Timothy|dato=2015|eldono=unua|loko=Nov-Jorko|eldoninto=Tim Duggan Books|ISBN=978-1-101-90345-2}}</ref> Entute, 3 milionoj da polaj judoj<ref>Materski & Szarota (2009) ''Citaĵo:'' Liczba Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia, obywateli II Rzeczypospolitej, zamordowanych przez Niemców sięga 2,7- 2,9 mln osób. ''Traduko:'' La nombro de judaj viktimoj estis ĉirkaŭkalkulita je 2,9 milionoj. Tio estis ĉirkaŭ 90% el la 3.3 milionoj da judoj loĝantaj en la antaŭmilita Pollando. ''Fonto:'' IPN.</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://www.yadvashem.org/righteous/stories/poland-historical-background.html|titolo=Poland Historical Background}}</ref> – proksimume 90% de la pola antaŭmilita judaro – kaj inter 1.8 kaj 2.8 milionoj da etnaj poloj<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/polish-victims|titolo=Polish Victims|eldoninto=United States Holocaust Memorial Museum}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://projectinposterum.org/docs/poland_WWII_casualties.htm|titolo=Poland World War II casualties (in thousands)|familia nomo=Piotrowski|persona nomo=Tadeusz}}</ref><ref>Materski & Szarota (2009) ''Citaĵo:'' Łączne straty śmiertelne ludności polskiej pod okupacją niemiecką oblicza się obecnie na ok. 2 770 000. ''Traduko:'' Nuntempaj ĉirkaŭkalkuloj estis de ĉirkaŭ 2 770 000 viktimoj de la germana okcupacio. Tio estis 11.3% el la 24.4 milionoj da etnan poloj en la antaŭmilita Pollando.</ref> estis mortigitaj dum la Germana Okupacio de Pollando (1939–1945), inklude inter 50 000 kaj 100 000 membroj de la pola [[intelektulo|intelektularo]] – akademiuloj, doktoroj, advokatoj, nobeloj kaj pastroj. Nur dum la Varsovia Ribelon, ĉirkaŭ 150 000 polaj civiluloj estis mortigitaj, plej el ili murditaj fare de la germanoj dum la masakroj de [[Masakro de Wola|Wola]] kaj de [[Ochota]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/documenting-numbers-of-victims-of-the-holocaust-and-nazi-persecution|titolo=Documenting Numbers of Victims of the Holocaust and Nazi Persecution|eldoninto=United States Holocaust Memorial Museum}}</ref><ref>{{Cite book |last=Wardzyńska |first=Maria |year=2009 |title=Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion |trans-title=La jaro estis 1939: Operaco de Germana Sekurecpolico en Pollando. Intelligenzaktion |publisher=Institute of National Remembrance |isbn=978-83-7629-063-8 |language=pl |url=https://pamiec.pl/download/49/34737/BYLROK1939.pdf |quote=Oblicza się, że akcja „Inteligencja” pochłonęła ponad 100 tys. ofiar. ''Traduko:'' Oni ĉirkaŭkalkulis, ke la ''Intelligenzaktion'' forigis la vivojn de 100 000 poloj. |access-date=4a de Januaro 2020 |archive-date=29a de Novembro 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141129035451/https://pamiec.pl/download/49/34737/BYLROK1939.pdf |url-status=dead }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20141129035451/https://pamiec.pl/download/49/34737/BYLROK1939.pdf |date=2014-11-29 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://pamiec.pl/download/49/34737/BYLROK1939.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20141129035451/https://pamiec.pl/download/49/34737/BYLROK1939.pdf |arkivdato=2014-11-29 }}</ref> Ĉirkaŭ 150 000 polaj civiluloj estis mortigitaj de sovetoj inter 1939 kaj 1941 dum la okupacio fare de Sovetunio de orienta Pollando ([[Orientaj Limregionoj|Kresy]]), kaj aliaj ĉirkaŭkalkulitaj 100 000 poloj estis murditaj de la bander-naciisma [[Ukraina Ribela Armeo]] (UPA) inter 1943 kaj 1944 en tio kio iĝis konata kiel la [[Volinia masakro|Voliniaj masakroj]].<ref>Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji "Wisła". Konflikt polsko-ukraiński 1943–1947. Kraków 2011, p. 447. Vidu ankaŭ: Recenzo de Tomasz Stańczyk: "Grzegorz Motyka oblicza, że w latach 1943–1947 z polskich rąk zginęło 11–15 tys. Ukraińców. Polskie straty to 76–106 tys. zamordowanych, w znakomitej większości podczas rzezi wołyńskiej i galicyjskiej."</ref><ref>{{cite web |publisher=Institute of National Remembrance |year=2013 |website=1943 Wołyń Massacres Truth and Remembrance |url=https://www.volhyniamassacre.eu |title=What were the Volhynian Massacres?}}</ref> [[Kvanto de viktimoj de la Dua Mondmilito|El ĉiuj militantaj landoj]], Pollando perdis la plej altan procenton de ties civitanoj: ĉirkaŭ 6 milionoj forpasis – pli ol sesono de la antaŭmilita loĝantaro de Pollando – [[Holokaŭsto|duono el ili]] polaj judoj.<ref name="szma" >Materski & Szarota (2009)</ref><ref>[https://www.remember.org/forgotten/ Holocaust: Five Million Forgotten: Non-Jewish Victims of the Shoah.] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20220614161016/https://remember.org/forgotten |date=2022-06-14 }} Remember.org.</ref><ref>{{cite web|url=https://www.expatica.com/de/polish-experts-lower-nations-wwii-death-toll/|title=Polish experts lower nation's WWII death toll|archive-url=https://web.archive.org/web/20190818035613/https://www.expatica.com/de/polish-experts-lower-nations-wwii-death-toll/|archive-date=18a de Aŭgusto 2019|url-status=dead}}</ref> Ĉirkaŭ 90% de la mortintoj estis ne-militistaj nature.<ref>Bureau odszkodowan wojennych (BOW), Statement on war losses and damages of Poland in 1939–1945. Warsaw 1947</ref>

Dum la Dua Mondmilito laŭleĝa registaro de Pollando funkciis en [[ekzilo]]. Ĝia administra reprezentanto ene de la pola teritorio estis [[Pola Partizana Ŝtato]], kaj la reprezentanto armea estis [[Armia Krajowa]] (la Landa Armeo). Konforme al decidoj de [[Teherana Konferenco|teherana]], [[Jalta konferenco|jalta]] kaj [[Potsdama konferenco|pocdama]] konferencoj, post la Dua Mondmilito, [[Pola Popola Respubliko]] ricevis centrajn kaj okcidentajn terenojn de la Dua Respubliko kaj tiel nomatajn ''regajnitajn teritoriojn'' (ĝis la rivero [[Odra]]; krome sudan [[Orienta Prusio|Orientan Prusion]] kaj [[Gdansko]]n). La terenoj troviĝantaj oriente de [[Curzon-linio]] fariĝis partoj de Sovetunio.

=== Pola Popola Respubliko ===
{{Ĉefartikolo|Pola Popola Respubliko}}
[[dosiero:Westverschiebung.Polens.gif|eta|maldekstra|180px|{{centre|La "translokiĝo" de Pollando<br/><small>(komparo antaŭ kaj post la [[Dua Mondmilito]])</small>}}]]
Pollando, kiu post la Dua Mondmilito devis cedi preskaŭ la tutan teritorion oriente de la [[Curzon-linio]] de [[1920]] (inkluzive de la [[Centra Litovio 1920-1940|pseŭdoŝtata teritorio Centra Litovio]] ĉirkaŭ [[Vilno]]) al [[Sovetunio]], laŭ premo de la registaro de Sovetunio ricevis preskaŭ la tutan teritorion de la [[Germana Regno]] oriente de la [[Odro-Niso-limo]]. Praktike ĉiuj germanlingvanoj el la teritorio oriente de la Odro-Niso-limo estis forpelitaj ĝis la vintro 1946/1947, kaj granda plimulto de la pollingvanoj el la teritorio oriente de la Curzon-linio jam en 1945 estis translokigitaj en la "novan teritorion" de Pollando, tiel ke la pola ŝtato praktike estis ŝovita okcidenten je proksimume 250 kilometroj je la arbitra postulo de Sovetunio kaj ceteraj aliancanoj. La novaj polaj komunismaj aŭtoritatoj plenumis politikon de kultura kaj lingva "poligo" de la okcidentaj ricevitaj teritorioj, ĝis tiam duonpolaj (ĉefe kampare) kaj duongermane (ĉefe urbe), por eviti iaman regermanigon de tiu areo.

Nur la traktatoj pri la [[reunuigo de Germanio]] en [[1990]] laŭ [[internacia juro]] garantiis, ke la "novaj okcidentaj teritorioj" konsideriĝas integra parto de Pollando kaj tiel restos. Tiam la komunisma reĝimo de la Pola Popola Respubliko jam estis disfalinta: Dum ties tuta daŭro do la necerteco pri ebla perdo de triona parto de la ŝtata teritorio estis kontinua minaco, kiu kontribuis al sento de necerteco kaj de politika agitado kontraŭ la ne-komunisma [[Federacia Respubliko Germanio]].

Dum la komunisma reĝimo okazis multaj protestoj kontraŭ manko de libereco en Pollando, ekzemple per la nomitaj [[Letero de 34]] kaj [[Letero de 59]].

=== Tria Pola Respubliko ===
{{Ĉefartikolo|Solidareco (Pollando)|Listo de prezidantoj de Pollando}}
[[Dosiero:Strajk sierpniowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina 22.jpg|eta|dekstra|190px|Lech Wałęsa dum la [[Strikoj en la Pola Marbordo]] en Gdanska Ŝipfarejo, Aŭgusto 1980.]]
Fine de 1988 en multaj lokoj de Pollando okazis [[striko]]j, kiujn malforta, komunisma reĝimo ne povis estingi. En tiu situacio ŝtataj oficialuloj decidis diskuti kun [[Lech Wałęsa]] kaj aliaj reprezentantoj de ''[[Solidareco (Pollando)|Solidareco]]''. Rezulte de tio la sindikato estis leĝe registrita kaj oni permesis al membroj de ''Solidareco'' kundebati pri la estonto, tute kontraŭ la iama sinteno de la komunisma reĝimo.

Tiuj debatoj estas konataj kiel [[Ronda Tablo (Pollando)|Ronda Tablo]]. Tiam oni decidis, ke opoziciantoj povos havi deputitojn al [[Sejmo (Pollando)|Sejmo]] kaj [[Senato (Pollando)|Senato]], estos kreitaj liberaj [[amaskomunikiloj]] kaj opoziciantoj ne plu estos persekutataj. La unua libera baloto okazis la 4-an kaj la 18-an de junio [[1989]]. ''Solidareco'' gajnis la plej altan eblan (laŭ interkonsento kun komunistoj) rezulton, t.e. 35% de sejmaj deputitoj. La {{daton|24|aŭgusto|1989}} kreiĝis la unua demokratia [[registaro]] de [[Tadeusz Mazowiecki]]. Unu jaron poste [[Lech Wałęsa]] fariĝis prezidanto de la respubliko.

Dum la unuaj jaroj de la Tria Pola Respubliko la aŭtoritatoj efektivigis diversajn ŝanĝojn kaj reformojn. Krom la nomo, ŝanĝiĝis ankaŭ la blazono al [[blazono de Pollando|blanka aglo kun krono]] kaj nuliĝis unupartieco. En 1990 estis akceptita ekonomia reformaro, konata kiel “plano de [[Leszek Balcerowicz|Balcerowicz]], kiu enkondukis [[merkata ekonomio|merkatan ekonomion]]. En 1997 pola ŝtatestro akceptis novan [[Konstitucio de Pola Respubliko|konstitucion]], kiu ĝis nun validas.

Ekde la formiĝo en 1989 la Tria Pola Respubliko signife evoluis socie kaj ekonomie. Dum la unuaj dudek jaroj de ĝia ekzisto la ĉefaj celoj de la [[Listo de ĉefministroj de Pollando|registaroj]] estis membriĝi en [[NATO]] (kio okazis en 1999) kaj en [[Eŭropa Unio]] (2004).

[[Dosiero:Z Aleksandrem Kwaśniewskim- gratulacje 1995 po wyborach prezydenckich.jpg|eta|maldekstra|200px|Venko de [[Aleksander Kwaśniewski]] en [[1995]].]]
La unua [[prezidanto de Pollando|prezidento]] de la Tria Respubliko estis [[Wojciech Jaruzelski]], elektita per parlamento. La unua prezidento de Pollando elektita per popola balotado estis [[Lech Wałęsa]], estinta prezidento en 1990-1995. En 1995-2005 (du oficperiodoj) prezidento de Pollando estis [[Aleksander Kwaśniewski]]. En jaro [[2005]] estis elektita nova prezidento [[Lech Kaczyński]]. Tiu mortis la [[10-a de aprilo|10-an de aprilo]] [[2010]] apud [[Smolensk]] dum [[Kraŝo de la pola prezidenta aviadilo en 2010|kraŝo de la prezidenta aviadilo]]. Dum somero de jaro 2010 estis elektita nova prezidento: [[Bronisław Komorowski]].

En [[2012]] Pollando kun Ukrainio organizis [[Eŭropa Futbal-Ĉampionado 2012|Eŭropan Futbal-Ĉampionadon 2012]].

Je la [[6-a de aŭgusto]] [[2015]] finiĝis la [[mandato]] de Bronisław Komorowski kaj sekvas, ke la oficon de la Prezidento de Pollando plenumis [[Andrzej Duda]].

== Geografio ==
[[Dosiero:Poland topo.jpg|eta|dekstre|[[Topografio|Topografia]] mapo de Pollando.]]
Pollando estas la naŭa plej granda lando en Eŭropo. Proksimume 311 895&nbsp;km² de la landa teritorio konsistas el tero, 2 041&nbsp;km² estas internaj akvoj kaj 8 783&nbsp;km² estas teritoria maro.<ref name="Rocznik"/> Topografie, la pejzaĝo de Pollando estas karakterizita per diversaj terformoj, akvejoj kaj ekosistemoj.<ref>[https://geografia.gozych.edu.pl/cechy-krajobrazow-polski/ "Cechy krajobrazów Polski – Notatki geografia".]</ref> La centra kaj norda regiono borde al la [[Balta Maro]] kuŝas ene de la [[Nordeŭropa Ebenaĵo]], sed en suda parto de la lando estas montetoj kaj montaroj,<ref>Grochowski, Mirosław (1997). "Poland Under Transition and Its New Geography". Canadian Slavonic Papers. Taylor & Francis. 39 (1/2): 1–26. doi:10.1080/00085006.1997.11092140. JSTOR 40869887.</ref> kie estas ankaŭ plej alta pola monto [[Rysy]]. La averaĝa [[supermara alteco]] estas ĉirkaŭkalkulita je 173 metroj.<ref name="Rocznik" >Pola Ministerio de Edukado kaj Scienco (2019). [https://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5515/2/19/1/rocznik_statystyczny_rzeczypospolitej_polskiej_2019.pdf "Statistical Yearbook of the Republic of Poland" (PDF).] Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. Varsovio: Statistics Poland (Główny Urząd Statystyczny GUS): 80–81, 84–85, 111. ISSN 1506-0632. OCLC 907771825. Alirita la 2an de Aprilo 2022.</ref>

La lando havas marbordon 770&nbsp;km longan, etendan el la bordoj de la Balta Maro, laŭlonge de la Golfo de Pomeranio en la okcidento de la [[Golfo de Gdansko]] oriente.<ref name="Rocznik" /> La stranda marbordo estas abunda je [[duno|sablaj dunaroj]] aŭ marbordaj montetoj kaj indentigita per [[terlango]]j kaj [[laguno]]j, elstare ĉe la [[Hel (terlango)|Hel Duoninsulo]] kaj la [[Vistula Laguno]], kiu estas kunhavita kun Rusio.<ref name="BACC">{{Citaĵo el libro|titolo=Second Assessment of Climate Change for the Baltic Sea Basin|aŭtoro=BACC Editorial Team|dato=2015|loko=Cham|eldoninto=Springer|ISBN=9783319160054|paĝo=385}}</ref> La plej granda pola insulo en la Balta Maro estas [[Wolin]], ene de la Nacia Parko Wolin.<ref>{{cite book |author1=Tymon Zielinski |author2=Iwona Sagan |author3=Waldemar Surosz |date=2017 |title=Interdisciplinary approaches for sustainable development goals |location=Cham |publisher=Springer |page=79 |isbn=9783319717883}}</ref> Pollando kunhavas la [[Laguno de Szczecin|Lagunon de Szczecin]] kaj la insulon [[Usedom]] kun Germanio.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Islandology: Geography, Rhetoric, Politics|familia nomo=Shell|persona nomo=Marc|dato=2014|loko=Stanford|eldoninto=University Press|ISBN=9780804789264|paĝo=89}}</ref>

La montara ĉeno de la plej suda Pollando estas dividebla en du ĉefaj [[montaro]]j; nome [[Sudetoj]] okcidente kaj [[Karpata Montaro|Karpatoj]] oriente. La plej alta parto de la Karpata masivo estas la [[Tatroj|Tatra Montaro]], etende laŭlonge de la suda bordo de Pollando.<ref>{{cite web|url=https://www.polskie-gory.pl/najwyzsze-szczyty-tatr.php|title=Najwyższe szczyty w Tatrach Polskich i Słowackich|website=www.polskie-gory.pl|accessdate=2022-08-25|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211212223121/https://www.polskie-gory.pl/najwyzsze-szczyty-tatr.php|archivedate=2021-12-12}} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.polskie-gory.pl/najwyzsze-szczyty-tatr.php |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-25 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20211212223121/https://www.polskie-gory.pl/najwyzsze-szczyty-tatr.php |arkivdato=2021-12-12 }}</ref> La plej alta pinto de Pollando estas la Monto [[Rysy]] kun 2501 m en Tatroj.<ref>{{cite web |url=https://geoforum.pl/news/29549/nowe-ustalenia-dotyczace-wysokosci-szczytow-w-tatrach%20Nowe%20ustalenia%20dotycz%C4%85ce%20wysoko%C5%9Bci%20szczyt%C3%B3w%20w%20Tatrach |title=Nowe ustalenia dotyczące wysokości szczytów w Tatrach |last=Siwicki |first=Michał |date=2020 |website=geoforum.pl |access-date=9a de Oktobro 2021 |language=pl |archiveurl=https://web.archive.org/web/20211009034150/https://geoforum.pl/news/29549/nowe-ustalenia-dotyczace-wysokosci-szczytow-w-tatrach%20Nowe%20ustalenia%20dotycz%C4%85ce%20wysoko%C5%9Bci%20szczyt%C3%B3w%20w%20Tatrach |archivedate=2021-10-09 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://geoforum.pl/news/29549/nowe-ustalenia-dotyczace-wysokosci-szczytow-w-tatrach%20Nowe%20ustalenia%20dotycz%C4%85ce%20wysoko%C5%9Bci%20szczyt%C3%B3w%20w%20Tatrach |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-25 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20211009034150/https://geoforum.pl/news/29549/nowe-ustalenia-dotyczace-wysokosci-szczytow-w-tatrach%20Nowe%20ustalenia%20dotycz%C4%85ce%20wysoko%C5%9Bci%20szczyt%C3%B3w%20w%20Tatrach |arkivdato=2021-10-09 }}</ref> La plej alta montopinto de la Sudeta masivo estas [[Śnieżka|Monto Śnieżka]] kun 1603.3 m, kunhavata kun [[Ĉeĥio]].<ref>{{cite journal|last1=Czetwertynski-Sytnik|first1=Lesław|last2=Kozioł|first2=Edward|last3=R. Mazurski|first3=Krzysztof|title=Settlement and sustainability in the Polish Sudetes|journal= GeoJournal |year=2000|volume=50|number=2/3|pages=273–284|publisher=[[Springer Science+Business Media|Springer]]|doi=10.1023/A:1007165901891|jstor=41147476|s2cid=150809158 |issn = 0343-2521 }}</ref> La plej malalta punkto en Pollando estas en Raczki Elbląskie en la [[Vistulo|Vistula Delto]], kiu estas je 1.8 m sub [[marnivelo]].<ref name="Rocznik" />

[[Dosiero:Morskie Oko o poranku.jpg|eta|maldekstra|Alpa lago [[Morskie Oko]] en la [[Tatra Montaro]]. Pollando havas unu el la plej altaj densecoj de lagoj en la mondo.]]

Plej gravaj riveroj estas [[Vistulo]], [[Odra]], [[Varto]] kaj [[Okcidenta Bugo|Bugo]]. Aliaj riveroj estas [[Narevo]], ties alfluanto [[Vkra]] kaj aliaj.<ref name="Rocznik" /> La lando posedas ankaŭ unu el la plej altaj densecoj de [[lago]]j en la mondo, nombre ĉirkaŭ dek mil ĉefe koncentrataj en la nordorienta regiono [[Mazurio]], ene de la [[Lagoregiono Mazurio]].<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=Poland|aŭtoro=Christine Zuchora-Walske|jaro=2013|ĉapitro=The Lakes Region|ĉapitro-url=https://books.google.com/books?id=9dx2AgAAQBAJ&q=%22a+higher+density+of+lakes+than+Poland%22|eldoninto=ABDO Publishing|citaĵo=''Insert:'' Poland is home to 9,300 lakes. Finland is the only European nation with a higher density of lakes than Poland. (Pollando estas hejmo de 9 300 lagoj. Finnlando estas la nura eŭropa lando kun pli alta denseco de lagoj ol Pollando)|ISBN=978-1-61480-877-0|paĝo=28}}</ref> La plej grandaj lagoj, kovrante pli ol 100&nbsp;km² estas [[Śniardwy]] kaj [[Lago Mamry|Mamry]], kaj la plej profunda estas [[Hańcza|Lago Hańcza]] kun 108.5 m de profundeco.<ref name="Rocznik" />

=== Klimato ===
Klimato de Pollando estas influita de okcidento de apudmara klimato kaj de oriento de kontinenta klimato.<ref name="Climatic">Korzeniewska, Ewa; Harnisz, Monika (2020). [https://books.google.es/books?id=KGydDwAAQBAJ&dq=%22poland%22+oceanic+continental+temperate+climate&pg=PA4&redir_esc=y#v=onepage&q=%22poland%22%20oceanic%20continental%20temperate%20climate&f=false Polish River Basins and Lakes. Vol. I: Hydrology and Hydrochemistry.] Cham: Springer International Publishing. pp. 4–5. ISBN 9783030121235.</ref> Averaĝaj januaraj temperaturoj estas -1&nbsp;°C, juliaj 19&nbsp;°C.<ref>[https://www.turistika.cz/polsko]</ref> La plej varma kaj sunhava parto de Pollando estas [[Malsupra Silezio]] sudokcidente kaj la plej malvarma regiono estas la nordorienta argulo, ĉe [[Suwałki]] en [[Podlaĥia provinco]], kie la klimato estas tuŝita de malvarmaj veterfrontoj el Skandinavio kaj Siberio.<ref>Zbigniew Ustrunul; Agnieszka Wypych; Ewa Jakusik; Dawid Biernacik; Danuta Czekierda; Anna Chodubska (2020). [https://www.imgw.pl/sites/default/files/2021-04/imgw-pib-klimat-polski-2020-opracowanie-final-eng-rozkladowki-min.pdf Climate of Poland (PDF)] (Report). Institute of Meteorology and Water Management - National Research Institute (IMGW). p. 7. Alirita la 3an de Aprilo 2022.</ref>

[[Precipitaĵo]] estas plej ofta dum someraj monatoj, kun plej granda [[pluvo]]-kvanto registrita el Junio ĝis Septembro.<ref>Azad, Abdul Kalam; Khan, Mohammad Masud Kamal (2021). [https://books.google.es/books?id=9OgGEAAAQBAJ&dq=annual+seasonal+mean+temperature+poland&pg=PA6&redir_esc=y#v=onepage&q=annual%20seasonal%20mean%20temperature%20poland&f=false Bioenergy Resources and Technologies.] London: Elsevier. p. 6. ISBN 9780128225264.</ref> Vintroj estas iĝantaj iom post iom pli sekaj, kun malpli da neĝo kaj de [[pluvneĝo]].<ref name="Climatic" />

=== Naturo ===
[[Dosiero:2020 żubry 03.jpg|eta|La [[Eŭropa bizono|bizono]], unu el la naciaj simboloj de Pollando, estas ofte troveblaj en la antikva kaj [[Listo de mondaj heredaĵoj en Pollando|Unesko]]-protektita [[Arbaro de Białowieża]].]]
La lando havas kvar [[Palearktiso|Palearktisajn ekoregionojn]] – Centraj, Nordaj, Okcidentaj Eŭropaj [[Mezvarmaj foliaj kaj miksaj arbaroj]], kaj la [[Karpataj montarbaroj|Karpataj montaraj koniferarbaroj]]. Arbaroj okupas 31% de la terareo de Pollando, el kiuj la plej granda estas la [[Malsuprasilezia Arbaro]].<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.FRST.ZS?locations=PL|titolo=Forest area (% of land area) - Poland|alirdato=1a de Aprilo 2021|verko=[[Monda Banko]]}}</ref> La plej oftaj [[Falfolia planto|falfoliaj arboj]] troveblaj tra la lando estas [[kverko]]j, [[acero]]j, kaj [[betulo]]j; la plej oftaj koniferoj estas [[pino]]j, [[piceo]]j, kaj [[abio]]j.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://www.lasy.gov.pl/pl/informacje/publikacje/in-english/forests-in-poland/lasy-w-polsce-2017-en.pdf|titolo=Forests in Poland 2017|familia nomo=Milewski|persona nomo=Wawrzyniec|dato=2017|loko=Varsovio (Warszawa)|eldoninto=State Forests Information Centre|ISBN=9788365659231|paĝo=8}}</ref> Ĉirkaŭ 69% el ĉiuj arbaroj estas [[konifero]]j.<ref>{{cite book |last1=Frouz |first1=Jan |last2=Frouzova |first2=Jaroslava |date=2022 |title=Applied Ecology: How agriculture, forestry and fisheries shape our planet |url=https://books.google.com/books?id=9UpUEAAAQBAJ&dq=most+common+trees++oak+beech+pine++%22poland%22&pg=PA245 |location=Cham |publisher=Springer International Publishing |page=245 |isbn=9783030832254}}</ref>

La [[flaŭro]] kaj [[faŭno]] en Pollando estas tiu de [[Kontinenta Eŭropo]], kaj la [[Eŭropa bizono|bizono]], [[blanka cikonio]] kaj la [[blankvosta maraglo]] estis deklaritaj kiel naciaj bestoj, kaj la [[Papaver rhoeas|ruĝa papavero]] estas la neoficiala flora simbolo.<ref>{{cite web |url=https://culture.pl/en/article/thats-polish-exploring-the-history-of-polands-national-emblems |title=That's Polish: Exploring the History of Poland's National Emblems |last=Aniskiewicz |first=Alena |date=2016 |website=culture.pl |publisher=Adam Mickiewicz Institute |access-date=3a de Aprilo 2022 |quote="A white eagle [...], the profile of a shaggy bison in a field of grass. These are emblems of Poland". "Nation’s (somewhat disputed) national flower – the corn poppy".}}</ref> Inter la plej protektataj specioj estas la [[Eŭropa bizono]], la plej peza animalo de Eŭropo, same kiel la [[kastoro|Eŭrazia kastoro]], la [[Eŭrazia linko|linko]], la [[griza lupo]] kaj la [[Ĉamo|Tatra ĉamo]].<ref name="Rocznik" /> La regiono estis ankaŭ hejmo de la formortintaj [[uro]]j, el kiuj la lasta individuo mortis en Pollando en 1627.<ref>{{cite journal |author=Rokosz, M. |year=1995 |title=History of the Aurochs (''Bos taurus primigenius'') in Poland |journal=Animal Genetics Resources Information |volume=16 |pages=5–12 |doi=10.1017/S1014233900004582 |url=https://agtr.ilri.cgiar.org/agtrweb/Documents/Library/docs/agri16_95.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130114152435/https://agtr.ilri.cgiar.org/agtrweb/Documents/Library/docs/agri16_95.pdf |archive-date=14a de Januaro 2013 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130114152435/https://agtr.ilri.cgiar.org/agtrweb/Documents/Library/docs/agri16_95.pdf |date=2013-01-14 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://agtr.ilri.cgiar.org/agtrweb/Documents/Library/docs/agri16_95.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-25 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130114152435/https://agtr.ilri.cgiar.org/agtrweb/Documents/Library/docs/agri16_95.pdf |arkivdato=2013-01-14 }}</ref> Ĉasanimaloj kiel la [[ruĝa cervo]], la [[kapreolo]], kaj la [[apro]] estas troveblaj en plej el la arbaroj.<ref>{{cite book |author1=Reidar Andersen |author2=Marco Apollonio |author3=Rory Putman |author4=Piotr Wawrzyniak |date=2010 |title=European Ungulates and Their Management in the 21st Century |url=https://books.google.com/books?id=-ycg5PtQPugC&dq=boar+deer+poland&pg=PA225 |location=Cambridge |publisher=University Press |pages=223–231 |isbn=9780521760614}}</ref> Pollando estas ankaŭ grava reproduktejo por [[migrobirdo]]j kaj gastigas ĉirkaŭ unu kvaronon de la tutmonda populacio de [[Blanka cikonio|blankaj cikonioj]].<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=dMexywMD_okC&q=%2240%2C000+breeding+pairs%22 |title=Europe: A Continental Overview of Environmental Issues, Volume 4 |publisher=ABC-CLIO World geography |author1=Kevin Hillstrom |author2=Laurie Collier Hillstrom |year=2003 |page=34 |isbn=978-1-57607-686-6}}</ref>

Ĉirkaŭ 315 100 ha, ekvivalenta al 1% de la pola teritorio, estas protektata ene de 23 [[nacia parko|naciaj parkoj]] de Pollando, du el kiuj – nome [[Nacia Parko Białowieża|Białowieża]] kaj [[Nacia Parko Bieszczadzki|Bieszczadzki]] – estas [[Listo de mondaj heredaĵoj en Pollando|mondaj heredaĵoj de Unesko]].<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=jt-GDwAAQBAJ&dq=23+national+parks+poland&pg=PA115|titolo=Cross-Border Tourism in Protected Areas: Potentials, Pitfalls and Perspectives|familia nomo=Mayer|persona nomo=Marius|dato=2019|loko=Cham|eldoninto=Springer|ISBN=9783030059606|paĝo=115}}</ref> Estas 123 areoj deklaritaj kiel [[Protektita pejzaĝa regiono|pejzaĝaj parkoj]], kun nombraj [[naturrezervejo]]j kaj aliaj [[Protektitaj areoj|protektataj areoj]] en la reto [[Natura 2000]].<ref>{{cite book |last1=Kowalczyk |first1=Barbara |last2=Mikowski |first2=Rafał |last3=Mikowski |first3=Łukasz |date=2019 |title=Environmental law in Poland |url=https://books.google.com/books?id=eo6WDwAAQBAJ&dq=%22123%22+landscape+parks+poland&pg=PT202 |location=Alphen aan den Rijn |publisher=Kluwer Law International |isbn=9789403509501}}</ref> Alia grava areo estas la [[Nacia Parko Kampinos]].

== Politiko ==
[[Dosiero:Zgromadzenie Narodowe 4 czerwca 2014 Kancelaria Senatu 01.JPG|eta|maldekstre|La [[Sejmo]] estas la [[malalta ĉambro]] de la Parlamento de Pollando.]]
Pollando estas [[Unueca ŝtato|unueca]] [[parlamenta respubliko]] kaj [[reprezenta demokratio]], kun [[Prezidanto de Pollando|prezidento]] kiel [[ŝtatestro]].<ref name="Government">{{cite web |url=https://www.gov.pl/web/civilservice/basic-information-about-poland |title=Civil Service; Basic information about Poland |author=Serwis Rzeczypospolitej Polskiej |date=n.d. |website=www.gov.pl |publisher=Government of the Republic of Poland |access-date=8a de Marto 2022 |language=en}}</ref> La [[Plenuma povo|plenuma]] povo estas plenumita de la [[kabineto|ministraro]] kaj de la [[ĉefministro]] kiu funkcias kiel la [[registarestro]].<ref name="Government" /> La individuaj membroj de la kabineto estas elektitaj de la ĉefministro, nomumita de la prezidento kaj aprobita de la parlamento.<ref name="Government" /> La ŝtatestro estas elektita per [[Rekta baloto|popola voĉdonado]] por kvinjara regotempo.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=e4MSEAAAQBAJ&q=duda&pg=PT14|titolo=Religion and Law in Poland|familia nomo=Stanisz|persona nomo=Piotr|dato=2020|loko=Alphen aan den Rijn|eldoninto=Kluwer Law International|ISBN=9789403529738|paĝo=13|lingvo=en}}</ref> La nuna prezidento estas [[Andrzej Duda]] kaj la ĉefministro estas [[Mateusz Morawiecki]].<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=NyUFEAAAQBAJ&dq=morawiecki+duda+2022&pg=PT3299|titolo=CIA World Factbook 2021-2022|aŭtoro=Central Intelligence Agency|dato=2021|loko=Nov-Jorko|eldoninto=Skyhorse Publishing|ISBN=9781510763814|lingvo=en}}</ref>

La [[Leĝdona povo|leĝdona]] asembleo de Pollando estas [[Duĉambra parlamento|duĉambra]] [[parlamento]] konsistanta el 460-membra malsupra ĉambro ([[Sejmo]]) kaj 100-membra supra ĉambro ([[Senato (Pollando)|Senato]]).<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=zJROEAAAQBAJ&dq=sejm+460++senate+100&pg=PA127|titolo=Foundations of Law: The Polish Perspective|dato=2021|loko=Warszawa (Warsaw)|eldoninto=Wolters Kluwer Polska|ISBN=9788382231731|paĝo=127|lingvo=en}}</ref> La Sejmo estas elektita laŭ [[proporcia balotsistemo]] laŭ la [[Metodo d'Hondt]] por voĉ-sidloka konverto.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=VBk-CgAAQBAJ&dq=sejm++d%27Hondt&pg=PA67|titolo=Democracy in Poland: Representation, participation, competition and accountability since 1989|familia nomo=Gwiazda|persona nomo=Anna|dato=2015|loko=Florence|eldoninto=Taylor and Francis|ISBN=9781315680118|paĝo=67}}</ref> La Senato estas elektita laŭ la ununoma balotsistemo, laŭ kiu nur po unu senatano estas elektita el ĉiu el la cent balotjurisdikcioj.<ref name="ConPol">{{cite book |last1=Granat |first1=Mirosław |last2=Granat |first2=Katarzyna |date=2021 |title=The Constitution of Poland: A Contextual Analysis |url=https://books.google.com/books?id=AJzGDwAAQBAJ&dq=poland+senate+first-past-the-post+100&pg=PA52 |location=Oxford |publisher=Hart Publishing |pages=51, 52, 221 |isbn=9781509913947}}</ref> La Senato havas la rajton amendi aŭ malakcepti statuton aprobitan de la Sejmo, sed la Sejmo povas superi la decidon de la Senato per majoritata voĉdonado.<ref name="Machnikowski">{{cite book |author1=Piotr Machnikowski |author2=Justyna Balcarczyk |author3=Monika Drela |date=2017 |title=Contract law in Poland |chapter-url=https://books.google.com/books?id=OI2WDwAAQBAJ&dq=poland+voting+age+eighteen&pg=PT19 |location=Alphen aan den Rijn |publisher=Kluwer Law International |chapter= Political System (III) |isbn=9789041189332 |oclc=1046634087 |language=en}}</ref>

=== Administra divido ===
{{Ĉefartikolo|Provinco (Pollando)|Distrikto (Pollando)|Komunumo (Pollando)}}
[[Dosiero:PL road sign F-3.svg|eta|dekstra|La [[trafiksigno]] informanta pri transiro de provinca limo en Pollando ([[Silezia Provinco]], [[distrikto Częstochowski]], komunumo Kruszyna)]]
La administra divido de Pollando ŝanĝiĝis plurfoje. Depost la Dua Mondmilito reformoj de la sistemo okazis en la jaroj: 1946, 1950, 1957, 1975, kaj la lasta - kiu validas de la {{dato|1|januaro|1999}}.

La divido estas trigrada. Provincoj estas dividitaj al distriktoj, kaj tiuj - al komunumoj:
* '''la 1-a grado''': 16 [[Provinco (Pollando)|provincoj]]
* '''la 2-a grado''': 379 [[Distrikto (Pollando)|distriktoj]]
** 65 urbaj distriktoj, urboj havantaj la rangon de distrikto (komunumo kun urba statuso, kiu plenumas taskojn de distrikto)
** 314 eksterurbaj distriktoj (kiuj konsistas el kelkaj aŭ dekkelkaj najbaraj komunumoj)
* '''la 3-a grado''': 2479 [[Komunumo (Pollando)|komunumoj]]
** 306 urbaj komunumoj (komunumo, kiu troviĝas ene de administraj limoj de urbo)
** 597 urb-vilaĝaj komunumoj (komunumo, en kiu troviĝas urbo kaj kelkaj vilaĝoj)
** 1576 vilaĝaj komunumoj (komunumo, kiu en sia teritorio ne havas urbon).

En Esperanto por pola provinco oni foje uzas la poldevenan vorton '''vojevodio''' (pole: ''województwo'') kaj por distrikto - '''poviato''' (pole: ''powiat''). La vorto vojevodio devenas de la nomo de ĝia estro - vojevodo, kio signifas laŭvorte "armeestro".

=== Provincoj de Pollando ===
[[Dosiero:Provincoj de Pollando.svg|dekstra|eta|400px|<center>mapo de la [[Provinco (Pollando)|provincoj]] en Pollando]]

[[Dosiero:POL województwo podkarpackie COA.svg|20px]] [[Ĉekarpata Provinco]] (województwo podkarpackie)

[[Dosiero:POL województwo wielkopolskie COA.svg|20px]] [[Grandpollanda Provinco]] (województwo wielkopolskie)

[[Dosiero:POL województwo kujawsko-pomorskie COA.svg|20px]] [[Kujavia-Pomeria Provinco]] (województwo kujawsko-pomorskie)

[[Dosiero:POL województwo łódzkie COA.svg|20px]] [[Lodza Provinco]] (województwo łódzkie)

[[Dosiero:POL województwo lubelskie COA.svg|20px]] [[Lublina Provinco]] (województwo lubelskie)

[[Dosiero:POL województwo lubuskie COA.svg|20px]] [[Lubuŝa Provinco]] (województwo lubuskie)

[[Dosiero:POL województwo małopolskie COA.svg|20px]] [[Malgrandpollanda Provinco]] (województwo małopolskie)

[[Dosiero:POL województwo dolnośląskie COA.svg|20px]] [[Malsuprasilezia Provinco]] (województwo dolnośląskie)

[[Dosiero:POL województwo mazowieckie COA.svg|20px]] [[Mazovia Provinco]] (województwo mazowieckie)

[[Dosiero:POL województwo zachodniopomorskie COA.svg|20px]] [[Okcidentpomeria Provinco]] (województwo zachodniopomorskie)

[[Dosiero:POL województwo opolskie COA.svg|20px]] [[Opola Provinco]] (województwo opolskie)

[[Dosiero:POL województwo podlaskie COA.svg|20px]] [[Podlaĥia Provinco]] (województwo podlaskie)

[[Dosiero:POL województwo pomorskie COA.svg|20px]] [[Pomeria Provinco]] (województwo pomorskie)

[[Dosiero:POL wojewodztwo świętokrzyskie COA.svg|20px]] [[Sanktakruca Provinco]] (województwo świętokrzyskie)

[[Dosiero:POL województwo śląskie COA.svg|20px]] [[Silezia Provinco]] (województwo śląskie)

[[Dosiero:POL województwo warminsko-mazurskie COA.svg|20px]] [[Varmia-Mazuria Provinco]] (województwo warmińsko-mazurskie)

== Ekonomio ==
{{Ĉefartikolo|Ekonomio de Pollando}}
La ekonomio kaj [[Malneta enlanda produkto]] (MEP) de Pollando estas nune la sesa plej granda en la [[Eŭropa Unio]] laŭ [[Ekonomio de la Eŭropa Unio|nominalaj normigoj]], kaj la kvina plej granda laŭ [[Malneta enlanda produkto|aĉetopova komparo]]. Ĝi estas ankaŭ unu el la plej rapide kreskanta ene de la Unio.<ref>Jan Cienski, Warsaw, [https://web.archive.org/web/20120817112701/https://www.ft.com/cms/s/0/99bb5b68-c13d-11e1-8eca-00144feabdc0.html Poland's growth defies eurozone crisis] ''Financial Times'', 1a de Julio 2012. Internet Archive.</ref> Ĉirkaŭ 61% de la dungitaro apartenas al la triaranga [[Triaranga sektoro|servosektoro]], 31% al [[industrio]] kaj fabrikado, kaj la cetera 8% al [[agrikultura sektoro]].<ref>{{cite web|url=https://rynekpracy.org/statystyki/pracujacy-w-rolnictwie-przemysle-i-uslugach/|title=Pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach &#124; RynekPracy.org|access-date=28a de Majo 2020|archive-date=25a de Aprilo 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200425100036/https://rynekpracy.org/statystyki/pracujacy-w-rolnictwie-przemysle-i-uslugach/|url-status=dead}}</ref> Kvankam Pollando estas membro de la EU [[Interna Merkato (Eŭropa Unio)|Interna Merkato]], la lando ne adoptis la [[eŭro]]n kiel oficiala valuto kaj retenas sian propran valuton – nome la [[zloto]] (zł, PLN).

===Turismo===
{{Ĉefartikolo|Listo de mondaj heredaĵoj en Pollando}}
[[Dosiero:Zamojski ratusz 2.jpg|eta|maldekstra|La [[Zamość|Malnova urbo de Zamość]] estas [[Monda heredaĵo de Unesko]].]]
Pollando vidis lastatempe grava pliiĝon en la nombro de turistoj post la aliro al la Eŭropa Unio en 2004.<ref name="Travel And Tourism in Poland" >[https://www.euromonitor.com/travel_and_tourism_in_poland "Travel And Tourism in Poland".]{{404|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} www.euromonitor.com. Alirita la 12an de Oktobro 2009.</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RrsdPZhIdlIC&q=polska+turystyka+unia+europejska&pg=PA102|title=Polska pięć lat w Unii Europejskiej|first=Stanisław|last=Konopacki|date=12a de Marto 2009|publisher=WSMIP UŁ|isbn=978-83-88679-84-1|via=Google Books}}</ref> Kun preskaŭ 21 milionoj da eksterlandaj alvenintoj en 2019, turismo kontribuis konsiderinde al la ĝenerala ekonomio kaj konsistigas relative grandan proporcion de la landa servomerkato.<ref name="unwto.org/en/press-release">{{cite web | url=https://www2.unwto.org/en/press-release/2012-11-05/international-tourism-strong-despite-uncertain-economy | title=International tourism strong despite uncertain economy | publisher=World Tourism Organization UNWTO | date=5a de Novembro 2012 | access-date=6a de Februaro 2013 | author=Press Release | archive-url=https://web.archive.org/web/20130218231404/https://www2.unwto.org/en/press-release/2012-11-05/international-tourism-strong-despite-uncertain-economy | archive-date=18a de Februaro 2013 | url-status=dead }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130218231404/https://www2.unwto.org/en/press-release/2012-11-05/international-tourism-strong-despite-uncertain-economy |date=2013-02-18 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://www2.unwto.org/en/press-release/2012-11-05/international-tourism-strong-despite-uncertain-economy |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-26 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20130218231404/https://www2.unwto.org/en/press-release/2012-11-05/international-tourism-strong-despite-uncertain-economy |arkivdato=2013-02-18 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://turystyka.rp.pl/trendy/nowe/24099-prezes-pit-bez-pomocy-panstwa-upadna-tysiace|titolo=Bez pomocy państwa upadną tysiące firm turystycznych|familia nomo=marca 2020|persona nomo=przez Filip Frydrykiewicz-9|dato=9a de Marto 2020}}</ref>

Turisma altirado en Pollando varias, el la montoj en la sudo ĝis la sablaj [[strando]]j en la nordo, kun ampleksa montro de preskaŭ ĉiu arkitektura stilo. La plej vizitata urbo estas [[Krakovo]], kiu estis iam ĉefurbo de Pollando kaj servas kiel rememorigo de la Polaj Orepoko kaj [[Renesanco]]. Krakovo ankaŭ estis scenejo de la [[Kronado|reĝaj kronigoj]] de [[Listo de reĝoj de Pollando|plej el polaj reĝoj kaj monarkoj]] ĉe [[Wawel]], nome la ĉefa historia loko de la lando. Inter aliaj elstaraj lokoj en la lando estas [[Wrocław]], unu el la plej malnovaj urboj en Pollando kiu estis modelo por la fondo de Krakovo. Wrocław estas fama pro siaj [[statuo|nanaj statuoj]], granda [[Bazarejo|bazarplaco]] kun du ''Ratusz'' ([[urbodomo]]j), kaj la plej malnova [[bestoĝardeno]] kun unu el la plej grandaj nombroj de animalaj [[specio]]j en la mondo. La pola ĉefurbo [[Varsovio]] kaj ĝia historia Malnova Urbo estis tute rekonstruita post la [[Detruo de Varsovio|milittempa detruado]]. Aliaj urboj kiuj altiras multnombrajn turistojn estas [[Gdańsk]], [[Poznań]], [[Lublin]], [[Toruń]] same kiel la loko de la [[Nazia Germanio|nazigermana]] [[Aŭŝvico (koncentreja komplekso)|Aŭŝvica koncentrejo]] en [[Oświęcim]]. Elstara mirindaĵo estas la [[Salminejo Wieliczka]] de la 13-a jarcento kun siaj laberintaj tuneloj, subtera [[lago]] kaj kapeloj ĉizitaj de ministoj el la [[roksalo]] subgrunde.

Ĉefaj turismaj altiraĵoj de Pollando estas subĉielaj agadoj kiel [[skiado]], [[velado|velnavigado]], montara [[piedirado]] kaj [[grimpado]], same kiel la agroturismo, vizitado de historiaj [[monumento]]j ktp. Gravaj turismaj celoj estas la marbordo de la [[Balta Maro]] norde; la [[Lagoregiono Mazurio]] kaj la [[Arbaro de Białowieża]] oriente; sude [[Karkonosze]], la [[Tabla Montaro]] kaj la [[Tatra Montaro]], kie estas [[Rysy]], nome la plej alta pinto de Pollando, kaj "Orla Perć" (la Agla Pado, montovojo). La montoj [[Pieniny]] kaj [[Montoj Bieszczady]] estas en plej sudorienta areo.<ref name="turism" >[https://web.archive.org/web/20090325031626/https://www.tourismroi.com/Content_Attachments/27670/File_633513750035785076.pdf "UNTWO World Tourism Barometer, Vol.5 No.2" (PDF).] www.tourismroi.com. Arkivita el la originalo (PDF) la 25an de Marto 2009. Alirita la 12an de Oktobro 2009.</ref> Estas ĉirkaŭ 100 [[kastelo]]j en la lando, ĉefe en la [[Malsuprasilezia provinco]], kaj ankaŭ sur la Vojo de la [[Aglaj Nestoj]].<ref>{{cite book |author1=Neil Wilson |author2=Tom Parkinson |author3=Richard Watkins |year=2005 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2LId4cLRMkoC&pg=PA164 |title=Poland |chapter=The Eagles' Nests |publisher=Lonely Planet |isbn=978-1-74059-522-3 |via=Google Books}}</ref> La plej granda kastelo en la mondo laŭ terareo estas en [[Marienburg|Malbork]], en nord-centra Pollando.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=unN9DwAAQBAJ&q=malbork+castle+largest&pg=PT191|title=The 50 Greatest Castles and Palaces of the World|first=Gilly|last=Pickup|date=7a de Marto 2019|publisher=Icon Books|isbn=978-1-78578-458-3|via=Google Books}}</ref>

== Demografio ==
Pollando havis populacion de proksimume 38.2 milionoj je 2021, kaj estas la naŭa plej loĝata lando en Eŭropo, same kiel la kvina plej loĝata ŝtato membro de la [[Eŭropa Unio]].<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://stat.gov.pl/en/national-census/national-population-and-housing-census-2021/national-population-and-housing-census-2021/preliminary-results-of-the-national-population-and-housing-census-2021,1,1.html|titolo=Preliminary results of the National Population and Housing Census 2021|aŭtoro=Statistics Poland|dato=2021|eldoninto=Główny Urząd Statystyczny GUS|paĝo=1|lingvo=en}}</ref> Ĝi havas populacidensecon de 122 loĝantoj por kvadrata kilometro.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://stat.gov.pl/en/topics/population/population/area-and-population-in-the-territorial-profile-in-2021,4,15.html|titolo=Area and population in the territorial profile|aŭtoro=Statistics Poland|dato=2021|eldoninto=Główny Urząd Statystyczny GUS|paĝo=20|lingvo=en, pl}}</ref> La [[fekundindico]] estis ĉirkaŭkalkulita je 1.42 filoj por virino en 2019, kio estas inter la plej malaltaj de la mondo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?locations=PL|titolo=Fertility rate, total (births per woman) - Poland|alirdato=12a de Marto 2022|verko=[[Monda Banko]]}}</ref> Krome, la loĝantaro de Pollando estas iom post iom ege maljuniĝanta, kaj la lando havas [[Loĝantarpiramido|averaĝan aĝon]] de ĉirkaŭ 42.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/median-age/country-comparison|titolo=Median age|alirdato=12a de Marto 2022|verko=[[CIA World Factbook]]|eldoninto=[[Central Intelligence Agency]]}}</ref>

[[Dosiero:Population of Poland.svg|upright=1.1|eta|300px|Populacio de Pollando el 1900 ĝis 2010 en milionoj da loĝantoj.]]
Ĉirkaŭ 60% de la populacio de la lando loĝas en urbaj areoj aŭ gravaj urboj kaj nur 40% en ruraj zonoj.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS?locations=PL|titolo=Urban population (% of the population) - Poland|alirdato=13a de Marto 2022|verko=[[Monda Banko]]}}</ref> En 2020, 50.2% de poloj loĝis en [[Unufamilia loĝejo|unufamiliaj loĝejoj]] kaj 44.3% en [[apartamento]]j.<ref>{{cite web |url=https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do |title=Distribution of population by degree of urbanisation, dwelling type and income group - EU-SILC survey |date=2020 |website=European Statistical Office "Eurostat" |publisher=European Commission |access-date=6a de Aprilo 2022}}</ref> La plej loĝata administracia provinco aŭ subŝtato estas la [[Mazovia provinco]] kaj la plej loĝata urbo estas la ŝtata ĉefurbo, [[Varsovio]], kun 1.8 milionoj da loĝantoj kun pliaj 2-3 milionoj da personoj loĝantaj en ĝia [[Aglomeraĵo Varsovia|metropola areo]].<ref>[https://www.mrr.gov.pl/polityka_regionalna/SRPW_2020/Dokumenty%20i%20ekspertyzy/Documents/17d0ccd2c3f14ed3893369e56d59849cMarkowski.pdf Funkcje Metropolitalne Pięciu Stolic Województw Wschodnich] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20090327120341/https://www.mrr.gov.pl/polityka_regionalna/SRPW_2020/Dokumenty%20i%20ekspertyzy/Documents/17d0ccd2c3f14ed3893369e56d59849cMarkowski.pdf |date=2009-03-27 }} - [[:pl:Tadeusz Markowski (ekonomista)|Markowski]]</ref><ref>[https://www.un.org/esa/population/publications/wup2003/2003WUPHighlights.pdf ''World Urbanization Prospects''] - [[Unuiĝintaj Nacioj]] - Department of Economic and Social Affairs / Population Division, The 2003 Revision (data of 2000)</ref><ref>[[Eurostat]], [https://www.urbanaudit.org/DataAccessed.aspx Urban Audit database] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20190327115022/https://www.urbanaudit.org/DataAccessed.aspx |date=2019-03-27 }}, alirita en 12a de Marto 2009. Informaro por 2004.</ref> La metropola areo de [[Katowice]] estas la plej granda urba [[kunurbaĵo]] kun populacio inter 2.7 milionoj<ref>{{cite web |url=https://www.newgeography.com/content/003879-major-metropolitan-areas-europe |title=Major Metropolitan Areas in Europe |last=Cox |first=Wendell |date=2013 |website=New Geography |publisher=Joel Kotkin and Praxis Strategy Group}}</ref> kaj 5.3 milionoj da loĝantoj.<ref>European Spatial Planning Observation Network, [https://www.espon.eu/sites/default/files/attachments/fr-1.4.3_April2007-final.pdf Study on Urban Functions (Project 1.4.3)] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20220531084838/https://www.espon.eu/sites/default/files/attachments/fr-1.4.3_April2007-final.pdf |date=2022-05-31 }}, Final Report, Chapter 3, (ESPON, 2007)</ref> Populacidenseco estas pli alta en la sudo de Pollando kaj koncentrata ĉefe inter la urboj [[Wrocław]] kaj [[Krakovo]].<ref>{{cite journal |last=Jażdżewska |first=Iwona |title=Changes in population density of the urban population in southern Poland in the period 1950-2011 against the background of political and economic transformation |date=September 2017 |volume=21 |number=3 |pages=107–113 |doi=10.1515/mgrsd-2017-0017 |issn=2084-6118 |journal=Miscellanea Geographica |publisher=Sciendo|s2cid=134111630 }}</ref>

En la pola censo de 2011, 37 310 341 personoj registris [[Poloj|polan]] identecon, 846 719 [[Silezoj|silezan]] identecon, 232 547 [[Kaŝuboj|kaŝuban]] identecon kaj 147 814 [[Germanoj|germanan]] identecon. Aliaj [[Poloj|identecoj]] estis registritaj de 163 363 personoj (0.41%) kaj 521 470 personoj (1.35%) ne specifis naciecon.<ref name="GUS97">[https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011] [Naci-etna, lingva kaj religia strukturo de Pollando. Nacia Censo de Populacio kaj Loĝado 2011] (PDF) (en pola). Centra Statistika Servo. 2015. p. 36. ISBN 978-83-7027-597-6.</ref> Oficialaj populacistatistikoj ne inkludas migrantajn laboristojn kiuj ne posedas permesilon por permanenta rezidado aŭ [[Karta Polaka]].<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/p_inter_migration_stat_system_in_poland.pdf|titolo=The Concept of the International Migration. Statistics System in Poland.|aŭtoro=Statistics Poland|dato=n.d.|eldoninto=Główny Urząd Statystyczny GUS|paĝo=5|lingvo=en}}</ref> Pli ol 1.7 milionoj da [[Ukrainoj|ukrainaj]] civitanoj jam laboris laŭleĝe en Pollando en 2017.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=https://poland-today.pl/filling-polands-labour-gap/|titolo=Filling Poland's labour gap|alirdato=24a de Marto 2019|verkaĵo=Poland Today}} {{Citaĵo el la reto |url=https://poland-today.pl/filling-polands-labour-gap/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-08-26 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20220512144010/https://poland-today.pl/filling-polands-labour-gap/ |arkivdato=2022-05-12 }}</ref> Tiuj nombroj ege pliiĝis ekde la komenco de la [[Invado de Rusio en Ukrainion (2022)|Invado de Rusio en Ukrainion]]. La nombro de migrantoj estas rapide pliiĝanta; la lando aprobis 504 172 laborpermesilojn por eksterlandanoj nur en 2021.<ref>{{cite web |author=Departament Rynku Pracy MRPiPS |date=2021 |title=Zezwolenia na pracę cudzoziemców |url=https://psz.praca.gov.pl/-/8180075-zezwolenia-na-prace-cudzoziemcow |website=psz.praca.gov.pl |language=pl}}</ref>

{{Plej grandaj urboj de Pollando}}

[[Armenoj en Pollando]] estas unu el naŭ laŭleĝe agnoskitaj naciaj minoritatoj en Pollando, estanta parto de Armena diasporo, loĝanta dise en la tuta lando, asimiligita kun plurjarcenta tradicio de setliĝo sur la teritorioj de la [[Respubliko de Ambaŭ Nacioj]]. Plimulto de armenoj setliĝintaj en Pollando okupiĝis pri [[komerco]] kun Azio kaj rapide ĝin dominis. Aliaj laboris kiel ormetiistoj, ofte produktante grandiozajn objektojn. <!--Aliaj evoluigis produktadon de [[dio]]j.NEKOMPRENEBLA--> Plimulto de polaj armenoj estis bone edukita. Danke al siaj komercaj kontaktoj kun [[Azio|Oriento]] ili scipovis paroli [[orientalistiko|orientajn lingvojn]], kion ofte profitis polaj reĝoj kaj polaj senjoroj – plimulto de oficialaj misioj al [[Turkio]] aŭ [[Persio]] estis priservata de armenoj. Riĉaj armenaj komercistoj kelkiam pruntedonis monon al ĉiam suferantaj pro manko de mono polaj reĝoj. Oni ofte emfazas unuavican rolon de armenoj en orientalismigo de la pola [[nobelo|nobela]] kulturo. Ĝuste armenoj kunkreis sarmatismon, venigante al Pollando interalie nedisigeblan atributon de sarmato – kortuŝan veston, popularan armenan [[sabro]]n aŭ plurajn ekzotajn spicaĵojn kaj ornamaĵojn.

== Kulturo ==
{{Ĉefartikolo|Kulturo de Pollando}}
[[Dosiero:Pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie 2019c.jpg|eta|dekstra|La monumento de Adam Mickiewicz, [[Varsovio]].]]
La '''kulturo de Pollando''' estas tre ligita kun ties historio interplektita de 1000 jaroj.<ref>Adam Zamoyski, The Polish Way: A Thousand Year History of the Poles and Their Culture. 1993, Hippocrene Books, Poland, ISBN 0-7818-0200-8 [https://www.amazon.co.uk/Polish-Way-Thousand-History-Culture/dp/0781802008] Alirita la 24an de Aŭgusto 2018.</ref> Ties unika karaktero disvolviĝis kiel rezulto de komplika geografia situo de Pollando en la kuniĝejo de [[Okcidenta Eŭropo|Okcidenta]] kaj [[Orienta Eŭropo]]j. Laŭ la tempopaŝo, la pola kulturo estis profunde influita de ties ligiloj kun la germana, latinida kaj bizanca mondoj, kiel ankaŭ la kontinua dialogo kun multaj aliaj etnaj grupoj kaj la minoritatoj kiuj loĝis kaj loĝas en Pollando.<ref>Ministerio de Eksterlandaj Aferoj de Pollando, 2002–2007, AN OVERVIEW OF POLISH CULTURE. Alirita 12-13-2007.</ref> La popolo de Pollando konsideriĝis tradicie gastema al la eksterlandaj artistoj kaj ema sekvi la kulturajn kaj artajn tendencojn en aliaj landoj. En la 19-a kaj 20-a jarcentoj, la poloj fokusiĝis al la kulturaj aferoj ofte hegemonie super la politika kaj ekonomia aktivaĵo. Tiuj faktoroj kontribuis al la multflanka naturo de la polaj artoj, kun multaj kompleksaj nuancoj.

La pola kulturo estis influita kaj de la orienta kulturo kaj de la okcidenta. Aktuale, tio evidentiĝis en ties [[arkitekturo]], [[folkloro]] kaj [[arto]]. La teritorioj de la iama kaj de la nuna Pollando estas la naskoloko de diversaj konataj gravuloj, kiel [[Marie Curie]], [[Frédéric Chopin]], kaj [[Nikolao Koperniko]], la papo [[Johano Paŭlo la 2-a]], [[Lech Wałęsa]], [[Joseph Conrad]] kaj [[Ŝimon Peres]], inter aliaj.

=== Literaturo ===
{{Ĉefartikolo|Pola literaturo}}
[[Dosiero:6 Warszawa 228.jpg|eta|250px|maldekstra|La palaco de Krasiński en Varsovio, kiel parto de la nacia biblioteko, konservas malnovajn polajn eldonaĵojn.]]
[[Dosiero:Krakau Markt.jpg|eta|250px|maldekstra|La ĉefa foirplaco de [[Krakovo]] estas kultura centro de tiu malnova urbo.]]
Pola literaturo en la [[mezepoko]] estis kreata sub forta influo de okcidentaj landoj kaj kristanismo. Ĝis la fino de la [[12-a jarcento]] ĝi estis nur [[latino|latinlingva]] kaj tre ofte [[Anonymus|anonima]]. En la dua periodo (inter la 12-a kaj la 14-a jc.) aperis la unuaj verkoj en la nacia lingvo (ekz. ''Psalmaro floriana''). Pollingvaj literaturaĵoj estis multe pli kutimaj ekde ĉirkaŭ 1543, kiam grandan renomon ĝuis verkistoj [[Mikołaj Rej]], [[Andrzej Frycz Modrzewski]], [[Stanisław Hozjusz]] kaj aliaj. En la 17-a jarcento gravis religiaj verkoj interalie de [[jezuitoj]], poezio esprimanta vanton de ĝismortaj kvalitoj kaj forpasadon de amo kaj feliĉo. Koncepteman poezion verkis [[Jan Andrzej Morsztyn]]. En [[baroko|baroka]] verkaro apartiĝas ankaŭ karikatura literaturo - [[satiro]]j, groteskaĵoj kaj parodioj.

La epoko de [[klerismo]] komenciĝis en la unua duono de la [[18-a jarcento]]. En ĝi gravan parton okupis tekstoj pri civitanaj kaj politikaj temoj. Pri tia verkado okupiĝis interalie [[Ignacy Krasicki]] kaj [[Adam Naruszewicz]]. Tiuj verkistoj (samkiel [[Franciszek Bohomolec]], [[Julian Ursyn Niemcewicz]] kaj [[Franciszek Zabłocki]]) estis adeptoj de [[klasikismo]], siajn verkojn ligantaj kun [[antikveco]]. Krom ĝi funkciis sentimentismo, en kies kadroj verkadis interalie [[Franciszek Karpiński]] kaj [[Franciszek Dionizy Kniaźnin]]. La plej popularaj verkospecoj estis [[odo]]j, idiliaj verkoj, [[fabelo]]j kaj satiroj.

La perdo de sendependeco en [[1795]] signife influis ankaŭ polan romantikisman literaturon, kiu de nun servis kiel subtenanto de nacia konscio. En la post-[[Dispartigoj de Pollando|dispartiga]] periodo oni volonte kolektis popolajn fabelojn, legendojn kaj kantojn (grandan laboron ĉi-kampe plenumis pola [[Etnografio|etnografo]] [[Oskar Kolberg]]). La literaturistan situacion draste ŝanĝis malsukceso de la [[novembra ribelo]]: la verkado dividiĝis al enlanda: historiaj [[romano]]j de [[Józef Ignacy Kraszewski]], nobelaj babilaĵoj de [[Henryk Rzewuski]], moralecaj [[komedio]]j de [[Aleksander Fredro]] kaj eksterlanda, elmigra, kie kreiĝis tre gravaj verkoj de [[Adam Mickiewicz]] (ekz. [[Sinjoro Tadeo]], pola nacia [[epopeo]]), [[Juliusz Słowacki]] (''Kordian''), [[Zygmunt Krasiński]] (''Ne-dia komedio'').

La jaro [[1864]] (malsukceso de la [[januara ribelo]]) ofte estas taksata kiel komenco de [[pozitivismo]] en Pollando. En tiu tempo ŝanĝiĝis la rolo, kiun havis literaturo. Ĝi devis esti ĉefe utila, reagi al aktualaj eventoj kaj sociaj problemoj. La rolo de poezio malgrandiĝis (kvankam daŭre aperadis, verkata interalie de [[Maria Konopnicka]] kaj [[Adam Asnyk]]) kaj la ĉefa stilo de verkoj estis realisma romano (ekz. ''Nad Niemnem'' de [[Eliza Orzeszkowa]], ''[[Lalka]]'' de [[Bolesław Prus]]) kaj tendenca romano (ekz. ''Dziadunio'' de Kraszewski, ''Pan Graba'' de Orzeszkowa). Verkataj estis multaj [[novelo]]j ([[Maria Konopnicka|Konopnicka]], [[Henryk Sienkiewicz|Sienkiewicz]], [[Bolesław Prus|Prus]]) kaj historiaj romanoj: ''Faraono'' de Prus, ''Potop'' kaj ''[[Quo vadis?]]'' de [[Henryk Sienkiewicz]].

[[Dosiero:Wisława Szymborska 2009.10.23 (1).jpg|eta|dekstre|210px|[[Wisława Szymborska]] gajnis la Premion Nobel de Literaturo (1996).]]
Sekva epoko estis tiel nomata ''Juna Pollando'', en kiu grava estis eksterordinareco de artisto. Ties slogano diris, ke "la arto estas kreata por la arto mem", tial ne plu oni rigardis civitanajn servojn de la literaturo, sed individuismon kaj internajn travivaĵojn de la aŭtoro. Tiam verkadis [[Jan Kasprowicz]], [[Tadeusz Miciński]], [[Leopold Staff]], [[Stanisław Wyspiański]], [[Stefan Żeromski]] kaj [[Stanisław Przybyszewski]].

==== 20-a jarcento ====
En la 20-a jarcento estis kvar poloj, kiuj gajnis la [[Nobel-premio pri literaturo|Nobel-premion pri literaturo]]: nome [[Henryk Sienkiewicz]], [[Władysław Reymont]], [[Czesław Miłosz]] kaj [[Wisława Szymborska]]. Aliaj tre gravaj verkistoj estas [[Stanisław Ignacy Witkiewicz|Witkacy]], [[Bruno Schulz]] kaj [[Witold Gombrowicz]], kiujn oni alkalkulas al avangardistoj; [[sciencfikcio|sciencfikcia]] verkisto [[Stanisław Lem]], kiu en siaj verkoj antaŭvidis tre multajn sciencajn malkovrojn, kiuj poste evidentiĝis faktaj: [[biotekniko]], [[interreto]], virtuala realeco; raportisto [[Ryszard Kapuściński]], kies bildigoj de aliaj kulturoj kaj nacioj estas tre estimataj tutmonde kaj tradukitaj al aliaj lingvoj. Aliaj gravaj verkistoj estas: [[Zbigniew Herbert]], [[Sławomir Mrożek]], kies teatraĵoj estis luditaj tuteŭrope, [[Jarosław Iwaszkiewicz]], [[Leopold Tyrmand]], [[Stefan Chwin]], [[Jerzy Prokopiuk]], [[Robert Stiller]], Andrzej Waligórski, [[Maria Pawlikowska-Jasnorzewska]], [[Julian Tuwim]], [[Ferdynand Goetel]], Piotr Kuncewicz, [[Paweł Jasienica]], [[Stanisław Jerzy Lec]], [[Tadeusz Boy-Żeleński]], [[Tadeusz Różewicz]], [[Józef Mackiewicz]], [[Andrzej Bobkowski]], [[Zofia Nałkowska]], [[Krzysztof Kamil Baczyński]], [[Stanisław Barańczak]], [[Adam Zagajewski]], [[Tadeusz Konwicki]], [[Stefan Wiechecki]], [[Marcin Świetlicki]], [[Andrzej Stasiuk]], Eustachy Rylski kaj Jerzy Sosnowski.

=== Muziko ===
{{Ĉefartikolo|Pola muziko}}
[[Dosiero:Lutoslawski2.jpg|eta|maldekstra|Witold Lutosławski, pola komponisto]]
Plej ofte menciataj polaj komponistoj de klasika muziko estas<ref>{{Citaĵo el la reto |url=https://www.mytopdozen.com/Best_Polish_Composers.html |titolo=Listo de polaj komponistoj plej ofte menciataj en interreto |alirdato=2010-10-01 |arkivurl=https://archive.today/20120529002301/https://www.mytopdozen.com/Best_Polish_Composers.html |arkivdato=2012-05-29 }}</ref>: [[Fryderyk Chopin]], [[Karol Szymanowski]], [[Krzysztof Penderecki]], [[Zbigniew Preisner]], [[Wojciech Kilar]], [[Ignacy Jan Paderewski]], [[Henryk Wieniawski]], [[Krzysztof Komeda]], [[Andrzej Panufnik]], [[Stanisław Moniuszko]], [[Jan Kaczmarek]] kaj [[Witold Lutosławski]].

Inter plej famaj nuntempaj polaj muzikaj grupoj estas: [[Lady Pank]] kaj [[Manchester (muzika grupo)|Manchester]].

=== Kino ===
{{Ĉefartikolo|Polaj filmoj}}
Polaj [[reĝisoro]]j, kies filmoj kandidatiĝis por [[Oskar-premio]] en la kategorio de neanglaningvaj filmoj, estas: [[Jerzy Antczak]], [[Sławomir Fabicki]], [[Feliks Falk]] (dufoje), [[Robert Gliński]], [[Jerzy Hoffman]], [[Andrzej Jakimowski]], [[Jerzy Kawalerowicz]] (trifoje), [[Dorota Kędzierzawska]], [[Krzysztof Kieślowski]] (trifoje), [[Jan Jakub Kolski]], [[Andrzej Kotkowski]], [[Kazimierz Kutz]] (dufoje), [[Witold Leszczyński]], [[Juliusz Machulski]], [[Czesław Petelski]], [[Magdalena Piekorz]], [[Radosław Piwowarski]], [[Roman Polański]], [[Jerzy Stuhr]], [[Piotr Trzaskalski]], [[Andrzej Wajda]] (sepfoje), [[Leszek Wosiewicz]] kaj [[Krzysztof Zanussi]] (kvarfoje).

=== Kuirarto ===
[[Dosiero:Pierogi frying.jpg|eta|dekstra|''Pierogi'' – polaj ravioloj]]
[[Dosiero:Kotlet schabowy.jpg|eta|dekstra|Panerumita kotleto]]

La kreiĝon de tipa, pola kuirarto forte influis historia evoluo. La teritorion de Pola Respubliko enloĝis diversaj nacioj kaj tre fortas kuirartaj influoj ĉefe orientaj (tataraj-turkaj, antaŭe mongolaj), rutenaj, germanaj, francaj, italaj kaj judaj.

La plej popularaj polaj pladoj estas samtempe tre popularaj en la najbaraj landoj. Inter ili menciindas: ''pierogi'' (pola versio de [[varenikoj]], ravioloj ktp.), [[Kaĉo (manĝaĵo)|kaĉoj]], farĉitaj terpombuloj, supoj (el acida brasiko aŭ milio, [[barĉo]], [[pizosupo]], [[nigra supo]], [[buljono]], supo el acidigita faruno), manĝaĵoj el [[terpomo]]j kaj [[brasiko]]j (ekz. [[bigoso]], [[brasika rulaĵo]]), bakaĵoj, pano, kukoj (ekz. [[mielkuko]]j kaj [[benjeto]]j), produktaĵoj el [[kazeo]], viandoj (ĉefe porka, koka kaj bova). Malpli oftas sur pola tablo fiŝoj. Inter tipe polaj specialaĵoj menciindas la kukoj [[faworki]], [[pola griza saŭco]] kaj [[bigoso]].

Ordinara alkoholaĵo estas [[vodko]] (ekz. fama [[żubrówka]]) - multe pli ofte drinkata ol [[medo]], kiun tamen oni opinias tradicia pola alkoholaĵo. Tiuj fortaj alkoholaĵoj tamen pli kaj pli cedas sian lokon al [[lupolo|lupola]] hela [[biero]]. En Pollando oni povas aĉeti multajn bierojn, inter plej famaj polaj bieroj estas [[Tyskie]] kaj [[Żywiec (biero)|Żywiec]]. Multe malpli populara estas [[vino]] – kutime eksterlanda, ĉar pro netaŭga klimato ekzistas nur malmultaj kelkaj polaj vinfarejoj.

Tre populara trinkaĵo estas nigra [[teo]] trinkata ofte kun sukero kaj citrono. Ĝi venis el Anglio danke al nederlandaj komercistoj, tuj post kiam ĝi aperis en okcidenta Eŭropo. Ĝia vera populariĝo okazis tamen en la 19-a jarcento danke al rusoj. En polaj domoj oni ekuzis [[samovaro]]jn. Populara estas ankaŭ [[kafo]], en Pollando trinkata de la 18-a jarcento.

{{Ĉefartikolo|Pola Instituto|Instituto Adam Mickiewicz}}

== Transporto ==
=== Tramoj ===
[[Tramtransporto en kunurbaĵo de Supra Silezio]] estas la plej granda tramsistemo en Pollando<ref>[https://infotram.pl/statystyka-torowisk-tramwajowych-w-polskich-miastach_more_42070.html Statystyka torowisk tramwajowych w polskich miastach] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20150911091508/https://infotram.pl/statystyka-torowisk-tramwajowych-w-polskich-miastach_more_42070.html |date=2015-09-11 }} (pola lingvo) infotram.pl, 2014-01-24.</ref>, kiu funkcias sur teritorio de 13 [[komunumo]]j<ref>UCHWAŁA NR XCIV/50/2008 Zgromadzenia Komunikacyjnego Związku Komunalnego GOP w Katowicach z dnia 2 grudnia 2008 r. , Strategia działania KZK GOP 2008-2020, paĝo no. 8, la 4-an de julio 2014, [https://www.kzkgop.com.pl/public_media/fb/files/strony/strategia/strategia_kzk_pl.pdf] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120530215550/https://www.kzkgop.com.pl/public_media/fb/files/strony/strategia/strategia_kzk_pl.pdf|date=2012-05-30}}</ref>: [[Będzin]], [[Bytom]], [[Chorzów]], [[Czeladź]], [[Dąbrowa Górnicza]], [[Gliwice]] (tramvojo el limoj de urbo ĝis tramdeponejo en Gliwice, sur kiun lokitas nur unua haltejo), [[Katowice]], [[Mysłowice]], [[Ruda Śląska]], [[Siemianowice Śląskie]], [[Sosnowiec]], [[Świętochłowice]] kaj [[Zabrze]]. Antaŭe, tiu tramsistemo funkciis ankaŭ en [[Piekary Śląskie]], [[Wojkowice]] kaj en vilaĝo [[Wieszowa]]. Nuntempe funkcias 30 tramlinioj kun suma longeco de tramvojoj 200,6&nbsp;km. Tramtransporton en pola [[Supra Silezio]] sekurigas la akcia kompanio Tramwaje Śląskie, kiu funkcias en la nomo de KZK GOP.

=== Fervojoj ===
* [[Fervojlinio Wrocław Główny – Szczecin Główny]] (ankaŭ pole: ''linia nadodrzańska'', ''magistrala nadodrzańska'', ''Nadodrzanka''<ref>[https://iripk.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=9&Itemid=72 Odra, 2014-01-26, Instytut Rozwoju i Promocji Kolei, IRiPK.pl]</ref><ref>[https://www.tuwroclaw.com/wiadomosci,odkrywamy-wroclaw-dworzec-swiebodzki,wia5-3266-9828.html Odkrywamy Wrocław: Dworzec Świebodzki, 2014-01-26, Wojciech Prastowski, 2012-01-15, TuWroclaw.com]</ref>) estas durela, elektrizita fervojlinio en Pollando. Ĝi kunigas la urbo [[Wrocław]] kun [[Szczecin]] per [[Brzeg Dolny]], [[Wołów]], [[Głogów]], [[Nowa Sól]], [[Zielona Góra]], [[Kostrzyn nad Odrą]] kaj [[Gryfino]]<ref name="Stankiewicz Ryszard 2011">Atlas Linii Kolejowych Polski 2011, Mapy ogólne, Stankiewicz Ryszard, Stiasny Marcin, A3-H12, Eurosprinter, Rybnik, 2011. ISBN 978-83-931006-4-4</ref>. La linio situas en limoj de triaj polaj provincoj: [[Malsuprasilezia Provinco|Malsuprasilezia]], [[Lubuŝa Provinco|Lubuŝa]] kaj [[Okcidentpomeria Provinco|Okcidentpomeria]]<ref name="Stankiewicz Ryszard 2011"/>. Tiu linio havas nombron 273. Trafikanto estas pola akcia kompanio [[PKP PLK]].
* [[Fervojlinio Poznań Główny – Szczecin Główny]] estas durela, elektrizita, magistrala fervojlinio, kiu kunigas fervojstacio Poznań Główny kun fervojstacio Szczecin Główny. La linio estas parto de la internacia fervoja magistralo E59 el Skandinavio ĝis Eŭropo. Tiu fervojlinio estas baza fervoja konekto inter ĉefurbo de la Okcidentpomeria Provinco kaj aliaj teritorioj de Pollando. Ĝi situas en limoj de tri polaj provincoj: Grandpollanda, Lubuŝa kaj Okcidentpomeria Provinco. Nuntempe tiu linio havas nombron 351.

== Esperanto  ==
[[Dosiero:2008-07-26 uk lczz kun vicurbestro bjalistoko.JPG|eta|maldekstre|Vicurbestro de Bjalistoko Aleksander Sosna kaj [[Louis-Christophe Zaleski-Zamenhof]] transprenas la kongresan flagon dum [[UK 2008]].]]
La lingvo [[Esperanto]] estis kreita de [[Ludoviko Zamenhof]] pli malpli inter [[Bjalistoko]] kaj [[Varsovio]], nuntempe polaj urboj, sed tiam el la cara [[Rusa Imperio]]. Ekde decembro 1893 jam estis aktiva Esperanto grupo en Varsovio. En 1906 fondiĝis jam grupoj en [[Krakovo]] kaj [[Lvovo]]. Multaj poloj ludis gravan rolon en la disvastigo de la lingvo. [[Barbara Pietrzak]] en la jaroj 2007–2013 estis Ĝenerala Sekretario de [[UEA]] kaj ĉefredaktoro de [[Pola Radio|Pola Retradio en Esperanto]] (ekde 2011).

La [[UK 1931|23-a Universala Kongreso de Esperanto]] okazis en Krakovo, de la 1-a ĝis 8-a de Aŭgusto 1931; ĝi havis 900 partoprenantojn. La [[UK 1937|29-a Universala Kongreso de Esperanto]] okazis inter la 7–15 de Aŭgusto en 1937 en Varsovio; estis 1120 partoprenantoj. La [[UK 1959|44-a Universala Kongreso de Esperanto]] en 1959 estis jubilea kongreso jarcenton post la naskiĝo de [[Ludwik Lejzer Zamenhof]], okazis en Varsovio, kaj estis 3256 aliĝintoj, nome unu el plej multnombraj en la historio de Esperanto. La [[UK 1987|72-a Universala Kongreso de Esperanto]] okazis en la Jubilea Jaro 1987 (100 jarojn post la eldono de la Unua Libro), de la 25-a de julio ĝis la 1-a de Aŭgusto 1987 en Varsovio, kun rekorda nombro de 5946 partoprenintoj el 73 landoj. Finfine la [[UK 2009|94-a Universala Kongreso de Esperanto]] okazis de la 25-a de julio ĝis la 1-a de Aŭgusto 2009 en la pola urbo [[Bjalistoko]]. La kongreso estis speciala pro la datreveno de 150 jaroj ekde la naskiĝo de L. L. Zamenhof, kiu devenis ĝuste el Bjalistoko; estis 1860 aliĝintoj.

[[Dosiero:Pollando Nombroj kaj Faktoj.JPG|eta|220px|Kovrilpaĝo de "Pollando – Nombroj kaj Faktoj".]]
La [[IJK 1959|15-a Internacia Junulara Kongreso]] okazis dum somero 1959 en la urbo [[Gdańsk]] kun partopreno de 300 aliĝintoj. La [[IJK 1972|28-a Internacia Junulara Kongreso]] okazis de la 17-a ĝis la 23-a de Julio 1972 en [[Toruń]] kun partopreno de 250 junaj esperantistoj. La [[IJK 1987|43-a Internacia Junulara Kongreso]] okazis inter la 17-a kaj 24-a de Julio 1987 en la universitata urbo Krakovo kun partopreno de 1034 junaj esperantistoj. La [[IJK 2005|61-a Internacia Junulara Kongreso]] okazis de la 31-a de Julio ĝis la 7-a de Aŭgusto 2005 en [[Zakopane]], kun partopreno de multe pli ol 400 kongresanoj, kio estis la plej multnombra rekordo ekde tiam.

=== Libro en Esperanto ===
''Pollando Nombroj kaj Faktoj'', Interpress; Varsovio, [[1974]]

=== La plej gravaj Esperanto-asocioj, kluboj kaj instancoj ===
* [[Pola Esperanto-Asocio]]
* [[Pola Esperanto-Junularo]]
* [[Pola Asocio Eŭropo - Demokratio - Esperanto]] (EDE-Pollando)
* [[Varsovia Vento]] kaj Esperantaj elsendoj de [[Pola Radio]]
* [[Listo de Zamenhof/Esperanto-objektoj en Pollando]]

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

==Literaturo==
* Włodzimierz Borodziej: ''Geschichte Polens im 20. Jahrhundert''. Beck, München 2010, ISBN 978-3-406-60648-9.
* Jean-Jacques Fauvel, ''Pologne'', Paris, Hachette, kol. «Les Guides Bleus», 733 p., 1967.
* [[Tomasz Kamusella]], ''The Un-Polish Poland, 1989 and the Illusion of Regained Historical Continuity,'' 2017. Basingstoke: Palgrave Pivot, 162 paĝoj, ISBN 978-3-319-60035-2.
* Hartmut Kühn: ''Das Jahrzehnt der Solidarność. Die politische Geschichte Polens 1980–1990''. Basisdruck, Berlin 1999, ISBN 3-86163-087-7.
* Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz (2009). [https://web.archive.org/web/20120323161233/https://niniwa2.cba.pl/polska_1939_1945.htm "Przedmowa"] [Prefaco]. Polska 1939–1945. Straty Osobowe i Ofiary Represji pod Dwiema Okupacjami [Homaj perdoj kaj viktimoj de subpremado sub du okupacioj] (en pola). Warsaw: IPN. ISBN 978-83-7629-067-6. Arkivita el la originalo la 23an de Marto 2012. Alirita la 27an de Oktobro 2014.
* Annie de Montfort kaj Henri de Montfort, ''Pologne'', Paris, Hachette, kol. «Les Guides Bleus», 1939, 604 p.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Pollando:Esperanto-movado|Historio de Esperanto en Pollando]]
* [[Listo de urboj de Pollando]]
* [[Prezidanto de Pollando]]
* [[Respubliko de Ambaŭ Nacioj]]
* [[Poloj]]
* [[Pola literaturo]]
* [[Pola muziko]]
* [[Pola naciismo]]
* [[Solidareco]]
* [[Dua Pola Respubliko]]
* [[Letero de 34]]
* [[Letero de 59]]
* [[1112 Polonia]]
* [[Landlimo de Ĉeĥio kaj Pollando]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj
|wikinewscat=Pollando
|s=Kategorio:Pollando
}}
* (eo) {{ueavikio|{{paĝonomo}}|{{paĝonomo}}}}
* (eo) [https://dmoz.org/World/Esperanto/Regiona/E%C5%ADropo/Pollando/ Sekcio de serĉilo pri Pollando]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* (eo) [https://esperanto.pl/ Informoj pri Esperanto en Pollando]
* (eo) [https://stanobelov.blogspot.com/p/pollando.html Artikoloj de Stano Belov pri Pollando]

{{Navigacipanelaro
|Provincoj de Pollando
|Ŝtatoj en Eŭropo
|Membroŝtatoj de la Eŭropa Unio
|NATO
|OECD
}}

{{Leginda|2022|09|30}}
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Poland|revizio=1106806788}}
{{Havenda artikolo|Pollando}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Pollando| ]]
[[Kategorio:Eŭropa Unio]]
[[Kategorio:Slavaj ŝtatoj]]
[[Kategorio:Ŝtatoj de la Eŭropa Unio]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1918]]