Аҡбалыҡ битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
| image file = Stenodus nelma.jpg
| regnum = Хайуандар
| latin = Stenodus leucichthys
| author = ([[Гюльденштедт, Иоганн Антон|Güldenstädt]], [[1772 год в науке|1772]])
| commons = Category:Stenodus leucichthys
| wikispecies = Stenodus leucichthys
| itis = 162006
| ncbi = 59296
| iucnstatus = EN
| iucn = 20745
| children name = [[Подвид]]ы
| children =
* [[Stenodus leucichthys leucichthys|Белорыбица]] (''Stenodus leucichthys leucichthys'')
* [[Stenodus leucichthys nelma|Нельма]] (''Stenodus leucichthys nelma'')
|eol = 205332
|syn =
* {{bt|Salmo leucichthys|Güldenstädt, 1772}} 
* {{bt|Salmo mackenzii|Richardson, 1823}}
* {{bt|Stenodus leucichthys leucichthys|(Güldenstädt, 1772)}}
* {{bt|Stenodus leucichthys mackenzii|(Richardson, 1823)}} 
* {{bt|Stenodus mackenzii|(Richardson, 1823)}}
}}

'''Аҡбалыҡ'''<ref>{{Книга:Пятиязычный словарь названий животных. Рыбы|страницы=71}}</ref><ref name="Усачева">{{книга|автор=Усачева В. В.|заглавие=Славянская ихтиологическая терминология. Принципы и способы номинации. Обратный словарь|место=М.|издательство=[[Индрик (издательство)|«Индрик»]]|год=2003|страницы=330—331, 336|isbn=5-85759-221-6}}</ref> ({{lang-ru|Белорыбица}}, {{lang-la|Stenodus leucichthys}}) — [[алабалыҡ]]тар ғаиләһенә ҡараған [[балыҡ]].

Ике төрсәһен айырып йөрөтәләр<ref name="Усачева"/>: аҡбалыҡ ({{bt|Stenodus leucichthys leucichthys|[[Гюльденштедт, Иоганн Антон|Güldenstädt]], 1772}}) и [[нельма]] ({{bt|Stenodus leucichthys nelma|[[Паллас, Петер Симон|Pallas]], 1773}}).

[[Каспий диңгеҙе]] бассейнында йәшәй. Кәүҙә оҙонлоғо 110 см, ауырлығы 20 кг тиклем. Ҡабырғалары аҡ, көмөш төҫлө, тимгелдәре юҡ, тәңкәләре эре. Ауыҙы ҙур, яңаҡ һөйәктәрендә, төрәне һәм телендә ваҡ ҡына тештәре бар. Үткенсе балыҡ. Енси яҡтан 5—7 йылда өлгөрә. Ғүмерендә 1—2 тапҡыр сентябрҙән ноябргәсә ыуылдырыҡ сәсә (2—3 йыл аша). Үрсеү өсөн [[Волга]], [[Кама]] йылғалары, ҡайһы ваҡыт Урал йылғаһы инә. Үрсемлелеге — 250 меңдән ашыу һыу төбөнә сәселгән насар йәбешеүсән ыуылдырыҡ. Ыуылдырыҡ сәскәндән һуң оло балыҡтар диңгеҙгә ҡайта. Сельдь, диңгеҙ сабағы селбәрәләре, атерина һәм ташбаштар м—н туҡлана. Ыуылдырыҡ сәсергә юлланғанда ашамай. Ҡиммәтле кәсеп балығы. 20-се быуаттың 50—се йылдар аҙағына тиклем [[Өфө йылғаһы]] үрсеү урындарының береһе була, әммә ыуылдырыҡ сәсеү өсөн миграция юлдарын ябыу (Волгала гидроузел төҙөү), балыҡтың респ. ихтиофаунаһынан юғалыуына килтерә. [[Башҡортостан]]да алабалыҡ яһалма үрсетеү менән 1908—1957 йй. Өфө дәүләт балыҡсылыҡ заводы шөғөлләнә. [[РФ]]—тың [[Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән.

== Таралышы ==
[[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]]нән алынған мәғлүмәттәр иҫкергән, сөнки аҡбалыҡ [[Волга]] буйлап [[Ҡалмыҡ Республикаһы|Ҡалмыҡстан]]дан өҫкә Волганың артыҡ көйләнеүе һәм браконьерлыҡ арҡаһында күтәрелә алмай тиерлек. [[Урал]]да аҡбалыҡ әле лә [[Уральск]]иға тиклем осрай, ләкин бик һирәк, [[Яйыҡ|Урал]] йылғаһына яҡшы йылдарҙа 200 — 300-ҙән артыҡ енси яҡтан өлгөргән зат (1990-сы йй. башына мәғлүмәттәр буйынса) инә<ref name=":0">{{Cite web|url=https://biodat.ru/db/rb/rb.php?src=1&vid=184|title=Красная Книга России|website=biodat.ru|access-date=2021-11-20|archive-date=2021-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211120053333/https://biodat.ru/db/rb/rb.php?src=1&vid=184|deadlink=no}}</ref>.

Каспий диңгеҙенең төньяҡ өлөшөндә осрай, унан Волгаға һәм Уралға (бер аҙы) ыуылдырыҡ сәсеү өсөн күтәрелә. Волгаға ул бик юғары — [[Тверь]] һәм Ржев, Окаға [[Серпухов]] менән [[Калуга]], Шекснаға [[Белозерск]] ҡалаларына тиклем күтәрелә. Әммә [[Кама]]ға һәм уның ҡушылдыҡтары [[Ҡариҙел]]гә, [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]]гә уларҙың байтаҡ өлөшө күтәрелә. Ыуылдырыҡ сәсеү ваҡыты теүәл билдәле түгел, көҙгөһөн булыуы мөмкин.

XX быуат аҙағынан аҡбалыҡ, тәбиғи ыуылдырыҡ сәсеү урындары юғалыу һәм браконьерлыҡ арҡаһында, ҡырағай тәбиғәттә үрсемәй. Уның популяцияһы балыҡ заводтарында яһалма үрсетеүгә һәм селбәрәләр сығарыуға тулыһынса бәйле. 1990-сы йылдарҙа Волганың түбәнге ағымына 600 000-гә яҡын аҡбалыҡ селбәрәһе ебәрелә. 2004 йылда Волгоград быуаһы янында контроль тотоуҙа Каспийҙан ҡайтҡан ни бары 100 енси өлгәргән балыҡ тоталар<ref>{{Статья|ссылка=https://www.iucnredlist.org/species/20745/9229071|автор=J. & Kottelat Freyhof|заглавие=IUCN Red List of Threatened Species: Stenodus leucichthys|год=2008-01-01|издание=IUCN Red List of Threatened Species|archivedate=2021-10-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211027040911/https://www.iucnredlist.org/species/20745/9229071}}</ref>.

== Файҙаланыу ==
Аҡбалыҡ ҡиммәтле балыҡ. Үҙенең ҡиммәте буйынса аҡбалыҡ [[мәрсен]]дән һуң беренсе урынды биләй. Уның ите төҫө аҡһыл, тәме менән айырылып тора. Һатыуға аҡбалыҡ туңдырылған йәки тоҙланған килеш сығаралған. Халыҡ-ара Ҡыҙыл китапҡа<ref>{{Cite web|url=https://redbook21.ru/589-stenodus-leucichtys.html|title=Белорыбица — Stenodus leucichtys {{!}} Красная книга Чувашской Республики|website=redbook21.ru|access-date=2021-11-20|archive-date=2021-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211120053338/https://redbook21.ru/589-stenodus-leucichtys.html|deadlink=no}}</ref> һәм Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китабына «юғалыу хәүефе янаған төрҙәр» статусы менән<ref name=":0">{{Cite web|url=https://biodat.ru/db/rb/rb.php?src=1&vid=184|title=Красная Книга России|website=biodat.ru|access-date=2021-11-20|archive-date=2021-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20211120053333/https://biodat.ru/db/rb/rb.php?src=1&vid=184|deadlink=no}}</ref> индерелгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [https://www.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/636-aҡ Аҡбалыҡ]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

== Әҙәбиәт ==
* Никольский Г. В. Частная ихтиология. 3—е изд., испр. и доп. М., 1971.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Белорыбица}}

== Һылтанмалар ==
* [https://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes/72.html Позвоночные животные России: белорыбица, нельма] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211126234719/https://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Fishes%2F72.html |date=2021-11-26 }}
* Беляева Е. С. [https://www.caspianenvironment.org/biodb/rus/fishes/Stenodus%20leucichthys%20leucichthys/main.htm Stenodus leucichthys leucichthys]
{{Красная книга России|1|184}}
{{Викисловарь}}

[[Категория:Алабалыҡтар]]
[[Категория:Европа балыҡтары]]
[[Категория:Һөмбаштар]]
[[Категория:1772 йылда тасуирланған хайуандар]]
[[Категория:Каспий диңгеҙе фаунаһы]]