Kasklar üçün mənbəyə bax

{{Yaxşı məqalə}}
{{Haqqında|Qədim Anadolu xalqı|Şimali Amerika xalqı|Kaskalar|İranda yaşayan xalq|Qaşqaylar}}
[[Fayl:Anatolie hittite-es.svg|250px|thumb|right|[[Kiçik Asiya|Anadolu]] xəritəsində kaskların yaşadığı ərazi.]]
'''Kasklar'''{{Sfn|Qaşqay|2009|p=65}} və ya '''kaşklar'''{{Sfn|Qaşqay|2009|p=65}} ([[Het dövləti|het]] mətnlərində "'''Gašga'''", "'''Kašga'''", "'''Kaška'''"; [[II Ramzes]]in kitabələrində "'''Kškš'''"; [[Assuriya]] mənbələrində "'''māt Kašku'''"; [[Uqarit]] mənbələrində "'''ktk'''"){{Sfn|Ünal|2002b|p=55}} — e.ə. II minilliyin əvvəlləri{{Sfn|Murat|2016|p=22}} ilə e.ə. VIII əsr arasındakı{{Sfn|Murat|2016|p=118}} bir dövrdə [[Kiçik Asiya|Anadoluda]], [[Pont|Pont regionunun]] şərqində yaşamış,{{Sfn|Matthews|2004|p=202}} təsnif edilməmiş [[Kask dili|kask dilində]] danışmış qeyri-[[Hind-Avropa xalqları|Hind-Avropa]] mənşəli{{Sfn|Mallory|Adams|1997|p=29}} [[Köçərilik|yarımköçəri]] tayfa və ya tayfalar icması. Kaskların yazı dili yoxdur və şəhər salmamışdılar. Onlar arxeoloqlara məlum deyillər və bu səbəbdən kask mədəniyyəti haqqında çox az məlumat mövcuddur.

[[Het dövləti|Het dövlətinin]] qədim padşahlıq dövrünə aid mənbələrdə kaskların adına rast gəlinməsə də, onların Het dövlətinin daha əvvəlki dövrlərində mövcud olması [[III Xattusili]] və [[IV Tudxaliya|IV Tudxaliyanın]] hakimiyyət dövrünə aid kitabələrdə qeyd edilir.{{Sfn|Murat|2018|p=83}} Kasklar Het dövləti mövcud olduğu dövr boyu padşahlıq üçün bir problem olmuşdur. Münaqişənin kritikləşməsi səbəbilə kask basqınları hətta dövlətin ucqar bölgələrinə də yayılmışdır. Tarixçilər güman edirlər ki, Het dövlətinin süqutundan sonra kasklar [[Assuriya]] sərhədlərinə qədər irəliləyərək ətrafdakı padşahlıqlarla ittifaq qurmuş, nəhayət Assuriyadan gələn hücumlar və [[Kimmerlər|kimmerlərin]] istilası nəticəsində məhv olmuşdular.{{Sfn|Murat|2018|p=87}}

== Tarixi ==

=== Mənşəyi ===
{{Sitat qutusu
 |quote     = Kaskların het mənbələrində şimaldan gələn "təcavüzkar" və "barbar" düşmənlər kimi təsvir edilməsi hettoloji tədqiqatlarda öz əksini tapmış "müstəmləkəçi" baxış bucağına görədir.{{Sfn|Glatz|Claudia|2005|pp=47–65}} Daha yeni olan "postkolonial" baxış bucağına görə, sərhəd tədqiqatlarında dəb halına gəlmiş kasklar het təcavüzünün və ənənəvi yaşayış yerlərinə müdaxilənin istismara məruz qalmış qurbanları hesab olunur.{{Sfn|Singer|2007|p=166}}
 |source    = — [[İtamar Zinger]].
 |align     = right
 |width     = 30em
 |quoted    = 1
}}
Kaskların əslən yerli [[Kiçik Asiya|Anadolu]] xalqı olub-olmadığı bilinmir. [[Assuriya]] [[Karum|ticarət müstəmləkələri dövründə]] Anadoluda və daha sonra kaskların yaşadıqları ərazilərdə mövcud olmuş bəzi yerli padşahlıqlar o dövrdə kaskların Anadoluda yaşayıb-yaşamadıqları dair işarələr verir.{{Sfn|Murat|2016|p=22}}{{Sfn|Murat|2016|p=158}} Kaskların yaratdığı və indiki dövrə qədər qorunub-saxlanılmış materiallar son dərəcə nadirdir. Mütəxəssislər bunu onların öz memarlıq fəaliyyətlərində əsasən [[Ağac|ağacdan]] istifadə etdiyini irəli sürərək əsaslandırmışdılar. Kaskların buraxdıqları irs çox az olduğundan onlar haqqında məlumat [[Het dövləti|Het]], [[Qədim Misir|Misir]] və Assuriya dövlətlərinin mənbələrindən əldə edilir.{{Sfn|Ünal|2002b|p=48}}

"Kaska" termini ilə onun sinonimi olan "abeşla" bəzi tədqiqatçılar tərəfindən [[Adıqlar|adıqların]] və [[Abxazlar|abxazların]] özlərinə verdikləri adlar ilə müqayisə edilir.{{Sfn|Qaşqay|2009|p=66}} Odur ki, bir nəzəriyyəyə görə, kasklar [[Qafqaz|Qafqazın]] şimal-qərb hissəsində yaşayan [[Abxaz-adıge xalqları|abxaz-adıq mənşəli tayfalarla]] əlaqəli idilər.<ref>{{GSE|10|492|გიორგაძე გ.}}</ref>{{Sfn|Singer|2007|p=178}} [[Protoxronizm|Protoxronist]] – müasir xalqların kökünü bilavasitə ən qədim dövrlərə çıxarmaq məqsədini daşıyan psevdotarixi milliyətçi cərəyanlarda kasklar [[Qaqauzlar|qaqauz]] və [[qazaxlar]] kimi müxtəlif müasir [[Türk xalqları|türk xalqlarının]] əcdadları hesab edilir.{{Sfn|Legascon|2005|pp=61–68}}

=== Qədim padşahlıq ===
[[Het dövləti|Het dövlətinin]] qədim padşahlıq dövrünə aid mənbələrdə kaskların adı çəkilməmişdir. Mütəxəssislər "kask"ın endonim yox, hetlər tərəfindən regionun əhalisinə verdikləri bir ad olduğunu güman edirlər. Buna səbəb odur ki, yeni padşahlıq dövrünə aid mənbələrdə kaskların yalnız qədim padşahlıq dövründə diqqətəlayiq bir güc kimi meydana çıxdıqları qeyd edilmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=83}} [[I Xattusili|I Xattusilinin]] hərbi yürüşlərini təsvir edən mənbədə kaskların adı qeyd edilməsə də, hökmdarın kaskların nəzarətində olan [[Sinaxuttum|Sanaxuitta]] və [[Salpuva|Salpuvaya]] yürüş etdiyi bildirilmişdir.{{Sfn|Murat|2016|p=29}} Bu yürüşlərdən sonra Xattusili [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] siyasi birliyə nail olmuş və ardınca [[Suriya (region)|Suriyanın]] şimalına üz tutmuşdur.{{Sfn|Murat|2016|p=31}}

Kaskların regionda əhəmiyyətli bir güc olaraq nə vaxt meydana çıxması tam aydın olmasa da, ən azı [[I Xantili|I Xantilinin]] hakimiyyəti dövrünə (e.ə. 1590–1560) aid het mənbələrində onlar haqqında birbaşa məlumat verilmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=83}} Onun hakimiyyəti illərində kasklar bir sıra vilayətləri ələ keçirmiş və hetlərin [[Qara dəniz|Qara dənizə]] çıxışlarını kəsmişdilər.{{Sfn|Qaşqay|2009|p=65}} [[Xattusa|Xattusa şəhəri]] divarlarla əhatə olunmuşdu; [[IV Tudxaliya|IV Tudxaliyanın]] salnamələrində izah edilmişdir ki, buna səbəb hetlərin kaskların şimaldan həyata keçirdikləri basqınlarından daha yaxşı qorunmağa çalışmaqları idi.{{Sfn|Demirel|2013|p=195}} Həmin mənbədə kaskların Tiliura və [[Nerik]] şəhərlərini tutduqları qeyd edilmişdir. Bundan sonra kasklar 300 il Nerikə hakim olmuş və beləliklə, [[Yaşılırmaq|Kummesmaxa çayı]] het–kask sərhədinə çevrilmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=83}} Mütəxəssislər bu qeydlərə birtərəfli yanaşmırlar və ehtimal edirlər ki, bu, Xantili üzərindən aparılmağa çalışılan bir təbliğatın nəticəsi olmuş ola bilər.{{Sfn|Ünal|2002b|p=61}}

[[Ammuna|Ammunanın]] hakimiyyəti dövrünə (e.ə. 1550–1530) aid salnamədə kaskların adı qeyd olunmamışdır, lakin qoşunların [[Tipiya|Tipiya şəhərində]] yerləşdirildiyi bildirilmişdir. Çox fəal bir kaşk regionunda yerləşən bu şəhər yeni padşahlıq dövrünə aid het mənbələrində [[II Mursili|II Mursilinin]] burada "padşah kimi hökm sürdüyü" və onun Pixxuniya adlı ağaya sahib olduğu yazılmışdır.{{Sfn|Murat|2016|p=31}}

=== Yeni padşahlıq ===
{{Şəkillər sırası|Prayers of Arnuwanda and Asmu-Nikkal, 14th century BC, from Hattusa, Istanbul Archaeological Museum.jpg|mətn=Çar [[I Arnuvanda]] və çariça [[Aşmunikal|Aşmunikalın]] dua mətni. İstanbul Arxeologiya Muzeyində sərgilənir.|e=280|rəng=caccbd|üfüqi=left}}
Çar [[I Arnuvanda]] və çariça [[Aşmunikal]] [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] hökmranlıq etdiyi dövrdə kasklar ilə müharibə zamanı öz arabası ilə Zuliya çayı (indiki Çekerek çayı){{Sfn|Doğan|Bülbül|2016|p=31}} üzərindəki körpünü təkbaşına keçməyə cəhd edən, ardınca körpüdən çaya tullanaraq qarşı tərəfə qədər üzən Tudxaliya adlı sərkərdənin şücaəti populyar olmuşdur.{{Sfn|Ünal|2002a|p=76}} Kasklara müqavimət göstərə bilməyən Arnuvanda və Aşmunikalın [[Het mifologiyası|tanrılardan]] sığınacaq və kömək istəmək üçün tərtib etdikləri dua mətni bu dövrdə het–kask müharibələri və coğrafiyası haqqında məlumat verir.{{Sfn|Murat|2018|p=84}} Bu mənbəyə görə, kasklar Nerikka, Xursama, Kastama, Serisa, Ximuva, Taqqasta, Kammama, Zalpuva, Kapiruxa, Xuma, Dankusa, Tapasava, Taruqqa, İlaluxa, Zixxana, Sipidduva, Vasxaya, Patalliia, Tuxassuna ve Taxarantiya şəhərlərini tutmuşdur. Het mənbələrində qeyd edilmişdir ki, kasklar bu şəhərlərdə "məbədləri dağıtdılar, heykəlləri məhv etdilər". Həmin mənbədə hədiyyələr qarşılığında kasklarla sülh müqavilələri imzalandığını, lakin bu müqavilələrin dərhal sonra kasklar tərəfindən yenidən pozulduğu qeyd edilmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=84}}

Bu dua mətninə əlavə olaraq, Arnuvanda və Aşmunikal kasklarla barışmağa çalışmışdılar. Mənbələrdə qeyd edilmişdir ki, bu dövrdə het–kask müqavilələrinin sayı birdən-birə çoxalmışdır. Bu müqavilələrə görə, əvvəlki müqavilələrdən fərqli olaraq, kask və hetlər bəzi şərtlərlə birlikdə yaşaya bilərlər. Həmçinin, bu müqavilələrin heç birinin şərtində hökmdarın dəyişməsi zamanı dövlətə sədaqətin qorunması və lazım gəldikdə əsgər ehtiyacının təmin edilməsi verilməmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=85}}

[[I Suppiluliuma|I Suppiluliumanın]] salnaməsində yazıldığına görə, atası [[II Tudxaliya|II Tudxaliyanın]] hakimiyyəti dövründə kasklar paytaxtın Samuxaya köçürülməsinə səbəb olmuş, Xattusadan keçərək Nenassa şəhərini sərhədə çevirmişdilər.{{Sfn|Gavaz|2008|pp=22–23}}{{Sfn|Alparslan|2006|p=41}} Oğlu [[II Mursili|Mursilinin]] salnaməsində yazılmışdır ki, II Tudxaliyanın hakimiyyəti dövründə het ordularına başçılıq etmiş Suppiluliuma kasklara qarşı bir çox uğurlu yürüşlər həyata keçirmiş və dövlətin əvvəlki şimal sərhədlərini bərpa etmişdir.{{Sfn|Gavaz|2008|p=23}}

II Mursilinin salnaməsində qeyd olunanlara görə, onun hakimiyyəti dövründə çoxlu üsyanlar qalxmışdır. Odur ki, təkcə kasklar deyil, bütün [[Kiçik Asiya|Anadolu]] əhalisi üsyan qaldırmışdır. Əslində, hər taxt dəyişikliyində üsyanlar baş verirdi, lakin bu dəfə onlar çarın gənc olmasından istifadə edirdilər. Dövlətin [[vəba]] [[Pandemiya|pandemiyası]] səbəbilə zəifləməsi də üsyançılar üçün mühüm fürsət idi. Kaskların etdiyi basqınlar bəzi bölgələrdə əhalinin azalmasına səbəb olmuşdu, bu səbəbdən II Mursili bu bölgələri əsasən Qərbi Anadoludan gətirdiyi 66 minə yaxın hərbi əsirlə doldurmuşdur.{{Sfn|Ünal|2002a|p=79}} Mursili hakimiyyətinin birinci ilində [[İsxupitta|İsxupitta şəhərindən]] olan kask tayfaları [[Durmitta|Durmitta şəhərinə]] hücum etmək üçün üsyan qaldırmışdır, Mursili isə kaskların nəzarətində olan Xalilas və Duddusqas şəhərlərini ələ keçirərək yağmalamışdır.{{Sfn|Yaman|1935|p=18}}<ref name=":7">{{Cite web |url=https://y.deliyannis.free.fr/hatti/texts.php?id=mursili1-8|title=ANNALS OF MURSILIS II|access-date=10 iyun 2022|archive-date=28 iyun 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070628181531/https://y.deliyannis.free.fr/hatti/texts.php?id=mursili1-8|language=en|work=Pythagoras}}</ref> Mursili əvvəlcə şimal yürüşlərinə üstünlük vermişdir və bu da artıq dövlətin bir ənənəsinə çevrilmişdi, kask tayfalarının nə qədər təhlükəli olduğunu göstərir.{{Sfn|Alparslan|2006|p=52}}

[[Fayl:Hittite Kingdom.png|250px|right|thumb|II Mursilinin hakimiyyəti dövründə Het dövləti.]]
Bu müharibədən sonra İşupitta ölkəsindən olan kasklar bir müddət II Mursiliyə ordu vermiş, lakin sonra bunu dayandıraraq üsyan qaldırmışdılar. Mursili üsyanı yatırtmış və qələbə çalmışdır, kasklar isə yenidən hetlərə ordu verməyə davam etmişdir.{{Sfn|Yaman|1935|p=18}} Mursili hakimiyyətinin 5-ci ilində [[Pala (Anadolu)|Pala ölkəsinin]] yolunu kəsən kasklarla vuruşdu, növbəti il isə [[Zixxariya|Zixxariya şəhərinə]] yürüş etmişdir.{{Sfn|Alparslan|2006|pp=56–57}}{{Sfn|Murat|2016|p=75}} Bu ölkədəki kasklar Tarikarimu dağını tutaraq [[Xattusa|Xattusaya]] hücum etmişdir. II Mursili burada kaskları məğlub edərək Zixxariyanı yerlə-yeksan etmişdir.{{Sfn|Murat|2016|p=75}}

II Mursilinin salnaməsində onun hakimiyyətinin 7-ci ilində peyda olan və [[Hayasa Azzi|Hayasa Azziyə]] basqınlar edən Pixxuniya adlı bir kask hökmdarından bəhs edilmişdir. [[Tipiya|Tipiya ölkəsində]] hökmranlıq edən Pixxuniya digər kask hökmdarlarından fərqli olaraq yaxınlıqdakı digər kask tayfalarını öz ətrafında birləşdirərək özünü çar elan etmişdir.<ref name=":7" />{{Sfn|Alparslan|2006|p=57}} Pixxuniya gündən-günə sərhədlərini genişləndirirdi, II Mursili isə onun yanına səfir göndərmiş və Pixxuniyanın götürdüyü kölələri geri qaytarmasını xahiş edərək problemi diplomatik yol ilə həll etməyə çağırış etmişdir. Pixxuniya cavabında II Mursiliyə məktub göndərərək kölələri qaytarmayacağını, hücuma məruz qalacağı təqdirdə müharibəyə başlayacağını bildirmişdir.{{Sfn|Alparslan|2006|p=58}} Hər halda, nəticədə hetlərlə kasklar arasında müharibə baş tutmuş, bu zaman II Mursili Tipiyanı yerlə-yeksan etmiş və Pixxuniyanı [[Xattusa|Xattusaya]] gətirmişdir.<ref name=":7" />

[[II Muvatalli|II Muvatallinin]] hakimiyyəti dövründə kasklar Xattusanı keçərək [[Kültəpə (Türkiyə)|Kanişə]] doğru irəliləmişdir.{{Sfn|Alparslan|2007|p=90}} Qərb səfərindən qayıdan Muvatalli şimala üz tutmuş və bu yürüşlərdə qardaşı [[III Xattusili|III Xattusilini]] Hayasa Azzinin hakimi təyin etmişdir. Odur ki, Muvatallinin hakimiyyəti dövründə kasklarla mübarizəni Xattusili aparmışdır.{{Sfn|Alparslan|2007|pp=88–89}} Muvatalli [[Anziliya]] və [[Tapikka]] şəhərlərinə etdiyi yürüşlərdən sonra kask məsələsini işini tamamilə qardaşına həvalə etmişdir. [[Almaniya]] şərqşünası [[Eynar fon Şuler|Eynar fon Şulerin]] iddiasına görə, Muvatalli kask basqınlarına görə paytaxtı [[Tarxuntassa|Tarxuntassaya]] köçürmək qərarına gəlmişdir. Xakpisdə çar elan edilən III Xattusili kasklarla vuruşmağa başlamış, sonda [[Nerik|Nerik şəhərini]] tutmuş və ətraf şəhərləri xəraca bağlamışdır.{{Sfn|Murat|2018|p=86}}

=== Süqutu ===
[[Het dövləti|Het dövlətinin]] təqribən e.ə. 1200-cü ildə süquta uğramasından sonra [[Uqarit]] və [[Assuriya]] mənbələrində "Kasku/a" (Ktk) çarlığının adına rast gəlinir.{{Sfn|Ünal|2002b|p=55}} Mütəxəssislər bu dövləti kasklarla eyniləşdirir, lakin bunun dəqiqliyi məlum deyil. Eyniləşdirmənin doğru olduğu halda, mənbələrə görə, kaskların idarə etdiyi ərazilər qərbdə [[muşklar]], şərqdə [[Urartu|Urartu dövlətinə]], cənubda isə [[Tabal|Tabal dövlətinə]] qədər uzanırdı.{{Sfn|Murat|2018|p=87}}{{Sfn|Taşdöner|2005|p=87}} [[Assuriya|Assuriyanın]] tabeliyinə keçməkdən imtina edən kasklar Urartu dövləti və muşklar ilə birlikdə Assuriyaya qarşı müharibə aparmış, lakin məğlub olaraq yenə Assuriyaya vergi ödəmək məcburiyyətində qalmışdılar.{{Sfn|Murat|2018|p=87}} Assuriya çarı [[III Tiqlatpalasar|III Tiqlatpalasarın]] hakimiyyət dövrünə aid mənbələrdə vergilərin ödənilməsinə məsul şəxs kimi Kasklı Dadilunun adı qeyd olunmuşdur.{{Sfn|Murat|2016|p=238}} Kask adına e.ə. VIII əsrdən sonra rast gəlinmir. Tarixçilər hesab edirlər ki, qalan sonuncu kaskların bir qismi [[frigiyalılar]] və [[Aysorlar|assuriyalılarla]] birləşmiş, digərləri isə [[Kimmerlər|kimmerlərin]] istilası nəticəsində yox olmuşdular.{{Sfn|Murat|2016|p=118}} Başqa bir nəzəriyyəyə görə, assuriyalılar tərəfindən rədd edilən kaskların hissəsi şimal-şərqə, [[Qafqaz|Qafqaza]] köçmüş və [[Kolxida|Kolxidada]] məskunlaşan yerli [[Gürcülər|protogürcülərlə]] qarışmışdılar, digər hissəsi isə [[Kappadokiya|Kappadokiyada]] məskunlaşmışdı.{{Sfn|Toumanoff|1967|pp=55–56}}

== Məskunlaşması ==
{{Sitat qutusu
 |quote     = Het mənbələrində kaskların əhatə olunması Eynar fon Şulerin ilk dəfə 1965-ci ildə nəşr olunmuş "''Die Kaskäer''" adlı monoqrafiyasında toplanmış və müzakirə edilmişdir.{{Sfn|Schuler|1965}} Bu baza əsərində Almaniya alimi müqavilələrin, inzibati siyahıların, duaların, ritualların, kahinlər və əlbəttə ki, tarixi istinadlar daxil olmaqla əsas mənbələrin tərcümələrini təmin etmişdir. Bundan sonra həmin verilənlər bazasının üzərində kaskların tarixi, siyasi quruluşu, iqtisadiyyatı, dini və onomastikası ilə bağlı bölmələrdə işlənmişdir.{{Sfn|Singer|2007|p=166}}
 |source    = — [[İtamar Zinger]].
 |align     = right
 |width     = 30em
 |quoted    = 1
}}
Kaskların dəqiq olaraq məskunlaşdıqları ərazi haqqında bir neçə ehtimal mövcuddur. Onlar:{{Sfn|Murat|2016|pp=160–161}}

* [[Albrext Götze]] ilkin olaraq, kaskların yaşadığı ərazinin [[Arsava]] ilə [[Hattlar|Hatti]] arasında yerləşən bir bölgə olduğuna inanırdı. Buna baxmayaraq, o, sonralar [[Con Qarstanq]], [[Oliver Qarni]] və Forlaini kimi, kaskların yaşadığı ərazinin [[Mərzifon]]–[[Amasya]] xəttinin şimalında, [[Sinop]] və [[Ordu ili|Ordu]] arasında yerləşən bir regionda olduğunu irəli sürmüşdür.
* [[Leo Ariye Mayer]], Con Qarstanq və [[Bedrix Hroznı]] kaskların məskunlaşdığı ərazinin [[Qızılirmaq]] və [[Fərat]] çaylarının yuxarı hissələri arasında bir regionda olduğunu iddia etmişdir.
* [[Emil Forrer]] kaskların yaşadığı ərazinin Anadolunun şimalında, Yaşılirmaq və Çəkərək çayları arasında yerləşən bir regionda olduğunu irəli sürmüşdür.
* [[Ejen Kavenyak]] kaskların yaşadığı ərazinin Qızılirmağın aşağı hissəsindən [[Egey dənizi|Egey dənizinə]] qədər uzandığı fikrini müdafiə etmişdir.
* [[Fridrix Korneili]] kaskların yaşadığı regionun sərhədlərini müəyyən edərkən buranın şimalında [[Turhal]], cənubunda [[Gürün]] və şərqində [[Kəmax|Kəmaxın]] yerləşdiyini iddia etmiştir.
* [[Eynar fon Şuler|Eynar fon Şulerin]] fikirlərinə görə, müstəqil olan və birlikdə hərəkət etməyən üç kask qrupu mövcud idi. O, qərbi kask qrupunun Göyirmaq və Devrez çaylarının şimalında, mərkəzi kask qrupunun Qızılirmaq və Aşağı Çəkərək çayları arasında və şərqi kask qrupunun [[Məcitözü]] ilə Kelkit çayının şimalında məskunlaşdığını irəli sürmüşdür.
* [[Jak Yakar|Jak Yakarın]] fərziyyəsinə görə, şərqi kasklar [[Yaşılirmaq deltası]], Aşağı Yaşılirmaq və Kelkit vadilərini əhatə edən regionda, mərkəzi kasklar Aşağı Qızılirmaq vadisi ilə [[Durağan]] və [[Karqı (Çorum)|Karqı]] bölgələrini əhatə edən Bafra düzündə, qərbi kasklar isə [[Pala (Anadolu)|Pala]] və [[Tummanna]] əraziləri, İlqaz dağının cənubundakı bölgənin daxil olduğu [[Sinop ili|Sinop]] və [[Kastamonu ili|Kastamonu]] vilayətləri, həmçinin Göyirmaq vadisində məskunlaşmışdılar.

[[Türkiyə|Türkiyədə]], [[Kastamonu ili|Kastamonu vilayətinin]] Devrekani rayonunda yerləşən Qınıq kəndində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilən, [[Kastamonu]] ilə eyniləşdirilən Kastama şəhəri,{{Sfn|Erkut|1999|p=132}} Pala ölkəsinin yerinin [[Zonquldak]] yaxınlıqlarına, Kalasma ölkəsinin yerinin [[Safranbolu]]–[[Gərədə]] yaxınlıqlarına aid edilməsi{{Sfn|Gülden Ekmen|Hamza Ekmen|Seçer|2021}} və Pınarbaşı rayonunda tapılan het qılıncı sonuncu fikri təsdiqləyir.{{Sfn|Ünal|2002b|p=200}} Ereğlidəki İnönü mağarasında tapılan xarabalıqlar da kaskların bu bölgədə məskunlaşdığına varlığına dəlalət etdiyi üçün qərbi kaskların yaşadığı arealı buraya daxil etmək olar.<ref name=":11">{{Cite web | url = https://arkeofili.com/zonguldaktaki-magaradan-6-500-yillik-bulgular-cikti/ | title = Zonguldak'taki Mağaradan 6.500 Yıllık Bulgular Çıktı | access-date = 10 iyun 2022 | date = 1 avqust 2019 | language = tr | work = Arkeofili | archive-url = https://web.archive.org/web/20190801114655/https://arkeofili.com/zonguldaktaki-magaradan-6-500-yillik-bulgular-cikti/ | archive-date = 1 avqust 2019 }}</ref> Tarixçilər kaskların şərq torpaqlarının [[Hayasa Azzi]] ilə sərhəddə olduğunu güman edirlər. [[Sarissa (Anadolu)|Quşaqlı]] və Qayapınarda aparılan qazıntılar Hayasa Azzinin sərhədləri haqqında təsəvvür yaradır.{{Sfn|Gavaz|2008|p=36}} Bütün bunlara baxmayaraq, het mənbələrinin tədqiq edilməsindən sonra müəyyən edilmişdir ki, kasklar ilə hetlərin arasındakı sərhəd dəqiq müəyyən edilməmişdi və bu sərhədlərin zaman-zaman kasklar ilə hetlər arasında olan güc balansına uyğun olaraq dəyişirdi. Məsələn, kasklar sərhədlərini qısa bir müddət Nenassa (indiki [[Nevşəhər]]) şəhərinə qədər genişləndirməyə nail olmuşdu.{{Sfn|Murat|2016|pp=183–184}}

== Hərbi-siyasi strukturu ==
{{Şəkillər sırası|AbydosR2QadeshBattle-81.jpg|mətn=[[II Ramzes]] məbədinin divarında [[Kadeş döyüşü|Kadeş döyüşünün]] təsviri.|e=250|rəng=f0b730|üfüqi=right}}
Kasklar müstəqil tayfa qruplarına bölünmüşdü. Bu qrupların orduları çoxlu sayda [[Piyada əsgərlər|piyada]] və [[Kavaleriya|süvari]] döyüşçülərdən ibarətdir. Buna əlavə olaraq, bu ordulara dəstək verməyə daim hazır vəziyyətdə olan "kömək orduları" fəaliyyət göstərirdi. Kömək orduları sayəsində kasklar bir-birlərini [[Hetlər|hetlərin]] hücumlarına qarşı xəbərdar edə və bir-birlərinə dəstək verə bilirdilər.{{Sfn|Murat|2018|p=89}} 

Kask tayfalarının zaman-zaman vahid liderlik altında birləşdiyi mənbələrdə öz əksini tapmışdır. [[II Mursili|II Mursilinin]] [[Tipiya|Tipiyaya]] yürüşü zamanı Pixxuniya adlı padşahın adı çəkilmişdir. Mənbələrdə II Mursilinin [[Tummanna|Tummannaya]] yürüşü zamanı kaskların mühüm bir qisminin Pitaqqatalli adlı bir lider altında birləşdiyi, 9 min nəfərlik ordu ilə mövqe tutaraq hetlərə qarşı vuruşduğu qeyd edilmişdir. "Kašku/a" çarlığından bəhs edən mənbədə Bar-qaaqa və Dadilunun adları xatırlanır. Bu onu göstərir ki, kasklar sonrakı dövrlərdə kral administrasiyası qurmuş ola bilərlər.{{Sfn|Taşdöner|2005|p=87}}

Öz aralarında mövcud olan əlaqələrə əlavə olaraq, ətraflarındakı cəmiyyətlərlə ittifaq quran kasklar [[I Suppiluliuma|I Suppiluliumanın]] hakimiyyəti dövründə [[Hayasa Azzi]] ilə ittifaq quraraq [[Het dövləti|Het dövlətinə]] hücum etmişdir.{{Sfn|Gavaz|2008|p=27}} Odur ki, Suppiluliumanın hakimiyyət dövrünə aid mənbələrdə 12 müstəqil kask qrupunun adı çəkilmişdir.{{Sfn|Taşdöner|2005|p=90}} Kask ordularının qəfil, gözlənilməz basqınları hetlərə böyük dərəcədə ziyan vurmuş, hetlər isə bu təhlükənin qarşısını almaq üçün bir çox qalalara və sərhəd bölgələrinə hərbi hakimlər təyin etmişdilər.{{Sfn|Murat|2016|p=246}} Müqayisədə, kasklar nadir hallarda qala kimi hərbi tikililər inşa edirdilər. Sabit mövqelərdə müdafiə oluna bilmədiklərinə görə onlar coğrafi şəraitə uyğunlaşaraq hücuma çıxır və müdafiədə qalırdılar.{{Sfn|Taşdöner|2005|p=91}} Yaşadıqları coğrafiya və [[Köçərilik|yarımköçəri]] struktura malik olduqlarına görə onlar istehkam qurğuları tikmək əvəzinə, ərazisi nəqliyyat baxımından çox çətin olan dağlıq və meşəlik bölgələrdə məskunlaşaraq het ordusunun onları təqib etməsinə mane olurdular.{{Sfn|Murat|2016|p=248}}

[[Qədim Misir]] mənbələrinə görə, [[Kadeş döyüşü|Kadeş döyüşündə]] [[Hattlar (Anadolu)|Hatti ölkəsinin]] hər yerindən toplanan döyüşçülər het ordusuna daxil edilmişdi. Bu döyüşçülər arasında kask tayfalarına mənsub döyüşçülər də var idi. Hetlərin hakimiyyəti altında olan kask qrupları het ordusunu döyüşçülərlə təmin etməli idi. Misirlilər kaskların arabalı döyüşçüləri haqqında məlumatlı idilər və kaskları bir relyefdə təsvir etmişdilər, lakin bu relyef zədələnmiş haldadır. Bu, kaskların təsvirini özündə əks etdirən yeganə mənbədir.{{Sfn|Murat|2016|p=244}}

== İqtisadiyyatı ==
Kasklar [[Köçərilik|yarımköçəri]], yarımoturaq həyat tərzi keçirirdilər. Onlar [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] çox rast gəlinən çobanlıq və toxuculuq işləri ilə məşğul olurdular. [[Hetlər]] kaskları "[[Donuz|donuzotaranlar]]" adlandırsalar da, müqavilə mətnlərində ümumi mənzərədə çoban və maldarların daha çox xatırlandığı, donuzçuluğun kaskların iqtisadiyyatında böyük yer tutmadığı və burada donuzotaranlığın kaskları alçaltmaq üçün istifadə edildiyi anlaşılır.{{Sfn|Murat|2016|p=252}} Bu ifadələrə əlavə olaraq, kaskların "[[Barbarlar|barbar]], təxribatçı və qarətçilər" adlandırılması da kasklara qarşı diskriminativ münasibətin göstəricisidir.{{Sfn|Ünal|2002b|p=48}} Bundan əlavə, [[III Xattusili|III Xattusilinin]] Tiliura sakinləri ilə bağladığı müqavilədə şəhər sakinlərinə kask çobanları ilə birlikdə hərəkət etmək və işləmək, hətta kasklara şəhərə daxil olmaq qadağan edilmişdi.{{Sfn|Taşdöner|2005|p=92}}{{Sfn|Bozgun|2013|p=23}}

Kaskların iqtisadiyyatında [[kənd təsərrüfatı]] da mühüm rol oynayırdı. Məlumdur ki, hetlər kask şəhərlərini ələ keçirdikdən sonra bütün taxıl məhsullarını yandırmışdı,{{Sfn|Murat|2016|p=252}} kasklar isə özlərinə əkin sahələrinə çəyirtkə basqınları səbəbindən hetlərin əkin sahələrinə hücum etmişdilər.{{Sfn|Murat|2016|p=54}} Kasklar həmçinin, üzüm bağlarına da sahib idilər və hetlər tutduqları kask bölgələrinə onlara şərab verməyi məcbur etmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=91}} Bunlardan başqa, het mənbələrində kask tacirlərdən bəhs edilsə də, onların hansı məhsullarla ticarət etdikləri barədə məlumat yoxdur. Hetlər öz ölkələrində kask tacirlərini sərt şərtlərlə məhdudlaşdırırdılar.{{Sfn|Murat|2016|p=254}}

== Dini ==
Kaskların dini haqqında çox az məlumat olsa da, het–kask müqavilələrində şahidlər kimi kask tanrılarının adı çəkilmişdir.{{Sfn|Bozgun|2013|p=13}}{{Sfn|Murat|2016|p=259}} Onlardan [[Zababa|Zababanın]] [[Hattlar|hatt]] tanrısı [[Vurunkatte]] olduğuna və kask bölgəsində mərkəzi rol oynadığına dair iddialar var. Adı çəkilən müqavilənin mətnində kaskların hatt ölkəsinə hücum etdiyi halda, tanrı Zababanın onların silahlarını geri çevirərək ürəklərini parçalaması haqqında bir hissə var, lakin kaskların müqavilə mətnində onları lənətləyən tanrı Zababaya and içdikləri müşahidə olunur.{{Sfn|Bozgun|2013|p=12}} Tarixçilərə görə, bu onu göstərir ki, bu tanrı kask dinində mühüm rol oynamışdır. Tanrı [[Telipinu (tanrı)|Telipinu]] hatt mənşəli bitki tanrısıdır. Onun arvadı [[Hatepuna]] [[II Mursili|II Mursilinin]] hakimiyyəti dövründə kaskların hörmət bəslədiyi bir ilahə idi.{{Sfn|Murat|2016|pp=260–261}}

[[Hattlar (Anadolu)|Hattların]] [[Ay]] tanrısının adı [[Kasku|Kaskudur]]. Bu ad "''Kask-''" kökünə əsaslanaraq "''-u''" şəkilçisi ilə formalaşmışdır. Kask adının Ay tanrısının adından törəmiş olması da ehtimal edilir. Tarixçilər [[Het dili|het mətnlərində]] kaskların Ayın səmada olduğu gecələrdə basqın etdiklərinin qeyd edilməsinə əsaslanaraq iddia edilər ki, hetlər bu gecə basqınlarından qorxduqlarından və ya Ay tanrısının hattlara qohum yerli bir xalqa kömək etməsini fikirləşdiklərindən kasklara bu adı vermiş ola bilərlər.{{Sfn|Murat|2016|pp=262–263}} Bunlara əlavə olaraq, [[I Arnuvanda|I Arnuvandanın]] dua mətnində kaskların da özlərinə məxsus bayramları olduğu və başqa xalqların tanrılarını qəbul etmə siyasəti yürüdən hetlərin bu bayramlara hörmətlə yanaşdıqları qeyd edilmişdir.{{Sfn|Murat|2018|p=84}}

== Dili ==
{{Əsas|Kask dili}}
[[Kask dili|Kask dilinin]] hansı dil ailəsinə aid olması ilə bağlı bir sıra nəzəriyyələr mövcuddur. Kask dilinin [[Qafqaz dilləri]] ilə əlaqəsi olduğu iddia edilsə də, bu iddiaya qarşı çıxanlar da olmuşdur.{{Sfn|Singer|2007|p=178}} Bu dil haqqında konkret məlumat verən mənbə yoxdur. Bəzi mütəxəssislər mövcud toponimlərə və şəxs adlarına əsaslanaraq kaskların [[Hatt dili|hatt dilində]] və ya ona bənzər bir dildə danışdıqlarını ehtimal edirlər.{{Sfn|Ünal|2002b|p=57}}{{Sfn|Murat|2018|p=93}} Başqa bir iddiaya görə, bunun əksinə, kask dili [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa dillərindən]] olmuş, [[Frakiya dili|Frakiya]] və ya [[Frigiya dili|Frigiya]] dili ilə əlaqəli idi.{{Sfn|Woudhuizen|2012|p=265}}

== Mənbə ==
=== İstinadlar ===
{{İstinad siyahısı|3}}

=== Ədəbiyyat ===
{{Refbegin|3}}
* {{Cite book |first=Solmaz Mirtağı qızı |last=Qaşqay |title=Ön Asiyada miqrasiya proseslərinə dair |publisher=[[Şərq-Qərb (nəşriyyat)|Şərq-Qərb]] |location=Bakı |year=2009 |ISBN=978-9952-34-396-0 |language=az |ref={{SfnRef|Qaşqay|2009}} }}
* {{Cite book | title = Encyclopedia of Indo-European Culture | url = https://archive.org/details/isbn_1884964982 | trans-title = Hind-Avropa Mədəniyyəti Ensiklopediyası | first1 = J.P. | last1 = Mallory | author-link1 = Ceyms Patrik Mellori | first2 = Douglas Q. | last2 = Adams | author-link2 = Duqlas Kventin Adams | year = 1997 | isbn = 978-1-884964-98-5 | publisher = Fitzroy Dearborn Publishers | location = London | language = en |ref={{SfnRef|Mallory|Adams|1997}} }}
* {{Cite journal |title=Landscapes of Terror and Control: Imperial Impacts in Paphlagonia |trans-title=Terror və nəzarət mənzərələri. Paflaqoniyada imperator təsirləri |first=Roger |last=Matthews |journal=Near Eastern Archaeology |volume=67 |issue=4 |date=dekabr 2004 |publisher=American Schools of Oriental Research |doi=10.2307/4132387 |language=en |ref={{SfnRef|Matthews|2004}} }}
* {{Cite journal|first1= Claudia | last1=Glatz |first2=Roger |last2=Matthews |date=avqust 2005 | journal=The Bulletin of ASOR (BASOR) | title=Anthropology of a Frontier Zone: Hittite-Kaska Relations in Late Bronze Age North-Central Anatolia |trans-title=Sərhəd zonasının antropologiyası: Son Tunc dövrünün şimali-mərkəzi Anadolusunda het-kask münasibətləri | location= Boston |issue=339 |doi=10.1086/BASOR25066902 |language=en |ref={{SfnRef|Glatz|Matthews|2005}} }}
* {{Cite book |first=Cyrille |last=Toumanoff |author-link=Kirill Tumanov |title=Studies in Christian Caucasian history |trans-title=Qafqazın xristian tarixinə dair tədqiqatlar |location=Vaşinqton |publisher=Georgetown University Press |year=1963 |OCLC=654596734 |language=en |ref={{SfnRef|Toumanoff|1963}} }}
* {{Cite journal |first=Jean-Simon |last=Legascon |url=https://www.cairn.info/load_pdf.php?ID_ARTICLE=GMCC_217_0061 |title=L'Europe face au défi nationaliste dans les Balkans  |trans-title=Avropa Balkanlarda milliyətçi çağırışla üz-üzədir |language=fr |journal=[[Guerres mondiales et conflits contemporains]] |issue=217 |date=yanvar 2005 |ref={{SfnRef|Legascon|2005}} |access-date=2022-06-12 |archive-date=2018-08-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180813210310/https://www.cairn.info/load_pdf.php?ID_ARTICLE=GMCC_217_0061 |url-status=live }}
* {{Citation |url=https://books.google.com.tr/books/about/Kastamonu_tarihi.html?id=T81HNAAACAAJ&redir_esc=y |title=Kastamonu Tarihi: XV'inci asrın sonlarına kadar |trans-title=Kastamonu tarixi. XV əsrin axırlarına qədər |access-date=10 iyun 2022 |date=1935 |language=tr |publisher=Ahmet İhsan Matbaası |first=Talat Mümtaz |last=Yaman |archive-url=https://web.archive.org/web/20200605002755/https://books.google.com.tr/books/about/Kastamonu_tarihi.html?id=T81HNAAACAAJ&redir_esc=y |archive-date=10 iyun 2022 |ref={{SfnRef|Yaman|1935}} }}
* {{Citation |url=https://www.worldcat.org/oclc/868974342 |title=Die Kaškäer: ein Beitrag zur Ethnographie des alten Kleinasien |trans-title=Kasklar. Qədim Kiçik Asiyanın etnoqrafiyasına töhfə |date=1965 |language=de |location=Berlin |publisher=de Gruyter |first=Einar von |last=Schuler |author-link=Eynar fon Şuler |isbn=978-3-11-082208-3 |oclc=868974342 |ref={{SfnRef|Schuler|1965}} |access-date=2022-06-09 |archive-date=2023-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230724095136/https://www.worldcat.org/title/868974342 |url-status=live }}
* {{Citation|url=https://drive.google.com/file/d/0B7liBn5XLsAfWWI3dHZuWTR5QVU/view|title=Hitit Kenti Kaštama'nın Yeri Üzerine|trans-title=Het şəhəri Kastamanın yeri haqqında|access-date=10 iyun 2022|date=1994|language=tr|work=XII. Türk Tarih Kongresi|publisher=Türk Tarih Kurumu|volume=I|first=Sedat|last=Erkut|archive-url=https://web.archive.org/web/20190805164357/https://drive.google.com/file/d/0B7liBn5XLsAfWWI3dHZuWTR5QVU/view|archive-date=5 avqust 2019|ref={{SfnRef|Erkut|1994}}}}
* {{Citation |url=https://drive.google.com/file/d/1QRGOJfuH_1VkpDKoQ4iQmHDK-YJDUraD/view |title=Hititler Devrinde Anadolu |trans-title=Hetlər dövründə Anadolu |access-date=10 iyun 2022 |date=2002 |language=tr |publisher=Arkeoloji ve Sanat Yayınları |volume=I |first=Ahmet |last=Ünal |isbn=9789756561126 |ref={{SfnRef|Ünal|2002a}} }}
* {{Citation |url=https://drive.google.com/file/d/1J7wgmIGJDvIebpLsv5vbofJ3dBGhEWaZ/view |title=Hititler Devrinde Anadolu |trans-title=Hetlər dövründə Anadolu |access-date=10 iyun 2022 |date=2002 |language=tr |publisher=Arkeoloji ve Sanat Yayınları |volume=11 |first=Ahmet |last=Ünal |isbn=9789756561393 |ref={{SfnRef|Ünal|2002b}} }}
* {{Citation |url=https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3502 |title=Hititler'in Tarihinde Gaşkala'rın Rolü ve Önemi |trans-title=Kaskların het tarixindəki rolu və əhəmiyyəti |access-date=6 fevral 2022 |date=2005 |work=Yüksek Lisans |publisher=Aydın Kocatepe Üniversitesi |first=Kevser |last=Taşdöner |archive-url=https://web.archive.org/web/20220206210859/https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3502 |archive-date=6 fevral 2022 |ref={{SfnRef|Taşdöner|2005}} }}
* {{Cite journal |url=https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12575/75519 |title=Hititlerin Batı Karadeniz Bölgesi'nde Yaşayan Komşuları Hakkında Yeni Bulgular |trans-title=Qərbi Qara dəniz bölgəsində yaşayan hetlərin qonşuları haqqında yeni tapıntılar |date=30 iyun 2021 |language=tr |first1=Gülden |last1=Ekmen |first2=Hamza |first3=Sezer |last2=Ekmen |last3=Seçer |issn=1300-6355 |doi=10.46931/aran.2021.15.1.4 |access-date=2022-06-22 |archive-date=2022-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220622150536/https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12575/75519 |url-status=live }}
* {{Citation |url=https://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/42005.pdf |title=II. Murşili ve Dönemi |trans-title=II Mursili və onun dövrü |access-date=10 iyun 2022 |date=2006 |language=tr |work=Doktora Tezi |publisher=[[İstanbul Universiteti|İstanbul Üniversitesi]] |first=Metin |last=Alparslan |archive-url=https://web.archive.org/web/20210620141116/https://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/42005.pdf |archive-date=20 iyun 2021 |ref={{SfnRef|Alparslan|2006}} }}
* {{Citation |url=https://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/42299.pdf |title=II. Muvatalli ve Dönemi |trans-title=II Muvatalli və onun dövrü |access-date=6 fevral 2022 |date=2007 |work=Doktora |publisher=İstanbul Üniversitesi |first=Meltem |last=Alparslan |archive-url=https://web.archive.org/web/20220206210901/https://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/42299.pdf |archive-date=6 fevral 2022 |ref={{SfnRef|Alparslan|2007}} }}
* {{Cite journal |journal=PHASIS |title=Who were the Kaška? |trans-title=Kasklar kimlər idi |type=pdf |date=2007 |issue=I |page=166–181 |publisher=[[Tbilisi Dövlət Universiteti|Ivane Javakhishvili Tbilisi State University]] |volume=10 |author-link=İtamar Zinger |first=Itamar |last=Singer |url=https://colchianstudies.files.wordpress.com/2010/11/singer__kaska__phasis_20071.pdf |location=Tbilisi |editor-first=Rismag |editor-last=Gordeziani |language=en |access-date=2 Nisan 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612143017/https://colchianstudies.files.wordpress.com/2010/11/singer__kaska__phasis_20071.pdf |archive-date=12 iyun 2018 |ref={{SfnRef|Singer|2007}} }}
* {{Citation |url=https://earsiv.hitit.edu.tr/xmlui/handle/11491/5378 |title=Hitit İmparatorluk Devri Krallarından I. Šuppiluliuma Döneminde Anadolu |trans-title=Anadolu het imperatorluq dövrü çarlarından I Suppiluliumanın dövründə |access-date=5 fevral 2022 |date=2008 |page=21–39 |work=Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi |first=Özlem Sir |last=Gavaz |archive-url=https://web.archive.org/web/20220205172902/https://earsiv.hitit.edu.tr/xmlui/handle/11491/5378 |archive-date=5 fevral 2022 |ref={{SfnRef|Gavaz|2008}} }}
* {{Cite journal |url=https://ataum.gazi.edu.tr/posts/view/title/hitit-kaska-iliskilerinde-yaniti-aranan-bazi-sorular-70816 |title=Hitit-Kaška İlişkilerinde Yanıtı Aranan Bazı Sorular |trans-title=Het–kask münasibətlərində cavabı axtarılan suallar |access-date=10 iyun 2022 |date=2013 |issue=12 |work=Gazi Akademik Bakış |volume=VI |first=Serkan |last=Demirel |ref={{SfnRef|Demirel|2013}} |archive-date=2023-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230724095148/https://ataum.gazi.edu.tr/view/page/70816/hata-sayfasi |url-status=live }}
* {{Cite journal|url=https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=vVNzTGHHhjH-u3WMToxQ-usBRdUxim3CcdC4aoJH9E4GgpX0jckLwUvmnSmltSbx|title=Tiliura Kenti ve III. Hattuşili'nin Tiliura Halkına Buyruğu|trans-title=Tiliura şəhəri və III Xattusilinin Tiliura xalqına əmri|access-date=10 iyun 2022|date=2013|work=Yüksek Lisans Tezi|publisher=Ankara Üniversitesi|first=Şafak|last=Bozgun|archive-url=https://web.archive.org/web/20180915225926/https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=vVNzTGHHhjH-u3WMToxQ-usBRdUxim3CcdC4aoJH9E4GgpX0jckLwUvmnSmltSbx|archive-date=15 sentyabr 2018|ref={{SfnRef|Bozgun|2013}}}}
* {{Citation |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221041 |title=Eski Yakındoğu'da Nehirler ve Kentler |trans-title=Qədim Yaxın Şərqdə çaylar və şəhərlər |access-date=10 iyun 2022 |date=2016 |issue=8 |work=Asia Minor Studies |volume=IV |first=Ezgigül |last=Doğan |first2=Cemil |last2=Bülbül |ref={{SfnRef|Doğan|Bülbül|2016}} |archive-date=2023-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230724095141/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221041 |url-status=live }}
* {{Citation |url=https://www.worldcat.org/oclc/972342214 |title=Anadolu'da Kas̆kalar |trans-title=Anadoluda kasklar |date=2016 |location=Əmək, Ankara |edition=I |publisher=Hel Yayınları |first=Leyla |last=Murat |isbn=978-605-4734-45-0 |oclc=972342214 |ref={{SfnRef|Murat|2016}} }}
* {{Cite journal |url=https://drive.google.com/file/d/11WKgAOfzTicTURzPwM_D6NtrTBUhF9IO/view?usp=sharing |title=Karadeniz'de Erken Bir Halk: Kaškalar |trans-title=Qaradənizdə qədim bir xalq. Kasklar |access-date=10 iyun 2022 |date=2018 |issue=64 |work=Anadolu'nun Erken Halkları |publisher=Aktüel Arkeoloji |first=Leyla |last=Murat |ref={{SfnRef|Murat|2018}} }}
{{Refend|3}}

== Xarici keçidlər ==
* {{Cite web | url = https://ozhanozturk.com/2018/01/06/kaskalar/ | title = Kaşkalar | access-date = 10 iyun 2022 | date = 2018 | first = Özhan = Öztürk | archive-url = https://web.archive.org/web/20180108231743/https://ozhanozturk.com/2018/01/06/kaskalar/ | archive-date = 8 yanvar 2018 | url-status = live | language = tr }}
* {{Cite web | url = https://www.samsunhaber.com/ozel-haber/samsunda-yasamis-bilinen-ilk-topluluk-kaskalar-h37316.html | title = Samsuntitle 'da yaşamış bilinen ilk topluluk: Kaşkalar | access-date = 10 iyun 2022 | date = 2018 | work = Samsun Haber | archive-url = https://web.archive.org/web/20200706220407/https://www.samsunhaber.com/ozel-haber/samsunda-yasamis-bilinen-ilk-topluluk-kaskalar-h37316.html | archive-date = 6 iyul 2020 | url-status = live | language = tr }}
* {{Cite web | url = https://arkeofili.com/fotograflarla-kastamonuda-bulunan-3500-yillik-kurgan/ | title = Fotoğraflarla Kastamonutitle 'da Bulunan 3500 Yıllık Kurgan | access-date = 10 iyun 2022 | date = 2016 | work = Arkeofili | archive-url = https://web.archive.org/web/20170118012315/https://arkeofili.com/fotograflarla-kastamonuda-bulunan-3500-yillik-kurgan/ | archive-date = 18 yanvar  2017 | url-status = live | language = tr }}
*{{Cite web | url = https://www.samsungazetesi.com/samsun-gezilecek-yerler/tarih-oncesi-ve-erken-caglar-da-samsun-h1385430.html | title = date Öncesi ve Erken Çağlar da Samsun | access-date = 10 iyun 2022 | date = 7 noyabr 2020 | work = Samsun Haber | archive-url = https://web.archive.org/web/20201113154706/https://www.samsungazetesi.com/samsun-gezilecek-yerler/tarih-oncesi-ve-erken-caglar-da-samsun-h1385430.html | archive-date = 13 noyabr 2020 | language = tr }}
*{{Cite web | url = https://arkeonews.com/hititlerin-amansiz-dusmanlari-kaskalar-dunyanin-ilk-gerillalari-mi/ | title = Hititlerin Amansız Düşmanları Kaşkalar Dünyanın İlk Gerillaları mı? | date = 2021 | work = Arkeonews | archive-url = https://web.archive.org/web/20220203144650/https://arkeonews.com/hititlerin-amansiz-dusmanlari-kaskalar-dunyanin-ilk-gerillalari-mi/ | archive-date = 3 fevral 2022 | language = tr }}

[[Kateqoriya:Het dövləti]]
[[Kateqoriya:Anadoludakı etnik qruplar]]
[[Kateqoriya:Abxaz-adıqlar]]